نگاهی جامع به زندگی، اندیشه و شخصیت حضرت زهرا (س) در 2 کتاب

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، دانشنامه فاطمی (س) دایره‌المعارفی موضوعی درباره زندگانی، فضایل حضرت فاطمه (س) به زبان فارسی است که سال 1393 ش در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و زیر نظر علی‌اکبر رشاد منتشر شد. این دانشنامه 6 جلدی، 117 مقاله دارد که دو جلد آن شامل سیره حضرت فاطمه (س) و یک جلد آن درباره معارف فاطمی است. سه جلد دیگر هم موضوعات حقوق زن و خانواده را در بر دارد. دانشنامه فاطمی در سال 1394 ش، اثر برگزیده هفدهمین همایش کتاب سال حوزه شد. قصه نوشتن این دانشنامه به دانشنامه امام علی برمی‌گردد که پس از اتمام تألیف دانشنامه امام علی علیه السلام، همایشی تحت عنوان «همایش پاسداشت از پدیدآورندگان دانشنامه» در مدرسه دارالشفای قم برگزار شد. در این همایش، جمع عظیمی از مراجع، فق‌ها و فضلای حوزه علمیه قم و برخی مسئولان فرهنگی شرکت داشتند. آیت الله جوادی آملی در این همایش ضمن سخنرانی با بیان ویژگی‌ها و برتری‌های دانشنامه امام علی علیه السلام نسبت به تألیفات مشابه، اظهار داشت: بسیار مناسب است مجموعه پدیدآورندگان دانشنامه امام علی علیه السلام، دانشنامه‌ای را نیز درباره سیره و اندیشه‌های بلند حضرت فاطمه علیهاالسلام پدید آورند. سرانجام در ملاقاتی با رهبر معظم انقلاب اسلامی، این خواسته مطرح و با استقبال گرم ایشان مواجه شد. مقام معظم رهبری نیز از سرپرست دانشنامه امام علی علیه السلام و رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین صادقی رشاد، خواستند تا این درخواست عملی شود. به دنبال آن، تمهیدات لازم برای نگارش دانشنامه فرهنگ فاطمی علیهاالسلام فراهم شد. این دانشنامه فعالیت خود را عملاً از نیمه دوم سال 1381 آغاز کرد. دانشنامه‌ی فاطمی (س)، دائرهالمعارفی است با «ساختار موضوعی» که در دو بخش عمده نوشته شده است: 1. تبیین زندگانی، سیره و تعالیم حضرت فاطمه زهرا (س) (به مثابه‌ی الگوی عینی زن مسلمان) 2. تحلیل علمی نظری مباحث مربوط به حرمت و حقوق زن، هویت و منزلت نهاد خانواده، با استناد به منابع اندیشه‌ی دینی و توجه به آرای جدید و نظر‌ها و نیاز‌های معاصر نوشته شده است. برای نوشتن این دانشنامه اهداف زیر در نظر گرفته شده بود: 1- تبیین جامع و علمی تاریخ زندگانی و منزلت الهی حضرت فاطمه زهرا (س)، به منظور رفع ابهامات و پاسخگویی به شبهات کلامی تاریخی و نیز افشاء و تحلیل تحریفات و انحرافات. 2. توصیف و تحلیل بینش، منش و کنش (تعالیم، اخلاق و سیره‌ی) آن بزرگوار، به مثابه نمونه‌ی انسان کامل، به منظور ارائه‌ی الگوی عینی زن مسلمان. 3. تبیین ماهیت و مرتبت، حرمت و حقوق زن، مبانی و منزلت نهاد خانواده، و حقوق و تکالیف ارکان آن از منظر اسلام، به شیوه‌ای اجتهادی و نظریه پردازانه و روزآمد، به منظور گره‌گشایی و روشنگری، رفع شبهات و تحریف‌زدایی در این زمینه‌ها 4. نقد نظر‌ها و نظریه‌های معارض با اندیشه‌ی دینی و نگرش‌های متحجرانه و متجددانه درباره‌ی زن و نهاد خانواده در جوامع اسلامی. جلد اول این دانشنامه «حیات، منزلت و شخصیت فاطمی» است که شامل فصل‌های زیر می‌شود: زندگینامه فاطمه (س)، حضرت محمد (ص)، حضرت خدیجه (س)، ولادت فاطمه (س)، برادران و خواهران فاطمه، فاطمه همراه پیامبر، ازدواج فاطمه، فرزندان فاطمه، حسن بن علی، حسین بن علی، زینب بنت علی، ام‌کلثوم، محسن بن علی علیهم السلام، زنان همراه فاطمه، فدک، وصایای فاطمه، شهادت فاطمه و خاک‌سپاری فاطمه (س) جلد دوم: حیات، منزلت و شخصیت فاطمی (س) نام دارد و شامل بخش‌ها و عنوان‌های زیر است: بخش اول: مقام و فضایل فاطمه شامل اسماء و اوصاف فاطمه، سیده نساء العالمین، محدَثه بودن، فاطمه، عصمت فاطمه، علم فاطمه، تسبیح فاطمه، شفاعت و فاطمه، فاطمه (س) در آخرت، مناقب و کرامات فاطمه (س) بخش دوم: سیره فاطمی شامل سیره‌شناسی، سیره اخلاقی فاطمه، سیره عبادی و معنوی فاطمه (س)، سیره همسرداری فاطمه (س)، سیره تربیت فرزند فاطمه (س)، سیره خانه‌داری فاطمه (س)، سیره فرهنگی و اجتماعی فاطمه (س) و سیره سیاسی فاطمه (س). بخش سوم: فاطمه (س) در دیدگاه‌ها شامل فاطمه (س) از نگاه قرآن، فاطمه (س) از نگاه پیامبر (ص)، فاطمه (س) از نگاه امام‌علی (ع)، فاطمه (س) از نگاه امامان، فاطمه (س) از نگاه همسران پیامبر (ص)، فاطمه (س) از نگاه صحابه و تابعان، فاطمه (س) در فقه اسلامی، فاطمه (س) در گزارش‌های تاریخی اهل‌سنت، فاطمه (س) در شعر فارسی، فاطمه (س) در شعر عربی، کتاب‌شناسی فاطمه (س). جلد سوم دانشنامه فاطمی، حکمت و معارف فاطمی (س) نام دارد و در سه بخش منابع معارف، معارف نظری و معارف عملی نوشته شده است. جلد چهارم زن و خانواده (مباحث حقوقی) نام دارد و شامل فصل‌های زیر می‌شود: جایگاه ارزشی زن، تفاوت‌های طبیعی زن و مرد، نسبت میان زن و مرد، فلسفه تفاوت در حقوق زن و مرد، جنسیت و زبان قرآن، کلیات نظام حقوق زن در اسلام، حقوق زنان، واقعیت‌ها و چالش‌ها، روش‌شناسی حقوق زن، بلوغ و رشد دختران، پوشش زن، عبادت زن، روابط زن و مرد، مالکیت زن و ارث زن. جلد پنجم کتاب همچنان به مباحث حقوقی زن و خانواده می‌پردازد که شامل مباحث زیر می‌شود: ولایت زن، مرجعیت زن، قضاوت زن، شهادت زن، قصاص و دیه زن، ولایت بر ازدواج، شروط ضمن عقد نکاح، ازدواج موقت، تعدد زوجات، سرپرستی خانواده، معاشرت به معروف، مهریه، نفقه زن، طلاق و عده و حضانت. جلد ششم به موضوع زن و خانواده از منظر مباحث اجتماعی می‌پردازد که در دو بخش مسائل زنان و مسائل خانواده موضوعات زیر بررسی می‌شود: اسلام و تحول در شخصیت زن، زن اسوه، فمینیسم، جنسیت و اخلاق، تربیت جنسی، اخلاق جنسی، تربیت دینی دختران، روابط اجتماعی زن و مرد، پوشش زن، اشتغال زن، آسیب‌شناسی مطالعات زنان، خانواده، ازدواج، تعدد زوجات، ازدواج موقت، همسری، مادری، مدیریت خانواده و طلاق.

سه جلد اول دانشنامه فاطمی با قلمی جدید و خوشخوان

از سوی دیگر در این موضوع به تازگی کتاب «او فاطمه است» از سوی موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر منتشر شده است که تنها مرجع نوشتن این کتاب، جلد اول تا سوم دانشنامه فاطمی است و به علت سهل و ممتنع بودن موضوع اثر و متن آن، روال خاصی طی شده است. زهره یزدان‌پناه قره‌تپه نویسنده این کتاب در این باره نوشته است: در نظر گرفتن مخاطب عام به ویژه، زنان و دختران و نیز قشر جوان و دانشگاهی جامعه، ضرورت ایجاد زمینه برای ارتباط سهل آن‌ها با متن اثر، نیازمند رعایت حتی الامکان نکاتی در نگارش اثر بود که سرآمد حاصل آنها، نثر روان و ساده‌نویسی و همچنین به رغم مطالب جدی و استدلالی در فراز‌های معارف اعتقادی متن، حتی‌المقدور، توأم کردن با نثر ادبی به قلم نگارنده است، به همراه پایبندی به مستندات. این کتاب سه بخش دارد و هر بخش شامل چند فصل می‌شود. بخش اول با عنوان «حیات و شخصیت فاطمه» شامل زندگینامه در فصل یک، سیره فاطمه در فصل دو، اوصاف، فضایل و منزلت فاطمه در فصل سه و حوادث پس از رحلت پیامبر، در فصل چهارم است. همچنین فصل اول از بخش دوم که با عنوان «حکمت و معارف فاطمه» است، درباره منابع معارف، فصل دوم درباره معارف نظری، و فصل سوم درباره معارف عملی از دیدگاه فاطمه است. همچنین بخش سوم این کتاب تحت عنوان «فاطمه در دیدگاه‌ها»، در فصل اول به «فاطمه از نگاه» و در فصل دوم به «فاطمه در منابع» می‌پردازد. در مقدمه این کتاب آمده است: «فاطمه که گوهر وجودش از میوه‌های بهشتی است و برگرفته از نور وجود پیامبر گرامی خدا آخرین فرزند ایشان از حضرت خدیجه است که سال پنجم بعثت در مکه به دنیا می‌آید و خداوند کوثرش می‌نامد و نسل پیامبر عظیم الشأن از طریق وی ادامه می‌یابد؛ یعنی فاطمه دختر پیغمبر اسلام است و همسر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب و مادر 9 امام از نسل فرزندش حسین که آخرین ایشان همان مهدی موعود منجی عالم بشریت و عدالت‌گستر جهان است؛ همان موعودی که بشارت به حکومت جهانی‌اش از سوی رسول خدا در آخرین ساعات عُمر مبارکشان موجب تسلای خاطر اندوهگین فاطمه می‌شود که دل‌نگران از دست دادن و فقدان پدر بزرگوار و رسول گرامی خداست. تولد فاطمه هم‌زمان است با سال‌هایی که پیامبر گرامی به اظهار آشکار دعوت خود مأمور می‌شود و با مخالفت شدید سران قریش رو به رو می‌شود. دیری نمی‌گذرد که فاطمه مادر را از دست می‌دهد و به خاطر مهربانی‌هایش به رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌شود ام ابیها؛ یعنی مادر پدر فاطمه با پسر عموی خود، علی بن ابی طالب که تنها کفو اوست ازدواج می‌کند و رسول خدا صلی الله علیه و سلم این ازدواج را امری الهی معرفی می‌کند و فاطمه به خانه ساده و بی‌تکلف علی می‌رود؛ با جهیزیه‌ای مختصر که با پول مهر او خریداری شده است. ثمره این ازدواج، پنج فرزند است؛ حسن، حسین أم کلثوم، زینب و محسن (علیهم السلام) که محسن قبل از تولد به شهادت می‌رسد.

یک شخصیت تمام عیار در همه ابعاد

فاطمه دارای مقام عصمت است و معصومه‌ای است که شناخت رفتار و سیره ایشان که مانند سایر معصومان از مبدأ وحی سرچشمه گرفته است نقش بسیار مهمی در تزکیه و تربیت انسان‌ها به ویژه زنان و دختران در عصر‌های مختلف دارد، سیره اخلاقی فاطمه شامل ابعاد مختلف سیره‌های ایشان می‌شود؛ مانند سیره، همسرداری تربیت فرزند خانه‌داری، عبادی، معنوی و همچنین دیگر جنبه‌هایی مانند سیره ایشان در فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و نیز حضور و فعالیت‌های سیاسی ضمن اینکه سیره اخلاقی ایشان هم شامل آداب و اخلاق فردی زندگی شخصی خودشان می‌شود و هم شامل آداب و اخلاق اجتماعی که در تعامل با دیگران است. او با آگاهی از اهداف خلقت به عبادت کامل یعنی تحقق و تجلی عینی توحید در فکر جان و عمل موحد توجه کامل دارد و دعا‌ها و نیایش‌های ایشان نیز بالأخص در تعقیبات و دعا‌های پس از نماز دارای مضامین عرفانی، توحیدی، اخلاقی اجتماعی و سیاسی است، فاطمه زهرا (س) برای شوهرش همسری نمونه برای پدرش دختری بسیار محبوب و برای فرزندانش مادری مهربان و موفق است که در تقویت آرامش و آسایش خانواده تربیت فکری اعضای خانواده و ایجاد محیط، با تدبیر و مدیریتی کارآمد از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نیست و جلب رضایت خدا محور اصلی همه فعالیت‌ها و تلاش‌های ایشان است. فرهنگ‌سازی و زنده نگه‌داشتن ارزش‌ها و ترویج معارف، همراه با اهتمام به رفع نیاز‌های محرومان و ارائه الگوی زندگی ساده و همسان با توده مردم از موارد شاخص در سیره دختر گرامی رسول خداست. اساسی‌ترین نقش آفرینی فاطمه در عرصه سیاست اجتماع و فرهنگ جامعه اسلامی، در دوران کوتاه حیاتش پس از رحلت پیامبر گرامی است که آن زمان، از پر مخاطره‌ترین دوران زندگی فاطمه زهرا (س) از جمله سرنوشت‌سازترین مقاطع تاریخ اسلام است. او در آغازین روز‌های ماجرای سقیفه با ایراد خطبه‌هایی تمام تلاش خویش را می‌کند تا با یادآوری سفارش‌های رسول گرامی خدا از انحراف جامعه از جاده حقیقت و افتادن در ورطه هلاکت پیشگیری کند، همچنین فاطمه (س) در برابر غصب خلافت و نادیده گرفتن جایگاه ولایت و تضییع حق امیر مؤمنان (ع) توسط اصحاب سقیفه تمام تلاش خود را برای بیان حق به کار می‌بندد. پس از آنکه دستگاه خلافت، فدک یعنی حق دختر پیامبر را هم مصادره می‌کند و به رغم اعتراض وی از بازگرداندن آن به او خودداری می‌ورزد، فاطمه دست برنمی دارد و در مسجد، مدینه با ایراد خطبه‌ای مشهور به خطبه فدکیه به روشنگری می‌پردازد و با شهامت و اقتدار، خطر انحراف در حکومت اسلامی را یادآوری می‌کند و بار دیگر به مسائل اساسی همچون تبیین جایگاه امامت و آگاه کردن مردم از آن می‌پردازد. فاطمه پس از رحلت پیامبر گرامی خدا مدت کوتاهی زندگی می‌کند و همچنان که رسول خدا خبر می‌دهد نخستین کسی از اهل بیت است که به ایشان می‌پیوندد.

حوادث ناگوار در خانه دختر پیامبر

در این مدت کوتاه حوادث ناگوار بسیاری از جمله ماجرای سقیفه، غصب فدک و نیز هجوم به خانه حضرت برای گرفتن بیعت اجباری از علی بن ابی طالب (ع) برای ایشان رخ می‌دهد که سبب آزردگی روحی سنگین و لطمه‌های جسمانی شدید آن حضرت می‌شود، به طوری که یگانه دختر گرامی رسول خدا بر آثار ناگوار ناشی از این حوادث بیمار می‌شود و از دنیا چشم فرو می‌بندد و به شهادت می‌رسد. فاطمه (س) در وصیتش حضور نیافتن برخی را در تشییع و نماز بر پیکرش خواستار می‌شود و از ظلم آن‌ها در غاصب بودن و تضییع حق و هجوم به خانه و آتش زدن در خانه‌اش و ضربت زدن به وی، شِکوه می‌کند. پیکر مطهر فاطمه (س) بنا به وصیت ایشان به امام علی (ع) شبانه دفن می‌شود و به علت دفن پنهانی فاطمه (س) محل دفن ایشان مشخص نمی‌شود. دختر گرامی پیامبر فضایل و مناقب و ویژگی‌های بی‌همتایی دارد که بسیاری از آن‌ها در اسامی و اوصاف آن حضرت تجلی یافته و او را از تمامی زنان ممتاز و دارای جایگاهی می‌کند که خداوند تطهیر از همه پلیدی‌ها را برای ایشان مقدر می‌فرماید و به چنان درجه‌ای از کمال می‌رسد که از سوی ایشان جست‌وجو کرد فاطمه (س) را از نگاه همسران پیامبر گرامی و از نگاه صحابه و تابعان هم می‌توان شناخت. فاطمه (س) در فقه اسلامی نیز نشان دارد و در آن به گفتار و رفتار و سیره عملی و سنت فاطمه استناد می‌شود. گزارش نگاران اهل سنت، در تدوین زندگی فاطمه (س) برای وی شأن و منزلتی ویژه قائل هستند و اذعان دارند که فاطمه نزد مهاجر و انصار دارای جایگاه ویژه‌ای است. فاطمه جایگاه ویژه‌ای در اشعار فارسی و شعر‌های جامعه عرب از دوران کهن تاکنون دارد که اشعار بسیاری درباره زندگی و مدح منقبت ایشان و نیز سایر اهل بیت سروده می‌شود درباره جنبه‌های گوناگون زندگی و شخصیت یگانه دختر گرامی پیامبر خدا آثار فراوانی است. همه این موارد، گواه و حجتی است بر انسان کامل بودن فاطمه (س) برای عبودیت کامل و همه‌جانبه و به همین دلیل نیز الگو بودن فاطمه زهرا (س) برای همه بشر در همه زمان‌ها و همه مکان‌ها و اینکه او فاطمه است گوهر هستی و تراز سبک زندگی.» کتاب «او فاطمه است» با بازآفرینی زهره یزدان‌پناه قره‌تپه، در 338 صفحه و با قیمت 120 هزار تومان از سوی موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر روانه بازار نشرشده است.