نگاهی به زندگی و اشعار خیام نیشابوری

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، دانشمند، ریاضیدان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای دوره سلجوقیان است. از برجسته‌ترین کارهای خیام می‌توان به اصلاح گاه‌شماری ایران، نقش او در حل معادلات درجه سوم، مثلث خیام - پاسکال و نیز نگارش رباعیات ماندگارش که شهره جهانی دارد، اشاره کرد.

روز 28 اردیبهشت ماه در تقویم رسمی کشور به نام روز خیام نیشابوری نامگذاری شده است و هر ساله مراسم بزرگداشت این شاعر و ریاضیدان نامی ایران در محل آرامگاهش، شهر نیشابور برگزار می‌شود.

شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود.

در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، خاصه در جهان انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر گردید.

معرفی آثار حکیم عمر خیام

آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آنها را ذکر کرده اند رساله ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:

1- رساله ای در جبر و مقابله

2- رساله ای در شرح اصول اقلیدس

3- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی

4- رساله ای در طبیعیات

5- رساله در وجود

6- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.

7- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم

8- نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.

9- دیوان رباعیات

10_ رساله فی براهین الجبر و المقابله

11_ رساله تکلیف

12- رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس 13_رساله روضه القلوب

14_رساله ضیاء العلی

15_رساله میزان الحکمه

16_رساله ای در صورت و تضاد

17_ترجمه خطبه ابن سینا

18_رساله مشکلات ایجاب

11_رساله ای در بیان زیگ ملک شاهی

12_رساله نضام الملک در بیان حکومت

13_رساله لوازم الا کمنه

14_اشعار عربی خیام

15_عیون الحکمه

16_رساله معراجیه

17_رساله در علم کلیات

20_رساله در تحقیق معنی وجود

21_رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب

برخی از اشعار حکیم عمر خیام

خیام اگر ز باده مستی خوش باش

با ماهرخی اگر نشستی خوش باش

چون عاقبت کار جهان نیستی است

انگار که نیستی چو هستی خوش باش

***

این قافله عمر عجب میگذرد

دریاب دمی که با طرب میگذرد

ساقی غم فردای حریفان چه خوری

پیش آر پیاله را که شب میگذرد

***

افسوس که نامه جوانی طی شد

و آن تازه بهار زندگانی دی شد

و آن مرغطرب که نام او بود شباب

فریاد ندانم کی آمدوکی شد

***

یک عمر به کودکی به استاد شدیم

یک عمر زاستادی خود شاد شدیم

افسوس ندانیم که ما را چه رسید

از خاک بر آمدیم و بر باد شدیم

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حرف معما نه تو دانی و نه من

هست از پس پرده گفتگوی من و تو

چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من

***

کی غم آن خورم که دارم یا نه

وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه

پرکن قدح باده که معلومم نیست

کاین دم که فرو برم برآرم یا نه خیام

مسعود نوروزی استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن‌ابراهیم، معروف به خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم و شاعر پرآوازه‌ی ایرانی در حدود سال 440 هجری قمری در نیشابور چشم به جهان گشود. جانش شیفته و سرش پرشورتر از آن بود که به یک منزل بسنده کند، آنچنان که منازل دانش و حکمت را یکان یکان گشت و از هر کدام بهره‌ای بسزا برد.

وی افزود: خیام بیش از همه به فلسفه اشتغال داشت. علاقه‌مند به فلسفه‌ی یونان و پیرو حکمت شیخ‌الرئیس بوعلی‌سینا بود. او در ریاضیات و نجوم هم سرآمد دوران شد. اما آن‌چه در شهرت امروزی‌اش سهم بیش‌تری دارد، رباعی‌های بی‌نظیر اوست. نوروزی گفت: رباعیاتی که برایش شهرتی جهانگیر به ارمغان آورد. اشعار نغزی که نسل‌هاست ورد زبان خرد و کلان است. ورد زبان کسانی که شاید تنها اشتراکشان اشعار خیام باشد. او در موسیقی نیز صاحب رساله و پژوهش‌های درخور است. به گفته نوروزی، خیام نیشابوری در قرن پنجم و ششم هجری و در دوره‌ی حکومت سلجوقی زیست. او را فردی صریح‌الهجه با تفکری آزاد و البته عاقبت‌اندیش و مدبر خوانده‌اند. با وجود تعصبات و سخت‌گیری‌های فراوان در خراسان و دیگر مناطق ایران در آن ایام، از بیان عقاید فلسفی خود فروگذار نکرد. تنگ‌نظران هم‌دوره‌اش نیز سکوت نکردند و تا توانستند، به او تاختند. مخالفانی که تا تکفیر خیام و اتهام الحاد به او نیز پیش رفتند‌. نوروزی گفت: به گفته‌ی برخی، در پی این هجمه‌های پی‌درپی فضا برای خیام آن‌چنان تنگ و تاریک می‌شود که سفر حجی را تدبیر می‌کند. پس از حج، مدتی به بغداد می‌رود. دانش‌دوستان آن دیار بزرگش می‌دارند و از او بذل حکمتش را می‌طلبند؛ اما خیال وطن هوایی‌اش می‌کند و به نیشابور بازمی‌گردد. این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: خیام را فردی کم‌حرف خوانده‌اند. ظاهرا او بیش از آنکه دل در گرو زمینی ها و معاشرت با آنان داشته باشد، سر در آسمان داشته‌است؛ و این عجیب نیست برای آنکه رموز حکمت در سینه و زخم کینه بر جان دارد.