پرواز «آماری» توریست خارجی

در مقابل، اتباع سایر کشورها که برای کار و... از مسیرهای زمینی به ایران سفر می‌کردند در آمار گردشگری ورودی گنجانده شدند. مقایسه دو سال 1396 و 1403 نشان می‌دهد، سهم توریسم ورودی در سال 1396 از راه زمینی 69 درصد و سهم بخش هوایی 30 درصد بود. در سال 1403 سهم توریسم ورودی از راه زمینی به 75 درصد و سهم بخش هوایی به 24درصد رسید که کاهش 6 درصدی را نشان می‌دهد. در مقابل در همین بازه زمانی، سهم توریسم هوایی ترکیه از 81.5درصد در سال 2017 به 96.34 درصد در سال 2024 افزایش یافت.

بر اساس گزارشی که مرکز آمار به تازگی منتشر کرده است، در سال 1396 تعداد گردشگران ورودی ایران پنج میلیون و 113 هزار و 524 نفر بود. از این میان سه میلیون و 569هزار و 972 توریست از راه زمینی، یک میلیون و 522 هزار و 597 گردشگری از راه هوایی و 26 هزار و 955توریست نیز از طریق دریایی وارد کشورمان شدند.

این آمار نشان می‌دهد که سهم گردشگری ورودی از راه زمینی 69 درصد بود. در مقابل بخش هوایی اندکی بیش از 30 درصد و ورود بخش دریایی کمتر از یک درصد را به خود اختصاص دادند.

یک سال بعد یعنی در سال 1397 توریست‌هایی که از راه زمینی به کشورمان وارد شدند رشد قابل توجهی داشتند و به عدد شش میلیون و 232 هزار و 306 نفر رسیدند. با این حال آمار توریست‌هایی که از راه هوایی به کشورمان آمدند تغییر قابل توجهی نداشت و در همان حدود سابق باقی ماند. این عدد یک میلیون 550 هزار و 136 گردشگر بود. در این سال آمار گردشگران دریایی کاهش داشت، به‌طوری که تنها 21 هزار و 671 نفر از راه دریایی وارد کشورمان شدند. در سال 1397 جمع توریست‌های ورودی 7 میلیون و 804 هزار و 113 نفر بود‌، از این تعداد حدود 80 درصد از راه زمینی، حدود 20 درصد از راه هوایی و کمتر از یک درصد از راه دریایی به ایران آمدند.

سال 1398 سال اوج توریسم در ایران بود. در این سال جمعیت گردشگران ورودی به کشورمان به 8 میلیون و832هزار و 50 نفر رسید. از این تعداد 7 میلیون و 355 هزار و 814 گردشگر از راه زمینی، یک میلیون و 454هزار و 797نفر از راه هوایی و 21 هزار و 439 نفر نیز از راه دریایی به ایران سفر کردند. این داده‌ها نشان می‌دهند که باز هم سهم سفر زمینی به کشورمان افزایش داشت و به بالای 83درصد رسید. در مقابل تنها حدود 17 درصد توریست‌ها از راه هوایی به ایران سفر کردند و مشابه دو سال گذشته سهم سفر دریایی به ایران کمتر از یک درصد بود.

در سال 1399 و با شیوع پاندمی، گردشگری ورودی کاهش جدی پیدا کرد. در این سال تنها 639 هزار و 584نفر به ایران سفر کردند. در سال 1400 این رقم به یک میلیون و 783 هزار و 544 نفر رسید. سال 1401تعداد گردشگران ورودی به 4 میلیون و 230 هزار و 568نفر افزایش یافت و در سال 1402 این عدد 6 میلیون و 382هزار و 755 نفر بود.

در سال 1403 بر اساس داده‌های مرکز آمار

تعداد گردشگران ورودی ایران، به 7 میلیون و 399 هزار و 503 نفر رسید. از این تعداد 5 میلیون و 608 هزار و 675 نفر از راه زمینی، یک میلیون و 772 هزار و 889 نفر از طریق هوایی و 17 هزار و 939 نفر از طریق دریایی وارد کشورمان شدند.

این آمارها نشان می‌دهد بیش از 75 درصد گردشگران از راه زمینی، حدود 24 درصد از مسیر هوایی و کمتر از یک درصد از راه دریایی به ایران وارد شدند.

به این ترتیب گرچه آمار ورود گردشگر همچنان کمتر از سال 1398 است اما به نظر می‌رسد که سهم بخش هوایی 5 درصد افزایش داشت‌، هر چند که همین میزان، از آمار ورود گردشگر از راه هوایی از سال 1396 کمتر است.

در کشور همسایه‌مان ترکیه گردشگران ورودی از 37.9میلیون نفر در 2017 به 52.6 میلیون نفر در سال 2024 رسید که افزایش حدود 39 درصدی را نشان می‌دهد. در سال 2017 بیش از 81.5 درصد از طریق هواپیما وارد این کشور شدند، در سال 2018 این عدد به 76 درصد رسید (در این سال تعداد گردشگران ورودی به این کشور رشد قابل توجهی داشت و سهم بخش هوایی ثابت بود). در سال 2019 با افتتاح فرودگاه جدید شاهد افزایش ورود توریست‌ها به ترکیه از راه هوایی بودیم که به حدود 80درصد رسید. در سال 2024 نیز سهم این بخش 96.34درصد بود.

 توریسم ایران در اختیار توریست‌های همسایه

یکی از دلایل سهم اندک بخش هوایی در ورودی گردشگری ایران به گنجاندن جمعیتی از افراد جویای کار از سایر کشورها به ایران برمی‌گردد.

به گفته ولی‌الله تیموری، معاون اسبق گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، مهاجران افغانستانی و... در زمره توریست‌های ورودی گنجانده شده‌اند، این موضوع سبب شده آمار گردشگری ورودی بالاتر برود اما در عین حال از آنجا که این گروه برای کار و به شکل زمینی مراجعه می‌کردند، تغییر محسوسی در تعداد سفرهای هوایی ایجاد نشده است.

گروه دیگری از گردشگران هم که به کشورمان سفر می‌کنند‌، توریست‌های عراقی هستند. این گروه که بیشترین سهم گردشگری ورودی به ایران را دارند نیز معمولا گزینه زمینی برایشان جذاب‌تر و با هزینه کمتر است.

 چرا توریسم هوایی ترکیه صعودی شد؟

رشد قابل‌توجه توریست‌هایی که با هواپیما به ترکیه سفر کردند چند دلیل دارد. ترکیه کمپین‌های بزرگ جهانی نظیر «Go Turkey» را راه انداخت‌، آنها امنیت فرودگاه‌هایشان را ارتقا دادند، فرودگاه جدیدی افتتاح کردند و با کشورهای مختلف قراردادهایی نوشتند. از سوی دیگر کاهش سفرهای زمینی هم به واسطه کاهش قدرت اقتصادی گروهی بود که به این کشور از طریق مرزهای زمینی سفر می کردند، توریست‌های ایرانی که سفرشان به شکل زمینی انجام می‌شد نمونه‌ای از آنها هستند.

 شیوه جمع‌آوری داده‌ها شفاف نیست

به گفته اشکان بروج فعال حوزه توریسم آمار جدیدی که در مورد آمار گردشگران ورودی ایران ارائه شده دارای یک مشکل اساسی یعنی اصل شفافیت است.

او می‌افزاید: ما هنوز نمی‌دانیم آمارهایی که درباره تعداد گردشگران منتشر می‌شوند دقیقا از طریق چه سازوکار یا مکانیزمی به دست می‌آیند، اینکه این آمار بر اساس چه روش جمع‌آوری شده‌اند، و چه کسی صحت آنها را تایید می‌کند. این موضوع، اساسی‌ترین پیش‌نیاز هرگونه تحلیل آماری را زیر سوال می‌برد.

این فعال حوزه توریسم همچنین تفکیکی میان توریست و بازدیدکننده می‌گذارد و می‌گوید: به نظر می‌رسد جدا کردن دو گزینه «توریست» و «ویزیتور یا بازدیدکننده» در این آمار رعایت نشده است. طبق معیارهای بین‌المللی کسانی که صرفا برای کار، عبور موقت، یا حتی حضور نظامی وارد کشوری می‌شوند، در آمار گردشگران به‌حساب نمی‌آیند. اما در ایران، این مرزها مشخص نیست.

از نظر این کارشناس، بخش بزرگی از افرادی که از طریق زمینی وارد کشور می‌شوند، کارگران مهاجر افغانستانی هستند که هیچ ارتباطی با صنعت گردشگری ندارند. او می‌گوید: چالش دیگر، افزایش ناگهانی آمار اعلامی در سال‌هایی است که شواهد میدانی آن را تایید نمی‌کنند.

به عنوان مثال ادعا شده که در برخی سال‌ها (مثل دوره پسابرجام) تعداد گردشگران به 7 میلیون نفر رسیده، درحالی‌که در همان زمان، فعالان حوزه گردشگری، از راهنماها و آژانس‌دارها گرفته تا اقامتگاه‌داران و ساکنان شهرهای توریستی به‌وضوح عنوان کرده‌اند که ما در این سال‌ها عملا با حضور گسترده توریست خارجی روبه‌رو نبودیم. حتی در روستاها و مقاصد پرطرفدار هم خبری از این تعداد بالا نبوده است.

این فعال حوزه توریسم می‌گوید: ما با سه مساله در این آمار مواجهیم؛ اول اینکه اصالت داده‌ها محل تردید جدی است و دوم اینکه عدم تفکیک صحیح میان انواع ورود، باعث گمراهی در تحلیل‌ها می‌شود.

او می‌افزاید: سومین مورد این است که تحلیل‌هایی که بر پایه این داده‌های مخدوش انجام می‌شوند چه در مورد سهم سفرهای زمینی، چه هوایی یا درآمد گردشگری، فاقد پشتوانه قابل اعتماد هستند. و در نهایت تا زمانی که داده‌های رسمی مبتنی بر تعاریف پذیرفته‌شده جهانی و با تفکیک دقیق در دسترس نباشد، نمی‌توان به این آمارها استناد کرد یا بر پایه آنها برنامه‌ریزی علمی و سیاستگذاری دقیق انجام داد.

ولی تیموری معاون سابق گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری هم به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: اغلب افغانستانی ها با ویزای کار به ایران سفر می‌کنند. نهاد متولی گردشگری کشور از سال 1401 افغان‌ها را جزو توریست‌های ورودی حساب کرد.

او با اشاره به اینکه در سال 1397 و 1398 براساس آمار اعلامی، کشور با افزایش گردشگران ورودی مواجه بوده، گفت: کاهش نسبت سفرهای هوایی به این آمار تردید وارد می‌کند. در سال‌های اخیر بازارهای عمده توریسم ایران از کشورهای همجوار است و همین موضوع سبب شده تا سهم ورود گردشگران از راه زمینی افزایش یابد. با این حال پس از لغو تحریم‌ها و برجام ما شاهد حضور گسترده مسافران از کشورهای اروپایی به کشورمان بودیم که از طریق هوایی به ایران سفر می‌کردند.

تیموری ادامه می‌دهد: با خروج یک طرفه آمریکا از برجام‌، ما به ناچار به کشورهای منطقه و همسایه روی آوردیم که این موضوع سهم توریست هوایی را کم کرد. با این حال در داده‌های منتشر چنین شواهدی دیده نمی‌شود.

گفته‌های این کارشناسان نشان می‌دهد در موضوع توریسم ورودی ما با چند چالش مواجهیم. اولین مورد به شیوه جمع‌آوری داده‌ها برمی‌گردد. در کنار آن بایستی تعریف توریست هم مشخص شده و تفاوت آن با بازدیدکننده لحاظ شود تا بتوانیم به عدد واقعی گردشگر ورودی برسیم.

در غیاب یا عدم اعتماد به آمار و ارقام فعالان این حوزه نمی توانند بر اساس آن برنامه‌ریزی انجام دهند و چشم‌اندازی را برای حوزه کاری خود ترسیم کنند.