نقشه سیدجمال‌الدین اسدآبادی برای درانداختن جنگ میان روس و انگلیس
حسین خان عدالت روایت کرده که سیدجمال الدین اسدآبادی در نظر داشت که وسایل جنگ روس و انگلیس را فراهم سازد تا موقع قیام را بدست آورد و به همین دلیل به پطروگراد سفر کرد.
حسین خان عدالت روایت کرده که سیدجمال الدین اسدآبادی در نظر داشت که وسایل جنگ روس و انگلیس را فراهم سازد تا موقع قیام را بدست آورد و به همین دلیل به پطروگراد سفر کرد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: سیدجمال الدین اسدآبادی یکی از چهره‌های مهم و تأثیرگذار در ایران معاصر است. او را باید یکی از شخصیت‌های مؤثر در انقلاب مشروطه و تاریخ بیداری ایرانیان دانست، چرا که پروژه‌اش خلاصی مسلمانان از جهل و عقب ماندگی بود، پروژه‌ای که از او مصلحی متعلق به جهان اسلام و نه صرفاً ایران، ساخت. مسافرت‌های مداوم او به غرب و کشورهای مسلمان باعث شد تا جهان اسلام ضمن آشنایی کامل با تفکر غربی به صورتی منطقی و نه کورکورانه، به مقابله آن برخیزد.
در این دهه‌ها پژوهش‌های مهمی درباره سیدجمال منتشر شده و همچنین حجم عمده‌ای از اسناد تاریخی متعلق به او نیز در قالب کتاب‌هایی در دسترس علاقه‌مندانش قرار گرفته است، اما هنوز هم زوایای تاریکی از شخصیت او وجود دارد. در یک دهه اخیر جریانی خاص سعی در تخریب این چهره مؤثر داشته و حتی دیانت او را زیر سوال برده‌اند.
اندیشه‌های مترقی سیدجمال الدین اسدآبادی
اما محور اندیشه‌های سیدجمال علل انحطاط مسلمانان است و او در این میان استدلال می‌کند که چرا علیرغم مترقی بودن اسلام و قرآن و اندیشه اسلامی، کشورهای مسلمان عقب افتاده و رو به انحطاط هستند؟ سید باب بحث را باز کرده و شاگردانش از جمله محمد عبده و شاگردانش باواسطه‌اش از جمله عبدالرحمان کواکبی آن را ادامه دادند.
این بحث تاکنون نیز باز مانده و متفکران جدید نیز درباره این انحطاط و عقب ماندگی در خاورمیانه که به قول سیدجمال ابعاد فرهنگی، اقتصادی و سیاسی داخلی و خارجی دارد، بسیار بحث و بررسی کرده‌اند. از این منظر شاید بتوان گفت که یک جریان مهم نواندیشی دینی در دوران معاصر با تفکرات و طریق سیر و سلوک سیدجمال الدین اسدآبادی آغاز شده است.
سید جمال الدین اسدآبادی با وجودی که از فقهای سنتی تراز اول به شمار می‌رفت، اما اصل نواندیشی دینی و پذیرش «دیگری» را در منظومه عملی خویش به کار برد. به عقیده سید مسلمانان باید اختلافات را کنار گذاشته و بر اصول و مبانی مشترک خود پافشاری کنند. به همین دلیل او را باید از منادیان بازگشت به قرآن در عصر معاصر دانست. روایت مهمی در دست است بر این مبنا که شیخ هادی نجم آبادی با توجه به احاطه سید جمال بر کلام‌الله مجید به او توصیه کرد که برای ماندگاری اندیشه و روش‌اش جلسات تفسیر قرآن گذاشته و معنا و مفهوم آزادی را از دل قرآن برای عامه مردم تفسیر کند. ارائه این ایده مترقی که بعدها توسط امام خمینی (ره) پیگیری شد و از دل آن جریان‌های مترقی اسلام سیاسی در عصر جدید پدید آمد، نشان از پختگی فکری سید و اصحابش دارد.
در سنه 1304 قمری سید جمال الدین اسدآبادی وارد پطروگراد شد. نظر به اینکه شخصی مشهور بود اغلب ایرانی‌ها به ملاقات او می‌رفتند. بنده هم در ضمن ملاقات با ایشان آشنایی پیدا کردم و به زودی آشنایی ما مبدل به صمیمیت شدبه باور سید بدون همیاری و اتحاد میان نواندیشان و طیف سنتی روحانیت، اصلاح اجتماعی غیرممکن است. به این ترتیب بسیاری از مهم‌ترین اندیشمندان، نواندیشان و فعالان اجتماعی آن دوران با سید همراه شدند و او با طیب خاطر همه آنها را در راه نیل به مقصود خود شریک کرد. همچنین سید با تاسیس انجمن‌های مخفی در مصر سعی در ایجاد یک فضای گفت‌وگویی با هدف کادرسازی برای مقابله با استعمار و در نتیجه اتحاد مسلمانان داشت. سید در بخشی از سخنرانی خود در انجمن مخفی کوکب‌الشرق در قاهره چنین گفته بود: «نخستین چیزی که مرا تشویق کرد تا در جرگه بنایان آزاد شرکت کنم، همان عنوان بزرگ آزادی، مساوات و برادری است که هدفش بهره‌مند شدن جمعیت بشری و جهان آدمیت است که در پشت سر آن برای نابود کردن ستمکاران کوشش می‌کنند تا بنیاد عدالت حقیقی را استوار سازند.»
درباره منظومه فکری و طریق سیر و سلوک اجتماعی سیدجمال الدین اسدآبادی بسیار می‌توان سخن گفت. در این مجال مختصر ماجرای یکی از مسافرت‌های سید به روسیه مدنظر نشر است. پیشتر در گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر گزارش‌هایی درباره این شخصیت برجسته جهان اسلام منتشر شده است. علاقه‌مندان برای مطالعه می‌توانند به این نشانی‌ها مراجعه کنند.
مناظره مکتوب سیدجمال اسدآبادی و ارنست رنان در پاریس
تحریف تاریخ توسط آدمیت و رائین / سیدجمال قربانی شارلاتانیسم مورخان
قصه‌گویی سیدجمال الدین اسدآبادی در «سرای اژدها»
«گفت‌وگو» و «پذیرش دیگری» راهکار سیدجمال برای حل مشکلات مسلمانان
رد تهمت بی‌نمازی و مشروب‌خواری سیدجمال‌الدین اسدآبادی
معرفی کتاب
کتاب «شرح حال و آثار سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی» به قلم میرزا لطف الله خان اسدآبادی همشیره زاده سید با بعضی ملحقات به قلم فضلای دیگر، به سال 1926 میلادی در برلین چاپخانه ایرانشهر منتشر شد. این کتاب سیزدهمین اثر منتشر شده توسط ایرانشهریون مقیم برلین (متشکل از ملی‌خواهانی چون سیدحسن تقی زاده و مرحوم کاظم زاده ایرانشهر و...) است.
مقدمه کتاب به قلم میرزا علی محمد کاشانی است. در ابتدای کتاب و پیش از مقدمه نکته جالبی به این شرح درج شده است: «تصویر جناب میرزا علی محمد کاشانی مقیم کلکته که مبلغ چهل لیره برای مخارج طبع این کتاب از کیسه فتوت خود بذل کرده‌اند و ما هم بدین وسیله قیمت کتاب را از سه شیلینگ به یک شیلینگ و نیم تنزل داده‌ایم تا هرکس بتواند استفاده کند.»
کتاب 13 بخش و دو پیوست دارد. «مولد و نسب و تاریخ ولادت سید جمال الدین»، «ایام صباوت سید و تحصیلاتش در قزوین»، «اولین ورود سید به طهران با پدرش»، «حرکت سید به عتبات با پدرش و تحصیلش در نزد شیخ مرتضی انصاری»، «حرکت سید به مکه از راه هند و رفتنش به کابل از راه طهران و مشهد»، «حرکت سید از افغانستان به عزم مکه و آمدنش از راه مصر به اسلامبول»، «ورود سید بار دوم به مصر و فعالیت او در آنجا»، «حرکت سید به هند و رفتنش به لندن و پاریس»، «آمدن سید به طهران بر حسب دعوت ناصرالدین شاه»، «حرکت سید به روسیه و ملاقاتش با ناصرالدین شاه و دعوتش برای بار دوم به ایران»، «حرکت سید از راه بصره به لندن» و «ورود سید به اسلامبول بار دوم به دعوت عبدالحمید و وفاتش در آنجا».
ملحقات کتاب هم برخی از نامه‌های سید و همچنین مکتوباتی است که برخی شخصیت‌ها درباره سید نوشته و برای انتشار در این کتاب به برلین فرستاده بودند. به همراه اشعاری در نعت سید. مطلبی که در ادامه این گزارش می‌خوانید از بخش ملحقات این کتاب انتخاب شده و راوی آن سیدحسین خان عدالت است.
حسین خان عدالت سال 1247 هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی راهی روسیه شد و به تحصیل پرداخت و مدت دو سال با سید جمال‌الدین اسدآبادی نشست و برخاست کرد تا اینکه در سال 1275 به زادگاهش بازگشت.
او پس از آشنایی با تمدن اروپا و حضور در تبریز، اقدامات فرهنگی مهمی انجام داد که نامش در کنار محمدعلی تربیت، سیدحسن تقی‌زاده، ضیاء‌العلما و یوسف اعتصام‌الملک جاودانه شد. حسین خان عدالت با همراهی دوستانش که همگی از برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگی آن زمان به شمار می‌آمدند، هسته مرکزی مروجین افکار جدید را در تبریز شکل داد و چندی بعد مجله گنجینه فنون را منتشر کرد. نشریه‌ای که می‌توان آن را سرآغاز تحول در مجله نگاری دانست.
پیش از شکل‌گیری انقلاب مشروطه، روزنامه الحدید توسط وی به ظهور رسید و چندی بعد با نام عدالت انتشار آن ادامه یافت.
در سال 1288 هجری‌شمسی انجمن اسلامیه سقوط کرد و با انتصاب عدالت به ریاست اداره معارف، ساماندهی امور فرهنگی شهر به وی واگذار شد و همین زمان بود که با وجود گرفتاری‌های شغلی، روزنامه صحبت را منتشر کرد و در هر دو حوزه خدمات قابل توجهی انجام داد. میرزا حسین‌خان در امر نگارش نیز فعالیت داشت و کتاب‌های «خواب و خیال» و «صد پند» از وی به یادگار مانده است. از تاریخ درگذشت او اطلاعات موثقی در دسترس نیست.
روایت میرزا سیدحسین خان عدالت از سفر سیدجمال‌الدین اسدآبادی به روسیه
توضیح: جناب آقای سید حسین خان عدالت از پیشقدمان آزادی ایران بوده و در معارف آذربایجان خدمات بزرگی به عمل آورده‌اند و حالیه در طهران هستند.
در سنه 1304 قمری سید جمال الدین اسدآبادی وارد پطروگراد شد. نظر به اینکه شخصی مشهور بود اغلب ایرانی‌ها به ملاقات او می‌رفتند. بنده هم در ضمن ملاقات با ایشان آشنایی پیدا کردم و به زودی آشنایی ما مبدل به صمیمیت شد. علت عمده میل ایشان به بنده شاید همین بود که مشارالیه از اشخاص متجسس متنفر بودند و اغلب مایل بودند که اشخاص در رفتار و نقشه‌های ایشان تفحص نکنند و بنده همین رویه را داشتم و به علاوه چون زبان روسی نمی‌دانستند و محتاج یک نفر مترجم بودند، تمام اوقات بیکاری خود را در حضورشان صرف می‌کردم.
بالاخره محرمیت تا بحدی رسید که تمام افکار و عقاید و مشی خود را مفصلا به بنده شرح می‌دادند و مطالبی را که ذیلا عرض می‌کنم عینا روایت خود مرحوم است. قسمتی از تاریخ زندگی ایشان را «پروفسور براون» تدوین کرده و الحق اکثر موافق واقع و غیر قابل تردید است باستثناء قسمتی که راجع به مسافرت ایران و روسیه است.
از زمان اقامت در پاریس روابط سید جمال الدین با «کات کوف» که از جریده نگاران مشهور روسیه بود و دوستی کامل با امپراطور داشت، شروع شده بود و یکی از مؤیدات سفر سید به روسیه دعوت کات کوف است ولی همینکه ایشان وارد روسیه شدند کات کوف بدرود زندگی گفتبنابراین بنده قسمت مزبور را شرح می‌دهم. اولا باید بخاطر داشت که سید مشارالیه از خود سرمایه نداشتند و همیشه در ضمن مسافرت در حین اشتغال به کارهای مهم تهیه وجه می‌کردند. در بدو امر نقشه سید جمال الدین استخلاص هند از چنگ انگلیس‌ها بود و به همین لحاظ روزنامه «عروه الوثقی» را در پاریس انتشار می‌داد. بالاخره درجه تأثیر افکار او در هند به جایی رسید که انگلیس‌ها برای جلوگیری از انتشار روزنامه مزبور مجبور باجراء قوانین شدیده شدند تا بحدیکه نزد هر کس نسخه از آن یافت می‌شد، گرفتار صد لیره جریمه و دو سال حبس می‌گردید.
بعد از توقیف عروه الوثقی سید جمال الدین عازم پطروگراد بود ولی نظر به اصرار اعتماد السلطنه ناصر الدین شاه مایل ملاقات ایشان شدند و وقتی سید مزبور از راه اصفهان عازم دربار ایران بود، ملاقات ایشان با ظل السلطان اتفاق افتاد، یک ماه و نیم در اصفهان توقف کردند. هر چند مذاکرات خود را با ظل السلطان شخصاً به بنده شرح نداده‌اند ولی از مجموع روایات ایشان با تتبع از معلومات چندیکه راجع به اقامت اصفهان خود به بنده داده‌اند، این طور استنباط می‌شود که سید مرحوم قسمتی از خیالات خود را که متناسب با افکار ظل السلطان بوده به ایشان شرح داده و در بعضی قسمت‌ها توافق نظر حاصل شده بود بطوریکه از آن تاریخ مخارج اقامت پطروگراد را ظل السلطان تکفل کردند.
در طهران بحضور ناصرالدین شاه رسیده و در ضمن سؤالات اعلیحضرت فرمودند: «از من چه می‌خواهی؟» سید مشارالیه گفت: «دو گوش». شاه از جرأت او متعجب شد. ولی انگلیسی‌ها که دائما در کمین بودند، بهروسیله بود بطور غیر مستقیم ذهن شاه را نسبت باو مشوب کردند، طغیان اعرابی پاشا و خروج مهدی سودانی و عزل خدیو مصر همه را با شاه میان آوردند بطوریکه ماندن سید با تغییر عقیده شاه در ایران مشکل شده و بالاخره عازم پطروگراد گردید. (راجع به اعرابی پاشا و دو فقره دیگر شرح مفصلی خودشان به بنده نموده‌اند که فعلا مجال تقریر آن نیست.)
از زمان اقامت در پاریس روابط سید جمال الدین با «کات کوف» که از جریده نگاران مشهور روسیه بود و دوستی کامل با امپراطور داشت، شروع شده بود و یکی از مؤیدات سفر سید به روسیه دعوت کات کوف است ولی همینکه ایشان وارد روسیه شدند کات کوف بدرود زندگی گفت و سید مجبور شد که به تنهایی در پطروگراد برای اجرای نقشه خود اقدام کند.
سید جمال الدین در ضمن دو سال محبوسیت خود در هندوستان هواخواهان زیاد پیدا کرده بود چنانچه اسباب استخلاص او را هم دوستانش فراهم کردند. اصل نقشه او تهیه اتحاد اسلام و استخلاص دول اسلامی از چنگ انگلیس بود و به همین لحاظ دائماً گرفتار ضدیت انگلیس‌ها می‌شد، حتی در پطروگراد هم دقیقه‌ای از اعمال او غافل نبودند. در این ایام سید در نظر داشته که وسایل جنگ روس و انگلیس را فراهم سازد تا موقع قیام را بدست آورد ولی روس‌ها که جدیداً از محاربه با عثمانی مستخلص شده و گرفتار اختلال مالیه بودند به هیچ جنگ جدیدی حاضر نبودند. سید جمال الدین به کرات با «زنویف» (مدیر وزارت خارجه روسیه) ملاقات کردند ولی مدیر مزبور ابراز مساعدت با نقشه ایشان نکردند. (عین عبارت سید جمال الدین است راجع به زنویف: هر چه او را به هوا می‌اندازم مثل گربه روی دست و پا به زمین می‌افتد.)
بعد در صدد ملاقات رسمی با امپراطور درآمد زیرا این مسئله را ذی مداخله در امور هند می‌دانست ولی امپراطور فقط به ملاقات محرمانه رأی داشت، این بود که فقط یک مرتبه با ملکه روسیه ملاقات دست داد چه ملاقات محرمانه امپراطور بی نتیجه بود.
سید جمال الدین از اجرای نقشه خود در روسیه مأیوس شد و خلال این احوال اوضاع ظل السلطان هم مختل شده از رساندن وجه به سید عاجز ماند. این بود که کم کم بلا تکلیفی عارض رفتار ایشان می‌شد تا ناصرالدین شاه سفر روسیه کرد که از آنجا برای حضور در جشن جمهوریت وارد پاریس شود. اوقات ورود ناصرالدین شاه به پطروگراد سفارت ایران با علاء الملک تبریزی بود. ارفع الدوله مستشار سفارت بود و مفخم الدوله نایب سفارت و هیچکدام از این آقایان با سید مرحوم روابطی نداشتند که مایل به ملاقات او با شاه باشند. مرحوم میرزا علی اصغر خان که در این سفر وزیر اول معرفی شده بود، در صورتیکه هنگام اقامت سید در طهران با او خصوصیت داشت در این سفر مایل نشد در پطروگراد ملاقاتش کند.
سه نفر از رجال محترم به توسط بنده با سید مرحوم ملاقات کردند که در ملاقات و صحبت ایشان حضور داشتم. مرحوم اعتماد السلطنه به هدایت من در کالسکه دولتی تشریف آورد و دست سید مرحوم را بوسید و از مقاله‌ای که بر ضد سید مرحوم بعد از عزیمت ایشان از طهران در روزنامه اطلاع نوشته بود عذرخواهی کرد و کسب اطمینان از محرمیت من نموده راجع به سیاست مملکت صحبت کرد و از ناصرالدین شاه نهایت مأیوسی را داشت. واقعا هم حق داشت. صدارت میرزا علی اصغر خان با وجود اعتماد السلطنه و حاجی امین الدوله و حاجی مخبر الدوله مملکت خواهی نبود بلکه خودخواهی بود چون سیاست میرزا علی اصغر خان این نبود که خدا و ملت از او راضی باشد بلکه می‌خواست ناصر الدین شاه از او راضی بشود.
چنانچه انگلیس‌ها در اعمال سید مرحوم مراقبت داشتند، سید هم در افعال ایشان ناظر بود. قبل از هر کس نقشه انگلیس‌ها را در این آزادی رودخانه کارون ملتفت شده به یکی از جریده نگاران آلمان مقاله مبسوطی در مضرت این راه نوشتچنانچه خود میرزا علی اصغر خان روزی که با سید مرحوم در طهران با درشکه به شاهزاده عبدالعظیم می‌رفتند و سید وخامت اوضاع و عاقبت سوء سیاست روس و انگلیس را کاملا باو فهمانیده بود در حال گریه اقرار کرده بود که تقرب من به شاه از این جهت است که از خود رأی ندارم و شاه می‌خواهد تا زنده است آسوده باشد و بعد از خودش چه ایران بماند چه برود برای او تفاوت نخواهد کرد. این است که ما در انظار ملت مقصر قلم رفته‌ایم.
اعتماد السلطنه می‌گفت برای بیداری شاه هر کتابی را که ترجمه کرده می‌خوانم به جای حسن اثر سوء اثر می‌بخشد. سیاست شاه در این است که نقشه روس را در حال حیات خود توقیف نماید و ملت را در غفلت و جهالت نگاهدارد و تا کسی نتواند به اعمال شاه ایراد بگیرد همه ناراحتی خود را در بیداری ملت می‌دانست و نمی‌گذاشت احدی از رجال اولاد خود را برای تربیت به خارجه بفرستد. چنانچه حاجی امین الدوله مرحوم را نگذاشت که حاجی امین الملک را که آن وقت همراه آورده بود در یکی از مدارس فرنگ مشغول تحصیل نماید. (این ممانعت را خود حاجی امین الدوله در پطروگراد به من نقل کرد.)
همین که اعتماد السلطنه مرحوم از خدمت سید مرحوم خارج شد، سید فرمودند در ایران یک نفر عالم و تاریخ‌دان اگر هست همین شخص است. روز بعد در عمارت دولتی مرحوم مخبر الدوله و حاجی امین الدوله را ملاقات کرد. چون این دو بزرگوار هر دو از هم ملاحظه داشتند، جواب‌های مرحوم سید را به شوخی و محافظه کاری گذرانیدند ولی اعتماد سید زیادتر از مخبرالدوله به حاجی امین الدوله بود.
در مراجعت به من فرمود که هر گاه این دو نفر با هم صمیمی بودند ایران را از این فلاکت نجات می‌دادند. ناصرالدین شاه سه روز در پطروگراد توقف کرد و از آنجا قصد لندن را داشت. سید مرحوم نهایت رنجش را از شاه و درباریان در این سفر حاصل کرد و در این صدد بود که یک ضربه‌ای به شاه بزند که بلکه از این راه او را متنبه کند.
افشای سیدجمال الدین از اعطای حق کشتیرانی در رودخانه کارون به انگلیسی‌ها
در اینجا لازم است قدری جلوتر برویم و اتفاقی که قبل از حرکت شاه از ایران افتاده بود و دولت روس از وخامت آن اطلاع نداشت، بیان کنیم. یک سال قبل از حرکت شاه از ایران «درامان ولف» که یکی از سیاسیون معروف بود از طرف انگلیس‌ها سمت سفارت یافت. از این مأموریت درامان ولف دولت روس ظنین شده بود که دولت انگلیس چه خیال سوئی دارد که این وزیر سیاسی را به ایران فرستاده است. بعد از عزیمت این نماینده سیاسی انگلیس آنچه معروف شد این بود که دولت ایران رودخانه کارون را آزاد نمود که هر یک از دول همجوار بتوانند در آن کشتیرانی کنند.
چنانچه انگلیس‌ها در اعمال سید مرحوم مراقبت داشتند، سید هم در افعال ایشان ناظر بود. قبل از هر کس نقشه انگلیس‌ها را در این آزادی رودخانه کارون ملتفت شده به یکی از جریده نگاران آلمان مقاله مبسوطی در مضرت این راه نوشت و معلوم نمود که فائده آزادی این رودخانه به انگلیس عاید می‌شود و ضرر آن به روس. این مقاله از روزنامه آلمانی به تمام روزنامه‌ها ترجمه شده یک ولوله و قیل و قالی در روسیه بر علیه ناصرالدین شاه تولید گردید به طوریکه ماندن سید مرحوم را در روسیه مضر دانسته مشارالیه را به امیدهایی به ایران دعوت کردند.
چنانچه قبلا اشاره شده بود که سید مرحوم از خود ثروتی نداشت در ضمن اجرای خیالات خود پول هم پیدا می‌کرد. همینکه خواست به ایران بیاید، از هیچ طرف راه گشایشی برای او نبود. وجه مختصری از یک نفر دوست گرفته روانه ایران شد. من در آن اوقات در تفلیس بودم. مرا ملاقات نموده عازم طهران شد. دیگر از حال ایشان خبری نداشتم تا اینکه شنیدم با آن بی رحمی از طهران خارج کردند. تا وفات آن مرحوم از حال ایشان خبری ندارم...
***
برای مطالعه دیگر مطالب این پرونده به این نشانی بروید.