پیامبر هیچگاه حقوق اهل ذمه را نقض نکرد / مهجوریت «سند مدینه»

مسعود فکری در نشست نقد و بررسی کتاب «سند مدینه» گفت: پیامبر هیچگاه حقوق اهل ذمه را نقض نکرد و از این جهت سند مدینه اهمیت بسیاری دارد.

به گزارش خبرگزاری مهر، میزگرد نقد و بررسی کتاب «سند مدینه» با حضور مسعود فکری مترجم کتاب، شهره روغنی عضو هیئت علمی سازمان سمت و با اجرای خداداد خادم عصر روز گذشته (یکشنبه هفتم آذر 1400) برگزار شد.

کتاب «سند مدینه» زیر نظر عبدالامیر زاهد و با ترجمه مسعود فکری توسط سازمان سمت منتشر شده است. این‌کتاب در واقع متشکل از مجموعه مقالاتی درباره این سند است که در همایشی در این زمینه با همکاری مرکز مطالعات دانشگاه کوفه و زیر نظر عبدالامیر زاهد به رشته تحریر درآمده است و مرکز الحضار در بیروت آن را به زیور طبع آراسته است. این اثر را مسعود فکری دانشیار دانشگاه تهران ترجمه و سازمان سمت آن را در 177 صفحه و با شمارگان 300 نسخه و قیمت 21 هزار تومان منتشر کرده است.

پیامبر (ص) و حقوق انسانی اهل ذمه

علاقه‌مندان در کتاب موردنظر با مباحثی مثل «سند مدینه: پژوهشی حدیثی و بیان مهم‌ترین آثار قانونی آن»، «همزیستی مسالمت‌آمیز در پرتو اصول صحیفه مدینه»، «سند مدینه: بومی‌سازی اسلامی عدالت انتقالی به عنوان یکی از روش‌های حل اختلاف»، «مفاهیم تمدنی و حکومت مدنی در سند مدینه»، «سیاست کیفری (قانون مجازات) در صحیفه مدینه»، «یهود در سند مدینه؛ بین پیمان و سازش»، «نگاهی نو به صلح‌نامه ساکنان مدینه منوره»، «سند مدینه و مفهوم شهروندی»، «مستشرقان و سند مدینه»، «سند مدینه در دیدگاه استشراق؛ موردکاوی مونتگمری وات» روبرو می‌شوند.

مسعود فکری در ابتدای این نشست درباره این کتاب توضیحاتی ارائه کرد و گفت: پیشنهاد ترجمه این کتاب در کشور عراق و در حاشیه یکی از دیدارهای مرحوم احمد احمدی با عبدالامیر زاهد شکل گرفت.

وی افزود: کتاب در 2014 در لبنان منتشر شده است. مرکزالحضاره که بیش از سه دهه از عمر آن می‌گذرد، دریچه‌ای برای ارتباط اندیشه‌های نو با جهان عرب است و آثاری که طی این مدت انتشار یافته، کارهای فاخر و شایسته‌ای است و به همین دلیل آثار آنها در کشورهای مختلف عربی منتشر شده است. فکری ادامه داد: این مرکز با مشتری مداری حرکت کرده و این در حالی است که ما در راستای کتاب‌سازی حرکت می‌کنیم تا نگارش کتاب. این کتاب با سرپرستی امیر زاهد منتشر شده و شامل مقالات برگزیده و حاصل نشست‌های بغداد و بیروت است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اضافه کرد: برای انتخاب مقالات نیز ارزیابی‌های محتوایی و فرمی انجام شده و پس از اینکه کتاب به آقای دکتر احمدی هدیه داده شد، ایشان این کتاب را به گروه تاریخ و تمدن اسلامی ارجاع دادند و در گروه نیز کتاب برای ترجمه تایید شد. کتاب سند مدینه از لحاظ چشم‌انداز محتوایی کاملا کار ناشناخته‌ای در میان فارسی زبان‌هاست. فکری در ادامه با اشاره به رویکرد خود در ترجمه این اثر توضیح داد: من درباره مقالات مختلف کتاب نکاتی دارم که درباره آن توضیح می‌دهم. به هر حال وقتی کتاب توسط یک نویسنده نوشته شود یک‌دستی بیشتری دارد؛ اما درباره مقالات کتاب باید بگویم اینکه پیامبر چنین سندی تنظیم کرده بسیار مهم است اما این سند باید به عرصه زندگی بیاید. وقتی در سند می‌گوید اهل یثرب آن زمان یثرب تنوع مذهبی و قومی داشته و پیامبر این تنوع را پذیرفته است. ما در کشورمان نیازمند این هستیم که کتابی با سه، چهار فصل مشخص برای بررسی ابعاد حقوقی، اجتماعی، سیاسی و... این سند داشته باشیم.

وی گفت: کشورهای تازه تحرک یافته‌ای مانند عراق، بنیان‌های پژوهشی ضعیف‌تری دارد به همین دلیل برخی از مقالات ارجاع ندارد و بیشتر طرح مسئله است، اما سر ویراستار کار می‌توانست به یک‌دست کردن مقالات توجه بیشتری کند.

به گفته فکری، در 47 بندی که در سند آمده، می‌بینیم که پیامبر برای همزیستی بیشتر این سند را تدوین کرده و بندهای آن ناظر به انسان است نه انسان یهودی، مسیحی و... بنابراین در این سند برای ما فرامتن بسیار مهمتر است. این مدرس دانشگاه همچنین به نگاه پیامبر مکرم اسلام به حقوق اهل ذمه اشاره کرد و گفت: بازپروری خود متن به خوبی رخ نداده است و در مقاله اول بخش اصلی‌اش اعتبارسنجی آن است چون ما وقتی می‌توانیم درباره یک متن دینی اظهار نظر کنیم که حداقل‌های صدور آن مورد تایید باشد، بنابراین باید خوانندگان در ابتدا بپذیرند که سندی وجود دارد. بحث اهل ذمه برای سال‌های بعد از فتح خیبر و خندق است و مخالفان بعد از آن سعی می‌کنند چیزی بپذیرند. پیامبر مهاجر به مدینه است و هیچگاه حقوق مرتبط با این سند را نقض نکرد و علاوه بر این اگر یک قانون فرودستی با قانون اساسی ناسازگار باشد باید لغو شود اما پیامبر قوانینی که درباره انفال و... تصویب کرد ذیل همین سند باز هم پیگیری شد.

فکری با بیان این‌که ما ترجمه‌های انتقادی، تفسیری، تحلیلی و... داریم گفت: ترجمه‌های تخصصی باید به متخصصان آن حوزه سپرده شود. در ترجمه‌های تحلیلی مترجم نگاه می‌کند که نویسندگان حق مطلب را ادا نکرده‌اند و با آوردن اسنادی ابهامات آنها را برطرف می‌کند. ترجمه ارتباطی یک طیف است یعنی شما تلاش می‌کنید خواننده بیشترین پیام از محتوا را دریافت کند. ترجمه آزاد مثل ترجمه رمان است و هدف همراه کردن مخاطب است اما در متون اسنادی ترجمه ارتباطی احتیاط آمیز است و ممکن است مشکل به وجود بیاورد. مانند متون حقوقی که ترجمه کاملا خشک و تخصصی است. در ترجمه کتاب تاکید داشتم که ترجمه ارتباطی باعث خروج از متن اصلی آن نشود چون گاهی متن روان می‌شود اما در متون اسنادی از متن اصلی فاصله می‌گیرد.

وی افزود: کتاب خالی از پاورقی نیست اما اینکه کاستی‌های کتاب با این پاورقی برطرف شود. در چاپ‌های بعدی می‌توان از طریق مترجم کاستی‌های کتاب را برطرف کرد و نواقص را روشن و برطرف کرد. از سوی دیگر می‌توان مقالات کتاب را برای گروه‌های تاریخ، علوم سیاسی، ادبیات، فرهنگ و... مدخل‌نویسی کرد و هر گروه بر اساس ضوابط خود این مقالات را ذیل مدخل‌های مناسب طبقه‌بندی کنند. ما در کشورمان شتابزدگی داریم که باعث می‌شود عیار کارها پایین بیاید اگر فردی وقت بگذارد و به طور مثال ده سال روی همین سند وقت بگذارد ماحصل تاثیرگذار است، اما توقع از سازمان سمت این است که برای کارهای مبنایی وقت بیشتری بگذارد. ترجمه برای ارتباط میان فرهنگی و میان رشته‌ای بسیار مهم است و تبادل فرهنگی و علمی از طریق ترجمه رخ می‌دهد و ما نباید از ترجمه برای ارتباط با کشورهای دیگر غافل باشیم.

سند مدینه میان فارسی زبانان مهجور است شهره روغنی نیز در ادامه این نشست طی سخنانی با بیان اینکه موضوع کتاب در میان فارسی زبانان مهجور است گفت: این سند جای پرسش فراوانی دارد و سوالات و پاسخ‌های زیادی از این سند قابل استخراج است.

وی سخنان خود را در سه محور تقسیم کرد و ادامه داد: درباره ناشر کتاب پیشنهادم این است که گروه علوم سیاسی درگیر کتاب و موضوع آن شود. من از زمانی که مدیر گروه بودم، طرح ترجمه این کتاب ارائه شد؛ بنابراین لازم است که گروه علوم سیاسی وارد این حوزه شود و درباره آن کار کند. این کتاب می‌تواند در طبقه‌بندی کتابفروشی‌های سمت در بخش علوم سیاسی هم قرار گیرد.

این استاد دانشگاه افزود: ناهماهنگی‌هایی در مقالات وجود دارد که ناشر می‌توانست آنها را مرتفع کند. کتاب در حد یک مجموعه مقاله شاید پذیرفته باشد اما با توجه به انتشار کتاب از سوی مرکز الحضاره توقع ما بیشتر بود، چون برخی از مقالات بسیار کلاسیک و علمی است؛ اما برخی از مقالات در حد یک سخنرانی باقی مانده است. به گفته روغنی، برخی از مقالات متاسفانه هیچ سند و ارجاعی ندارد و عجیب است که یک مرکز دانشگاهی این‌گونه مقالات را منتشر کند که ارجاع ندارد. بنابراین این اشکال به سمت بر نمی‌گردد؛ اما دانشگاه کوفه و مرکز الحضاره می‌توانستند مقالات جدی و علمی‌تری انتخاب کنند. البته سمت هم می‌توانست نواقص و ابهامات را به صورت پاورقی و پی‌نوشت متذکر شود.

وی درباره ترجمه کتاب نیز چنین توضیح داد: کتاب نقص جدی در ترجمه ندارد اما خاطرم هست زمانی که من متن ترجمه را دریافت کردم احساس کردم زبان ترجمه ثقیل است و احساس می‌شد از منظر یک مخاطب عادی مطالعه کتاب سخت باشد به همین دلیل ما ترجمه کتاب را برای روان‌سازی بیشتر به آقای مهدوی ارجاع دادیم. البته من می‌دانم مشغله‌های دکتر فکری اجازه کار بیشتر را نمی‌داد اما کتاب جا داشت از سوی یک نشر دانشگاهی پاورقی‌های متعدد داشته باشد.

روغنی اضافه کرد: می‌توانست این متن با توجه به تخصصی و مهم بودنش به عنوان ضمیمه متن اصلی آورده شود، چون این یک سند مهم در تاریخ تمدن اسلامی است. از سوی دیگر به رغم اینکه این سند متن واحدی ندارد و متون مختلفی به آن نسبت داده شده اما در این ترجمه سند به نقل از ابن اسحاق است و با دو بیان به زبان فارسی ترجمه شده که یک ضعف برای آن محسوب می‌شود. همچنین برخی اشتباهات تایپی در کتاب وجود دارد و برخی جملات از سند جا افتاده است که لازم است در چاپ‌های بعدی اصلاح شود.

این عضو هیات علمی سازمان سمت درباره محتوای این سند یادآور شد: به رغم اینکه برخی از مستشرقان در برخی از مواد این سند به دلیل نگارش در زمان‌های مختلف تشکیک کرده‌اند اما بسیار سند جالب و قابل تاملی است. متاسفانه شرق شناسان همدلی با محتوای سند نداشتند و تنها دیدگاه‌های خود را داشتند اما آنچه که کسی منکر آن نشده اصل سند است.

وی اضافه کرد: در زبان فارسی به اندازه‌ای که شایسته این موضوع است به آن پرداخته نشده با این وجود بازهم برخی از مقالات و پژوهش‌ها به سند مدینه پرداخته‌اند و می‌شود در قالب یک فراخوان کارهای دیگر را جمع‌آوری کرد.

روغنی در ادامه با طرح سوالاتی گفت: در این تحقیق برخی از واژه‌ها ابهام دارد مثل واژه امت که لازم است نسبت به آن شفاف‌سازی شود. سوال دیگر برای من این است که با اینکه اهل یهود با پیامبر پیمان بستند چرا اهل ذمه نشدند. جالب است که در این پیمان مشرکان به رسمیت شناخته شدند. هر کدام از مشارکت کنندگان در این پیمان اعم از بی دین و با دین در آن به رسمیت شناخته شده‌اند حال سوال این است که آیا این فقط یک تاکتیک موقت از سوی پیامبر برای آرامش مدینه بوده یا نه؟ این سوال بسیار مهمی است.

وی در پایان گفت: شناخت ما از پیامبر این است که با دیدگاه تاکتیکی سازگاری ندارد و این پیمان نامه ارزش‌های مختلفی را به ما یاد می‌دهد و در شرایط فعلی جدای از ایران هراسی و اسلام هراسی که بخشی از آن به شیطنت غربی و شرقی‌هاست، اما رفتار ما هم مهم است و بسیار جا دارد درباره این موضوع یک مرکز علمی، همایش و مقالات مرتبط با این سند را گردآوری کرده و اتفاقا این سند را به چالش بکشیم.