نقشه پرواز تاکسی هوایی
دنیای اقتصاد - گروه حمل‌ونقل: شرط کلیدی توسعه تاکسی هوایی در ایران شناسایی شد. خرداد ماه امسال بود که اولین سرویس تاکسی هوایی در ایران رسما راه‌اندازی شد.
مبدا این سرویس فرودگاه بین‌المللی پیام واقع در استان البرز است که زیرساخت مناسب برای پرواز هواپیماهای کوچک و جت‌های تجاری را دارد. این سرویس توسط 24فروند هواپیمای یک، سه، هشت و 25نفره ارائه می‌شود. اما این فقط قدم اول در زمینه توسعه تاکسی هوایی در ایران است و گام‌های زیادی باقی مانده تا این بخش از بازار هوانوردی عمومی کشورمان، به شکلی ساختارمند، به یکی از مقاصد سرمایه‌گذاری در این صنعت تبدیل شود.
ورود توامان بخش حاکمیتی و خصوصی به توسعه زیرساخت‌های تاکسی هوایی در ایران، راهکاری است که مرکز پژوهش‌های مجلس برای افق گشایی تازه در این صنعت ارائه کرده است.
توسعه تاکسی هوایی در ایران با ملاحظات و الزامات بسیاری روبه‌رو است؛ همین مساله امکان افزایش ناوگان تاکسی هوایی به شبکه حمل‌ونقل کشور را دشوار کرده است. بررسی بسترهای توسعه این فناوری در ایران، محدودیت‌ها، مزیت‌های و ارزش اقتصادی ورود این فناوری از جمله موضوعاتی است که این گزارش به آنها پرداخته است.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته از طیف وسیعی از عملیات مسافربری، محموله و سایر عملیات داخل و بین محیط‌های شهری و روستایی پشتیبانی می‌کنند؛ سامانههای جابه‌جایی هوایی شهری نیز به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های آن، بر عملیات پرواز درون و اطراف مناطق شهری تمرکز دارد.
چشم‌انداز جابه‌جایی هوایی شهری با معرفی یک عملیات هوایی مشارکتی با نام «مدیریت ترافیک توسعه‌پذیر» پشتیبانی می‌شود که در آینده، مکمل ارائه سنتی خدمات ترافیک هوایی برای عملیات / پروازهای مسافری یا حمل بار خواهد بود. فعال‌سازی سامانههای جابه‌جایی هوایی در عین جذابیتی که دارد، اما چالش‌های قانونی، نظارتی و صدور گواهینامه را برجسته می‌کند.
توسعه این سامانه‌ها با چالش‌هایی در زمینه‌های کنترل ترافیک هوایی و مدیریت استانداردهای پرواز و همچنین سیاست‌های زیست محیطی خدمات عمومی، کاربری زمین و محدودیت‌های محلی همراه است. علاوه بر این، رویکردهای گاه متفاوتی در رابطه با سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته اعم از پهپادها و تاکسی‌های هوایی ممکن است ایجاد شود که ناشی از محدودیت‌های سرزمینی، ملاحظات دفاعی و امنیتی، قوانین محدودیت پروازها و حفاظت هستند.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «ملاحظات زیست‌بوم سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته» الزامات توسعه سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته (هواگردهای نسل جدید) را با تمرکز بر تاکسی هوایی تبیین کرده است. حیطه فعالیت این زیست‌بوم شامل انتقال هوایی ایمن افراد یا کالاها توسط وسایل نقلیه پرنده، بر فراز ارتفاعات پایین در مناطق شهری، بین شهری و روستایی است که برای ارتقای کیفیت خدمت‌رسانی در محیط‌های اجتماعی معرفی شده است.
تاکسی هوایی در اسناد بالادست
به گزارش «دنیای اقتصاد»، در ضرورت توسعه سیستم نوین حمل‌ونقل به افزایش جمعیت شهری و گسترش شهرنشینی اشاره شده است که نیاز به حمل‌ونقل سریع‌تر و کارآمدتر را افزایش داده است. آینده‌پژوهی درباره وضعیت شهرنشینی حاکی است در سال‌های آتی، شهرهای بزرگ به سیستم‌های حمل‌ونقل جدید نیاز خواهند داشت. در کنار آن، افزایش فعالیت‌های تجاری و نیاز به خدمات حمل‌ونقل سریع، به‌ویژه در صنعت لجستیک، به رشد بازار تاکسی هوایی کمک خواهد کرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس ملاحظات، محدودیت‌ها، الزامات و اهمیت سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته را تا حد امکان شناسایی کرده و در پنج قالب کلی «فناوری و توانمندی صنعتی»، «زیرساخت‌های فیزیکی و ارتباطی»، «سیاست و قانونگذاری»، «شناسایی ظرفیت‌ها» و «پذیرش اجتماعی» دسته‌بندی کرده است. سپس اهم عوامل داخلی و خارجی تاثیرگذار بر این بازار برای تبیین محدودیت‌ها و فرصت‌های موجود در منطقه نیز شناسایی شده است.
در قانون برنامه هفتم توسعه به زیست‌بوم جابه‌جایی هوایی اشاره صریحی نشده است، اما به دلیل‌های‌تک بودن و ارتباط آن با حمل‌ونقل هوایی، می‌توان موادی از این قانون که مربوط به فناوری‌های پیشرفته است را به تاکسی‌های هوایی مرتبط دانست. بر این اساس در مواد 99 برنامه هفتم توسعه، به افزایش شتاب پیشرفت علمی، فناوری و نوآوری و کسب سهم هفت درصدی محصولات با فناوری متوسط به بالا از تولید ناخالص داخلی تاکید شده است. در بند 25 ماده 119 این قانون نیز دولت مکلف شده نسبت به تعیین طرح‌های پیشران از جمله حمل‌ونقل هوایی و طراحی و نیز ساخت و تولید هواپیماهای ترابری و مسافربری اقدام لازم را در چارچوب قوانین به عمل آورد.
با این وجود مزایا و معایب استفاده از تاکسی هوایی بسیار گسترده و پیچیده است؛ از همین‌روی بدون شناخت صحیح آنها امکان هر نوع توسعه‌ای در این قسمت با احتمال شکست مواجه خواهد شد. در این گزارش به عدم توازنی اشاره شده که در بخش مزایا و معایب اقتصادی وجود دارد؛ این اقدام از یک منظر منجر به توسعه اقتصادی خواهد شد و از سوی دیگر با توجه به هزینه‌های بالای استقرار و چالش‌های آن از جمله ایجاد زیرساخت، تامین مالی توسط دولت، جذب سرمایه توسط بخش خصوصی و بازگشت سرمایه و ضوابط و مقررات امنیتی، حداقل در کوتاه‌مدت جذابیت اقتصادی را کاهش می‌دهد.
از سویی، استفاده از تاکسی‌های هوایی به منزله توسعه فناوری، به ویژه فناوری‌های چند منظوره و در عین حال استفاده از ظرفیت شبکه قطب و اقمار کشور است. اما اجرای این طرح معایبی نیز به همراه خواهد داشت که مهم‌ترین آن از دیدگاه مرکز پژوهش‌ها، ملاحظات امنیتی و خطرات بالقوه‌ای است که استفاده از این تکنولوژی در کلان‌شهرها ایجاد خواهد کرد، چراکه در این مناطق از یک سو تراکم جمعیتی بالا است، از سوی دیگر مساله ملاحظات سیاسی و امنیتی مطرح است، در برخی شهرها تجهیزات حساس و حیاتی وجود دارد و همین‌ها هزینه دریافت این خدمات را بالا خواهد برد. در نتیجه افزایش هزینه دریافت خدمات، به نوعی نابرابری اجتماعی را رقم خواهد زد.
ذی‌نفعان بازار تاکسی هوایی
به گزارش «دنیای اقتصاد»، تاکسی هوایی امکان مناسبی برای افرادی است که هواپیمای خصوصی ندارند؛ اما برای سفرهای مکرر که با انگیزه‌های تجاری و اقتصادی انجام می‌شود، به سفر هوایی بین استانی نیاز دارند. بنابراین یک گروه از ذی‌نفعان توسعه این ناوگان، فعالان اقتصادی هستند.
بازوی پژوهشی مجلس نیز در گزارش خود، ذی‌نفعان پروژه تاکسی هوایی را گروه‌هایی خاص از جمله دستگاه‌های اجرایی و یا حاکمیتی می‌داند و در سلسله مراتب ذی‌نفعانی که برشمرده است، آخرین گروه جامعه شهری محسوب می‌شوند: «با فرض زمینه فعالیت بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری و توسعه می‌توان فعالان بخش زیرساخت اعم از دولتی و خصوصی را جزء ذی‌نفعان و بازیگران اصلی این حوزه برشمرد. ارائه‌دهندگان خدمات عمومی و اجتماعی در حوزه‌هایی نظیر امداد، حفاظت از منابع طبیعی، خدمات اورژانس و نیز ارائه‌دهندگان خدمات در مواردی از قبیل جابه‌جایی مسافر و کالا برحسب تقاضا) برنامه‌ریزی نشده (و همین‌طور عملیات ویژه هوایی) حوزه‌های کشاورزی، صنعت و...) پروازهای کوتاه‌برد و میان‌برد از جمله بازیگران این زیست‌بوم هستند.
در کنار آن می‌توان به فعالان حوزه صنعت و تجارت در زمینه‌های مرتبط با ساخت و تولید و تجاری‌سازی و مسائلی از این دست اشاره کرد. جامعه شهری اعم از کاربران و غیرکاربران نیز به‌عنوان حلقه آخر بازیگران و ذی‌نفعان شمرده می‌شوند.»
از سوی دیگر چالش در ایجاد هماهنگی بین نهادهای امنیتی، دفاعی، دولتی و خصوصی به‌عنوان اضلاعی از کنشگران این حوزه، مساله دیگری است که برای توسعه تاکسی هوایی مطرح است. با توجه به موارد مطرح شده، توسعه تاکسی‌های هوایی درون شهری حداقل در کوتاه‌مدت برای کشور حائز اهمیت نیست، در میان‌مدت نیز اولویت با گردشگری عمومی و خدمات اجتماعی عمومی همچون اورژانس هوایی خواهد بود. با اجرای برنامه‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت می‌توان برنامه بلندمدت را به سمت عمومی‌تر و اقتصادی‌تر کردن این خدمات سوق داد.
روش مقابله با تهدیدهای سایبری
به گزارش «دنیای اقتصاد»، تهدیدهای سایبری یکی از چالش‌های اساسی پیش روی راه‌اندازی و توسعه تاکسی هوایی ذکر شده است، چراکه قابلیت‌های فعلی فناوری اطلاعات در تامین امنیت سیستم‌های هوانوردی از طریق حفاظت و امنیت داده‌ها، نمی‌تواند برای عملیات حمل‌ونقل هوایی شهری کافی باشد. بنابراین، فناوری‌های جدید امنیت سایبری باید توسعه یابد تا عملیات امن حمل‌ونقل هوایی شهری را تضمین کند.
هوش مصنوعی و «ماشین لرنینگ»، نقش مهمی در آینده امنیت سایبری هوانوردی خواهد داشت. از این رو با هدف تامین امنیت در جابه‌جایی هوایی، از ابتدا باید مفاهیم عملیاتی با ملاحظه امنیت سایبری توسعه یابد و استانداردهای امنیت سایبری هوانوردی نیز توسعه‌یافته و هماهنگ شوند. حملات سایبری مانند تزریق اطلاعات نادرست پرواز و ایجاد اختلال در مرکز کنترل هوایی و ارتباطات هواگردها، مخاطرات ایمنی و مشکلات امنیتی بالقوه قابل‌توجهی به همراه دارد.
در برخی موارد، زیرساخت دیجیتال مشابه تجهیزاتی که در سایر وسایل نقلیه خودران استفاده می‌شود، می‌تواند روی پهپادها و سامانه جابه‌جایی هوایی شهری نیز پیاده شود.
در حوزه ارتباطات و ناوبری نیز ملاحظات تطبیق و ایجاد ارتباطات امن و پرسرعت، ناوبری، نظارت و سایر زیرساخت‌های فناوری اطلاعات برای عملیات مقیاس‌پذیر سامانه جابه‌جایی هوایی شهری وجود دارد. اتکا به ارتباطات صوتی حاوی برخی چالش‌ها از جمله پاسخگویی به انتقال، مشکل در انتقال شنیداری و غیره است. انطباق سیستم‌های قدیمی، پیاده‌سازی فناوری‌های جدید، ارتقای سیستم‌ها و تضمین امنیت سایبری همه کاربران فضای هوایی مشترک، چالش‌های کلیدی در این بخش را نشان می‌دهد.
یکی از چالش‌های پیش روی هوانوردی، عملیات خرابکارانه، هواپیماربایی و نحوه مقابله با آن است. هواپیماربایی، با اهداف و انگیزه‌هایی چون مقاصد سیاسی و حکومتی، تبلیغاتی، مالی، روانی، جنایی، قومی، مذهبی و... رخ می‌دهد. جامعه بین‌المللی از طریق همکاری جهانی در رابطه با جرم انگاری عملیات تروریستی موفقیت‌ها و دستاوردهایی را داشته است.
البته رعایت عوامل موثر در تامین امنیت هواگردها به‌ویژه رعایت استانداردها و مقررات مزبور در پیش‌گیری از اقدام‌های تروریستی ضرورتی انکار‌ناپذیر است. این امر از آن جهت حائز اهمیت است که هرگونه اختلال و خرابکاری بر فراز مناطق شهری به علت نزدیکی به ساختمان‌ها و اجتماعات به مراتب پیامدهای قابل‌توجهی به بار خواهد آورد.
در ایران نیز مواردی همچون «ماده واحده مجازات اخلال‌کنندگان در امنیت پرواز هواپیما و خرابکاری در وسایل و تاسیسات هواپیمایی» مصوب 1349 به‌طور ویژه در خصوص حفظ امنیت هوانوردی همگام با اسناد بین‌المللی به تصویب رسیده است. به دلیل وجود مناطق متعدد «پرواز ممنوع» در ایران، رعایت الزامات امنیت حریم هوایی به‌ویژه در پایتخت و برخی دیگر از کلان‌شهرها اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و استقرار سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته اعم از پهپاد تا تاکسی هوایی و غیره به‌منظور جلوگیری از بروز هرگونه آسیب امنیتی، نیازمند موافقت و هماهنگی دستگاهی و نظارت نهادهای امنیتی است.
این امر مخصوصا در مورد سامانههای خودران یا کنترل‌پذیر از راه دور بسیار حائز اهمیت است. در نتیجه امکان رصد و کنترل لحظه‌ای انواع هواگردها از مهم‌ترین ابزارهای بخش امنیتی است که البته به‌واسطه پیشرفت‌های فناورانه، قابل حصول است.
جذابیت اقتصادی
با وجود همه چالش‌ها و محدودیت‌هایی که برای توسعه این صنعت در ایران مطرح است، اما این بازار جذابیت جهانی بسیار بالایی دارد. بسیاری از شرکت‌های تجاری و فعال در صنایع هوایی و نیز شرکت‌های فناور و نوآور در سرتاسر جهان، در حال بهره‌برداری از فناوری‌های موجود و همچنین توسعه و آزمایش فناوری‌های نوین برای پیاده‌سازی زیست‌بوم سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته به‌منظور خدمت‌رسانی و جابه‌جایی مسافران و کالاها هستند.
رشد بازار حمل‌ونقل هوایی پیشرفته به طور متوسط بین 100میلیارد دلار تا 1.5تریلیون دلار تا سال 2040 تخمین زده شده است و پیش‌بینی صعودی‌تر، حجم بازار را به میزان 2.9تریلیون دلار تخمین می‌زند. در مطالعه دیگری پیش‌بینی شده است که ارزش پایگاه‌های «عمود برخاست» مربوط به ترابری هوایی پیشرفته طی 20سال آینده به حدود هفت تریلیون دلار خواهد رسید که در حال خدمت‌رسانی با بیش از 35هزار پرنده عمود پرواز الکتریکی باشد.
در کشور ما هرچند در حوزه سامانههای جابه‌جایی شهری با قابلیت حمل مسافر به علت جدید بودن حوزه، اقدامات چندانی مشاهده نشده است، اما در مسیر توسعه نوآورانه حمل‌ونقل عمومی و خدمات آن به کمک سامانههای هوایی کوچک (در قالب پارک تخصصی فناوری هوایی)، برخی اقدامات عملیاتی در حال انجام است که از آن جمله می‌توان به احداث فرودگاه مرکز هوانوردی پردیس یزد و منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه بین‌المللی پیام اشاره کرد. در کشور، برخی اقدامات و برنامه‌ها در تعدادی از مراکز هوانوردی عمومی از جمله توسعه پروازهای گردشگری و تفریحی، آموزش خلبانی، تولید، فروش و صادرات برخی هواگردها و خدمات ویژه هوایی شامل حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی، صنعت، پدافند غیرعامل، خدمات فرودگاهی و خدمات اورژانس در حال انجام است که به عنوان زمینه‌سازان توسعه سامانههای جابه‌جایی هوایی پیشرفته قلمداد می‌شوند.
ملاحظات محیط‌زیستی
به گزارش «دنیای اقتصاد»، در کنار محدودیت‌هایی که ممکن است توسعه این فناوری از جنبه زیست محیطی به همراه داشته باشد، اما برخی ویژگی‌های آن نیز کمک کننده خواهد بود. یکی از ویژگی‌هایی که برای استفاده از این سامانه بیان شده است، نقش آن در کاهش آلودگی هوا ناشی از مصرف بالای سوخت‌های فسیلی است. همچنین توسعه سامانههای هوایی پیشرفته نیازمند به‌کارگیری فناوری‌های نوینی نظیر پیشرانش و ذخیره انرژی، کنترل از راه دور، هوشمندسازی و پیکربندی هستند.
از جمله این موارد می‌توان به طراحی هواگرد، سیستم‌های پیشرانش و انرژی، سامانههای کنترل از راه دور و خودران اشاره کرد.
با این وجود، آلودگی بصری ناشی از ازدحام بیش از حد هواگردهای ارتفاع پایین در مناطق شهری مساله‌ای است که باید در استفاده از تاکسی‌های هوایی به آن توجه کرد. از همین روی مرکز پژوهش‌ها نحوه معماری و طراحی شهری در امکان و ظرفیت‌های شهری توسعه این نوع سامانه‌ها را پر اهمیت عنوان کرده است. در واقع برای توسعه تاکسی هوایی در محدوده‌های شهری، باید ابتدا برای خیابان‌ها یا به تعبیر بهتر دالان‌های هوایی عبوری پرنده‌ها نیز چاره‌جویی کرد.
نکته حائز اهمیت دیگر، مساله تامین انرژی است. برای هواگردهای عمود برخاست زیرساخت‌های تقویت شبکه برق‌رسانی شهری ضروری خواهد بود و همچنین مدیریت اوج مصرف و پاسخ تقاضا در شبکه برق شهری موضوع‌های با اهمیتی هستند. درحالی‌که برقی‌سازی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای موثر است، اما عملیات مقیاس‌پذیر سامانههای جابه‌جایی هوایی شهری می‌تواند بر کاهش عملکرد شبکه برق شهری تاثیر بگذارد. از طرف دیگر، مواردی نظیر ایمنی سوخت‌گیری (به عنوان مثال، در هواگردهای با سوخت هیبریدی)، زیرساخت شارژ و تعویض باتری نیز می‌تواند چالش‌های لجستیک، عملیاتی و فنی گوناگونی ایجاد کند.
ایده‌آل تامین مالی
چگونگی تامین مالی زیرساخت‌های مورد نیاز، ملاحظات نحوه فعالیت بخش خصوصی و نحوه مشارکت آنها با دولت یکی از جنبه‌های مهم اقتصادی بودن اجرای طرح‌ها در زیست‌بوم سامانههای حمل‌ونقل پیشرفته است. زیرساخت‌ها به روش‌های مختلفی اعم از دولتی، خصوصی یا مشارکتی قابلیت تامین مالی دارد. زیرساخت‌های تامین مالی دولتی می‌توانند شبکه بزرگ‌تری از ارتباطات لجستیک در قالب توسعه پایدار ایجاد کنند؛ به نحوی که به نفع یکپارچگی جامعه باشد؛ درحالی‌که زیرساخت‌های تامین مالی خصوصی ممکن است هم سریع‌تر ساخته شوند و هم خدمات اختصاصی ارائه دهند.
در کشور ما به‌طور عملیاتی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سپاه پاسداران و سایر مجموعه‌های ذیل این دو، نقش کلیدی در ساخت هواگردها و پهپادها دارند. به طور کلی دستگاه‌ها و نهادهای نظامی به لحاظ داشتن زیرساخت‌های مهم و فناورانه، بازیگر مهمی در این زیست‌بوم به شمار می‌آیند که این امر ضرورت ایجاد یک الگوی مناسب مشارکت را ضروری می‌سازد، به نحوی‌که بخش خصوصی بتواند در تعامل با بخش دفاعی رشد و توسعه یابد.
مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد داده است که به‌دلیل زیرساخت‌های گران این حوزه، بخش حاکمیتی در حوزه ارائه خدمات اجتماعی عمومی با بخش خصوصی مشارکت داشته و حمایت‌های لازم را برای جذب سرمایه خصوصی در این بخش انجام دهد. همچنین ترسیم یک چارچوب کلان و آینده‌نگرانه در اسناد بالادستی و زیرساخت‌های قانونی، همچون اصلاحات آتی «سند جامع توسعه هوافضای کشور» و نیز توجه به موضوعات مرتبط با سامانههای جابه‌جایی هوایی شهری (نظیر تاکسی‌های هوایی) در لوایح مربوط به «ساماندهی پهپادهای غیرنظامی» قابل‌توجه است.