پشت پرده دوئل دو مقام ارشد بر سر «چاپ پول» / چه کسی مقصر و بدهکار است؟

پس از سر کار آمدن دولت تدبیر و امید در دور دوم، رئیس جمهور روحانی بار‌ها اعلام کرد که این دولت حتی در بدترین شرایط از بانک مرکزی استقراض نکرده است. رئیس کل بانک مرکزی، اما در فروردین ماه سال جاری اعلام کرد که چاپ پول در سال‌های 98 و 99 انجام شده است. بعد از این صحبت‌ها رئیس سازمان برنامه و بودجه به نوعی به این مساله واکنش نشان داد و بانک مرکزی را بدهکار دولت دانست که این واکنش هم از سوی همتی بی جواب نماند. اصل ماجرا چیست و آیا بانک مرکزی به دولت بدهکار است؟

در این سال‌ها همواره این بحث مطرح بوده است که دولت‌ها برای جبران کسری بودجه خود به بانک مرکزی و استقراض از آن پناه برده اند و این مساله چاپ پول در نهایت به رشد نقدینگی و نرخ تورم منجر شده است.

به گزارش «تابناک اقتصادی»؛ زمانی که دولت تدبیر و امید بر سر کار آمد، دولت قبل را بر سر استقراض از بانک مرکزی و چاپ پول بار‌ها به باد انتقاد گرفت و بار‌ها رئیس جمهور روحانی در طول دوره حیات دولت تدبیر و امید تاکید داشتند که دولت وی استقراضی از بانک مرکزی نداشته و این مساله را خط قرمز دولت عنوان کردند.

*س_پانزده باری که رئیس جمهور بر عدم استقراض از بانک مرکزی تاکید داشتند_س*

20 شهریور 1397، به رغم روال گذشته، این دولت هرگز برای اداره کشور در پی استقراض از بانک مرکزی نشد.

23 مهر 1397، ما در هیچ شرایطی و به رغم تحمل سختی‌ها، خلق پول و یا استقراض از بانک مرکزی نکردیم.

5 آبان 1397، معمولا در سال‌ها و دولت‌های قبل رشد نقدینگی به خاطر استقراض دولت از بانک مرکزی بوده و امروز رشد نقدینگی در سایه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی است؛ بنابراین، دولت انضباط مالی خود را به خوبی حراست و حفظ کرده است.

14 آبان 1397، چه کسی این نقدینگی را درست می‌کند؟ ممکن بود در زمانی دولت نقدینگی ایجاد و استقراض کرده و پایه پولی را بالا ببرد؛ اما الآن که این گونه نیست و ما که پایه پولی را بالا نمی‌بریم.

19 آذر 1397، این دولت تحت هیچ شرایطی برای حل مشکلات از پایه پولی برداشت نکرد.

7 اسفند 1397، پیش از این دولت، بخش زیادی از پایه پولی بر مبنای استقراض و بدهی‌های دولت به بانک مرکزی بود، اما الآن اگر پایه پولی افزایش یابد، به خاطر بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی بوده است که بانک‌ها تلاش کنند از این پایه پولی استفاده نکرده و به اقتصاد فشار نیاورند.

1 خرداد 1398، اولین کار مهم دولت در این زمینه این بوده که در شش سال گذشته دست در جیب بانک مرکزی نبرده‌ایم و دولت پایه پولی را بالا نبرد.

21 بهمن 1398، کشور را در سال گذشته و امسال به رغم تحریم به خوبی اداره کردیم و برای اداره کشور نه نیاز به وام خارجی داشتیم، نه به استقراض از بانک مرکزی خودمان نیاز داشتیم.

7 خرداد 1399، بدون استقراض از بانک مرکزی بودجه امسال را به خوبی اجرا خواهیم کرد.

16 خرداد 1399، تداوم انضباط مالی دولت و تأمین کسری موردنیاز بودجه کشور از محل نقدینگی بازار به جای استقراض از بانک مرکزی ضروری است.

8 تیر 1399، تا امروز یک ریال از بانک مرکزی استقراض نکرده‌ایم. نه در سال 97، نه در سال 98 و نه در سال 99 که ان‌شاءالله تا پایان سال استقراض نخواهیم داشت و کشور را اداره می‌کنیم.

14 مرداد 1399، دولت تدبیر و امید استقراض از بانک مرکزی را از دستور کار دولت خارج کرده است، دولت از سیاست انتشار اوراق برای تأمین اعتبارات عمرانی استفاده کرده است.

29 مرداد 1399، دولت قبلی آمد 50 هزار میلیارد تومان از بانک مرکزی برای مسکن پول پرفشار استقراض کرد. ما هم این قدرت را داریم، ولی دستمان را به سوی بانک مرکزی هیچ وقت دراز نکردیم. در این هفت سال، دست به سوی استقراض بانک مرکزی دراز نکردیم، دنبال پول پرفشار نرفتیم.

12 شهریور 1399، صحبت‌هایی که در بعضی از رسانه‌ها می‌شود که کشور ما از لحاظ رشد نقدینگی در شرایط بدی است و شرایط انفجار است، می‌خواهم این آمار را به مردم عزیزمان عرض کنم که این آمار بانک مرکزی است. نسبت رشد پایه پولی ما در پنج ماهه اول امسال نسبت به آخر پارسال پایان 98 حساب کنیم، در این 5 ماه رشد پایه پولی ما معادل 2.9 دهم بوده است، یعنی آن نقدینگی که همه از آن وحشت دارند و خطرناک است، نقدینگی بر مبنای رشد پایه پولی است و بحمدالله رشد پایه پولی ما در این پنج ماهه کمتر از 3 درصد بوده و نشان می‌دهد مسیر حرکت اقتصادی ما مسیر درستی است که طی می‌کنیم.

10 دی 1399، اوراق را به جایگاه واقعی آن رساندیم و اعتماد مردم برای خرید اوراق دولتی جلب شده است، اوراق دولتی را جایگزین پول نقد کردیم و ریالی از بانک مرکزی استقراض نکردیم؛ اما نسبت به این مسائل کمتر صحبت می‌شود. ما اصلا استقراضی از بانک مرکزی نمی‌کنیم و نکردیم.

*س_همتی تمام رشته های روحانی را پنبه کرد!_س*

علیرغم اینکه رئیس جمهور روحانی تاکید داشت که دولت استقراضی از بانک مرکزی، رئیس کل بانک مرکزی تمام رشته های روحانی در این زمینه را پنبه کرد، وی طی صحبت هایی در 8 فروردین ماه سال جاری در برنامه تلویزیونی نگار درباره علل رشد تورم گفت: بگذارید با مردم شفاف باشیم؛ برای مثال در سال 98 و 99 بخش‌هایی از بودجه دولت از طریق درآمدهای تسعیر صندوق توسعه ملی تأمین شد که به زبان ساده‌تر به معنای چاپ پول است که نتیجه‌اش تورم خواهد بود، اما در بانک مرکزی با توجه به کسری‌های بودجه کاری غیر از این نمی‌توانستیم انجام دهیم.

*س_رئیس سازمان برنامه و بودجه: این بانک مرکزی است که به دولت بدهکار است!_س*

اما هفته گذشته محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه بر خلاف گفته های همتی گفت: بانک مرکزی به دولت بدهکار است. وی در مجلس شورای اسلامی با تاکید بر موضوع بدهکار نبودن دولت به موضوع بدهی این بانک به وزارت اقتصاد پرداخت و گفت: بخشی از کسری بودجه به خاطر سریع نبودن تبدیل منابع ارزی به ریالی است، بانک مرکزی در تبدیل ارز به ریال دچار تاخیر است و به همین دلیل در حال حاضر، این بانک بزرگ‌ترین بدهکار دولت است. نوبخت تاکید کرد: بنا بر گزارش وزیر نفت، پول حاصل از صادرات نفت به حساب بانک‌مرکزی واریز شده اما این بانک در تبدیل ارز به ریال دچار تاخیر است و به همین دلیل در حال حاضر بانک‌مرکزی بزرگ‌ترین بدهکار دولت است. در شرایطی که دولت اندوخته مالی در بانک‌مرکزی دارد، چه نیاز به چاپ پول است؟

*س_واکنش همتی به صحبت های نوبخت؛ بدهکار نیستیم!_س*

همتی طی یادداشتی در صفحه شخصی اینستاگرام خود به این صحبت های رئیس سازمان برنامه و بودجه واکنش نشان داد و نوشت: اخیرا به نقل از رئیس محترم سازمان برنامه و بودجه مطلبی در رسانه‌ها منتشر شده، مبنی بر اینکه بانک مرکزی بزرگ‌ترین بدهکار دولت است.

نخستین نکته: پرواضح است که بانک مرکزی هیچ‌گاه به دولت بدهکار نبوده و نخواهد شد. کافی است که نگاهی به ترازنامه بانک‌مرکزی شود تا بدهکار مشخص گردد.

دومین نکته: سال 1398 و 1399 عامل مسلط در رشد پایه پولی، تبدیل منابع ارزی مسدود و غیرقابل دسترس به ریال بوده است، در حالی که در سال‌های قبل از آن، عامل مسلط، بدهی بانک‌ها بود که با تلاش بانک مرکزی در شرایط بسیار سخت مهار شد.

سومین نکته: اگر روزی برسد که بانک‌مرکزی بدهکار دولت باشد، به معنای آغاز حکمرانی درست در اقتصاد و مهار و کنترل تورم خواهد بود و معنایش آن است که دولت می‌تواند نزد بانک‌مرکزی سپرده‌گذاری کند.

چهارمین نکته: مقاومت بانک‌مرکزی در برابر تبدیل منابع ارزی مسدودی به ریال، برای مقابله با رشد بیشتر در پایه پولی و نقدینگی و لذا، جلوگیری از کاهش بیشتر ارزش پول ملی و قدرت خرید مردم است.

*س_آمارهای بانک مرکزی چه می گوید؟_س*

بررسی آخرین گزارش بانک مرکزی از وضعیت دارایی ها و بدهی های سیستم بانکی نشان می دهد که به طور کلی تا پایان آذر سال گذشته بخش دولتی 147 هزار میلیارد تومان به بانک مرکزی بدهی داشته که در مقایسه با آذر 98 حدود 57 درصد افزایش را نشان می دهد. از این رقم 115 هزار میلیارد تومان مربوط به بدهی دولت به بانک مرکزی و حدود 36 هزار میلیارد تومان بدهی شرکت ها و موسسات به بانک مرکزی است. دولت اما به سیستم بانکی بدهی هنگفت تری دارد، به طوری که تا پایان آذر ماه سال گذشته، بیش از 526 هزار میلیارد تومان بخش دولتی به سیستم بانکی بدهکار بوده که نسبت به دوره قبل 30 درصد افزایش داشته است. از این رقم 477 هزار میلیارد تومان مربوط به بدهی دولت به سیستم بانکی و بقیه برای شرکت ها و موسسات دولتی است.

*س_افزایش خالص دارایی های خارجی بانک مرکزی، عامل اصلی رشد پایه پولی است_س*

دکتر کامران ندری، کارشناس مسائل اقتصادی و عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) در گفتگو با خبرنگار تابناک اقتصادی گفت: در ابتدا عرض کنم که من نمی خواهم زیاد به جنبه های سیاسی نزاع بین این دو مسئول (همتی و نوبخت) نگاه کنم. منتهی از منظر اقتصادی ما یک مشکل ساختاری در اقتصاد داریم که البته بسیار قدمت دارد و آن این است که به صورت سنتی این سیاهه های نفتی که بعد از فروش نفت دریافت می شود را قبل از اینکه حتی درآمد حاصل از نفت به صورت واقعی در حساب های بانک مرکزی بنشیند، به این بانک تحویل می دهند.

وی ادامه داد: بانک مرکزی با دریافت این سیاهه‌های نفتی، ریال خود را در اختیار دولت قرار می‌دهد. این ریال هم به تعبیر عامیانه چاپ پول است. اگر به ترازنامه بانک مرکزی در 40 سال گذشته نگاهی کنیم ملاحظه خواهد شد که عمده‌ترین عامل اصلی رشد پایه پولی، همین افزایش خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی بوده که به همین ترتیبی که عرض کردم، هست.

این کارشناس مسائل اقتصادی گفت: منتها در سال‌هایی که با مشکل تحریم‌ها رو به رو نبودیم، بالاخره این درآمد‌های نفتی وصول می‌شد و بانک مرکزی با فروش ارز حاصل این درآمد‌های نفتی در بازار، یک عملیات خنثی سازی انجام می‌داد و ریالی که چاپ کرده بود را جمع آوری می‌کرد.

وی افزود: بعد از تحریم‌ها مشکل این بود که دولت نفت می‌فروخت و سیاهه‌های نفتی را دریافت می‌کرد و این درآمد‌های ارزی وارد حساب‌ها می‌شد، اما به دلیل تحریم‌ها این حساب‌ها بلوکه شده بود و بانک مرکزی نمی‌توانست عملیات خنثی سازی را انجام دهد. به همین دلیل، پول چاپ می‌شد، اما دیگر توسط بانک مرکزی جمع نمی‌شد.

ندری اظهار داشت: عمده ادعایی که دولت هم اکنون دارد و عنوان می‌کند که از بانک مرکزی استقراض نکرده، همین مساله است؛ یعنی درآمد‌های ارزی وجود داشته که عمدتا حاصل فروش نفت یا ذخایر صندوق توسعه ملی بوده و بلوکه شده بوده است و بانک مرکزی نمی‌توانسته از آن‌ها استفاده کند و فقط ریال آن را چاپ کرده و در اختیار دولت قرار داده است. این یکی از عوامل اصلی رشد نقدینگی در کشور ما ظرف سال 98 و 99 بوده است.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: نکته‌ای که رئیس کل بانک مرکزی می‌فرماید نکته کاملا صحیحی است. دولت در واقع مصوبه رهبری و مجلس را برای استفاده از منابع صندوق توسعه ملی گرفته است منتهی این ذخایر برای بانک مرکزی قابلیت لازم برای اینکه بتواند از آن‌ها استفاده کند را نداشته است.

ساختار تبدیل درآمد‌های ارزی دولت به ریال غلط است

ندری با اشاره به صحبت‌های وزیر اقتصاد مبنی بر اینکه گفتند به هر حال این تحریم‌ها برداشته و این منابع آزاد می‌شود، اظهار داشت: به هر حال این فرآیند اثر تورمی خود را در سال 99 گذاشت. اگر بخواهیم با انصاف به موضوع نگاه کنیم بخشی از این کسری بودجه دولت از محل همین ریال‌های چاپ شده و خلق پول تامین شد و این امر مسلمی است و در به وجود آمدن نرخ تورم نقطه به نقطه 50 درصدی در سال 99 خیلی موثر بوده است. به همین خاطر کارشناسان اقتصادی معتقدند که این ساختار موجود، یک ساختار غلطی است و ما از دیرباز روش نادرستی برای تبدیل درآمد‌های ارزی دولت به ریال اتخاذ کرده بودیم. پرسش اساسی این است که اگر دولت درآمد ارزی از طریق فروش نفت دارد چرا خود دولت اقدام به فروش این ارز‌ها نمی‌کند؟

عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به اینکه قانون باید این ساختار غلط را درست کند، ادامه داد: بانک مرکزی نباید در خرید ارز‌های دولت هیچ گونه الزام و تکلیفی داشته باشد و نباید بانک مرکزی را وادار کرد با دریافت سیاهه‌های نفتی ریال چاپ کند و در اختیار دولت قرار دهد.

وی افزود: همین سنت غلط موجب این نزاع‌های سیاسی شده است. اینکه رئیس سازمان برنامه و بودجه اعلام می‌کند که بانک مرکزی سیاهه‌های نفتی را گرفته و به ما پولی نداده است، اتفاقا بانک مرکزی در شرایطی که این رشد نقدینگی را داریم کار درستی کرده است.

وی ادامه داد: این رویه اشتباه باید این گونه اصلاح شود که بانک مرکزی حق نداشته باشد تا زمانی که درآمد‌های ارزی در حساب‌های آن ننشسته است، ریال چاپ کند و در اختیار دولت قرار دهد. اگر دولت مدعی است که درآمد ارزی دارد، خودش اقدام به فروش آن در بازار کند.

ندری گفت: بخشی از این درآمد‌های ارزی که در حساب بانک مرکزی می‌نشیند، متعلق به صندوق توسعه ملی است، ولی این درآمد‌ها به دلیل تحریم‌ها در دسترس نیستند و بانک مرکزی (همتی) و دولت (نوبخت و دژپسند) هم این را می‌داند. نکته مهم این است که وظیفه بانک مرکزی، کنترل تورم است و مباشرت با دولت برای فروش ارز نیست.

این استاد دانشگاه گفت: فشار‌های دیگری هم بر بانک مرکزی می‌آورند از جمله اینکه نرخ سود بین بانکی افزایش پیدا نکند. این‌ها همه عواملی است که دست بانک مرکزی را در کنترل تورم می‌بندد. همه می‌دانند که اشتباهاتی را در حوزه تامین کسری بودجه انجام داده اند که آسیب‌های تورمی را داشته است و سعی می‌کنند که فرافکنی کنند و تقصیر‌ها را به گردن بانک مرکزی بیندازند و البته که بانک مرکزی باید پیشتر از این‌ها واکنش نشان می‌داد و زمانی که مجوز رهبری برای استفاده از ارز‌های صندوق توسعه ملی را گرفته بودند، باید رئیس کل بانک مرکزی خدمت رهبر انقلاب می‌رسید و می‌گفت که ارزی در کار نیست.