پیشرفت ایران در بنیانِ دانش با راهبری هوشمندانه / برای رسیدن از واقعیت‌ها به بایدها چه مسیری در پیش داریم؟

خبرگزاری فارس 1401/12/20 - 08:15 مشاهده در مرجع

گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس؛ رابطه علم و فناوری، یک رابطه دو سویه است؛ واضح است که اگر علم و تولید علمی وجود نداشته باشد، پیشرفت سایر حوزه‌ها نیز ممکن نخواهد بود و همچنین بدون پیشرفت فناوری، علم نیز پیشرفت نخواهد کرد.

از طرفی وجود فناوری و صنعت پیشرفته نیز لزوما به معنای پیشرفت نیست؛ چراکه ورود فناوری‌های غیر بومی به یک کشور، آن کشور را به یک مصرف‌کننده فناوری تبدیل می‌کند.

بنابراین، پیشرفت و توسعه نیازمند شکل‌گیری یک زیست‌بوم از علم، فناوری و برنامه‌ریزی است. این سه عامل در کنار هم و در ارتباط متقابل یاهم، به پیشرفت کلی جامعه منجر می‌شود.

وضعیت تولیدات علمی ایران، بعد از انقلاب اسلامی چگونه بوده است؟

تولیدات علمی، معیاری است که نشان می‌دهد یک کشور در حال پیشرفت است یا خیر؛ به همین دلیل رصد دائمی میزان وضعیت تولید علم و جایگاه علمی کشور، نشان‌دهنده وضعیت سلامت روند پیشرفت جامعه است. با نگاه به میزان رشد علمی جامعه می‌توان دید که نتیجه سیاست‌های حاصل از گفتمان انقلاب اسلامی چقدر نتیجه داده است.

میزان تولیدات علم در کشور، از طریق منابع معتبر بسیاری قابل بررسی است. ساینس متریکس که به تحلیل وضعیت علمی کشورها می‌پردازد، نرخ رشد علمی ایران را 11 برابر بیشتر از سرعت تولید علم جهانی اعلام کرده است. همین واقعیت، در مقیاس جهانی، جمهوری اسلامی ایران را به سریع‌ترین کشور در حال رشد در علم تبدیل می‌کند.

وبگاه تحلیلی معتبر و پلتفرم اطلاعات تحقیقاتی Web of Science نیز در کاوش آماری خود از وضعیت علمی کشورها، نتایج جالبی ارائه کرده است. بر اساس اطلاعات این این وبگاه، کشور ایران در سال 1356، تعداد 669 مقاله منتشر کرده است که این رقم سهم ایران در تولید علمی جهان را کمتر از 0.01 درصد در سال مذکور نشان می‌دهد. آمار اعلامی در سال 1397، تعداد مقالات منتشر شده توسط دانشمندان و محققان ایرانی را تعداد 55509 مقاله عنوان می‌کند که نشان‌دهنده افزایش بسیار قابل توجه 82 برابری است. این رشد ناگهانی، جمهوری اسلامی ایران را در رتبه 16 کشورهای برتر پژوهش و تولید علمی قرار می‌دهد.

مطابق با آمار اعلامی این وبگاه، جدول زیر جایگاه علمی ایران را در دو سال اخیر نشان می‌دهد:

وبگاه اینسایتس نیز، در داده‌های خود، انتشارات علمی کشورهای مختلف را در بیش از 250 زیرحوزه موضوعی منتشر کرده است. آمار 10 حوزه برتر علمی کشور نشان می‌دهد حوزه مهندسی، برق و الکترونیک بیشتر مورد توجه محققان ایرانی بوده و 23344 مستند علمی کشور در این حوزه منتشر شده است.

آنچه بررسی آماری تولیدات علمی نشان می‌دهد این است که کشور ایران، بعد از انقلاب اسلامی به طوری که سهم ایران از تولید علم دنیا در سال 1998 از 0.07 درصد، به 1.98 درصد در سال 2019 می‌رسد. به عبارت دیگر سهم ایران از تولید علم دنیا نسبت به جمعیت کشور حدودا دو برابر می‌شود. این رشد سریع، حاصل سیاست‌گذاری‌های کلی جمهوری اسلامی برای پیشبرد علم در کشور است؛ چیزی که در قبل از انقلاب اسلامی وجود نداشت.

گفتمان‌سازی علم و فناوری در دوران بعد از انقلاب اسلامی و شکل‌گیری زیست‌بوم فناوری

با وقوع انقلاب اسلامی، گام بزرگی جهت استقلال نهادهای مختلف کشور از جمله دانشگاه‌ها برداشته شد. افزایش تعداد و همچنین بهبود کیفیت دانشگاه‌ها یکی از اقدامات اصلی بعد از انقلاب اسلامی و دوران رهبری معمار کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره)، بود. جبران عقب‌ماندگی‌های این حوزه، از مهم‌ترین کارهایی بود که می‌بایست انجام می‌شد تا حرکت به سوی پیشرفت کشور از این طریق میسر گردد.

تولید علم و جنبش نرم‌افزاری همه‌جانبه

پس از ایجاد تحولات ساختاری انقلاب اسلامی در نظام سیاسی و به تبع آن نظام علمی کشور، موضوع بعدی توجه به تولید علم بود. کلید آغاز حرکت علمی کشور را می‌توان بیانات رهبر انقلاب اسلامی در سال 1379 در دانشگاه امیرکبیر و طرح مسأله جنبش نرم‌افزاری دانست. ایشان در آن دیدار برای نخستین بار مسأله مطالبه جنبش نرم‌افزاری همه‌جانبه از دانشگاهیان را مطرح نمودند:

«امروز انتظار کشور ما از دانشگاه این است: دانشگاه باید بتواند یک جنبش نرم‌افزاریِ همه‌جانبه و عمیق در اختیار این کشور و این ملت بگذارد تا کسانی که اهل کار و تلاش هستند، با پیشنهادها و با قالب‌ها و نوآوری‌های علمیِ خودی بتوانند بنای حقیقی یک جامعه آباد و عادلانه مبتنی بر تفکرات و ارزش‌های اسلامی را بالا ببرند. امروز کشور ما از دانشگاه این را می‌خواهد.»

حضور رهبر انقلاب در دانشگاه صنعتی امیرکبیر - 1397/12/09

کشور ایران از سال 1380 به بعد، حرکت علمی عظیمی را آغاز کرد. رهبر انقلاب در بیانات مختلف خود در بین دانشگاهیان بر تولید علم و مداومت حرکت علمی تاکید داشتند. نوآوری و استقلال علمی، نواندیشی، شکستن مرزهای دانش و توجه به فناوری، از ارکان اساسی این بیانات بود. نگاهی نو به علم و دانش که از رویکرد آموزشی و تولید علمی نیز فراتر می‌رفت و نوآوری علمی را دنبال می‌کرد.

ایشان در سال 1382، گنجاندن علم در در سازوکارها و برنامه های اجرایی کشور و همچنین پیوند صنعت و دانشگاه را در کنار روند مثبت تولید علم و جنبش نرم‌افزاری ضروری دانستند و بر آن تاکید داشتند. در واقع تولید علم نقطه شروعی مهم برای اقدامی بزرگ‌تر، یعنی به کار گرفتن آن جهت پیشرفت کشور بود.

این تاکید بر تولید علم و جنبش نرم‌افزاری، منجر شد تا کشور ایران بتواند در رتبه 16 تولید علم در جهان قرار گیرد و در شراطی که 1 درصد از جمعیت جهان را شامل می‌شود، حدود 2 درصد از تولیدات علمی جهان را به خود اختصاص دهد. گفتنی‌است این پیشرفت ناشی از تلاش تنها یک‌سوم از جامعه علمی و دانشگاهی کشور است.

تشکیل بنیاد ملی نخبگان

گذشته از تفاوت‌های بنیادی در نگاه به علم و دانشگاه، مطالعه سیاست‌های رژیم پهلوی و آمارهای مختلف، نشان می‌دهد که سیاست‌های کلان علمی کشور در این دوران، عموماً در جهت توسعه و مهارت‌آموزی نیروی انسانی کارگر در سطح مهارت‌های عادی و عدم حضور نیروهای آموزش‌دیده در تولید علم، صنعت و فناوری بوده است. کمبود نیروی انسانی علمی و خبره از دیگر چالش‌هایی بود که کشور ایران در این دوران با آن مواجه بود.

بنابراین شکل‌گیری و تقویت جریان علمی کشور و هدایت آن برای حل مسائل و نیازهای کشور به یک بازوی مهم دیگر نیز احتیاج داشت. تربیت نیروی انسانی که بتواند حرکت این جریان را شکل دهد، به تشکیل بنیاد ملی نخبگان انجامید. ماموریت اولیه این بنیاد حفظ و پرورش سرمایه‌های معنوی، یعنی نیروی انسانی نخبه است؛ نیرویی که بار اصلی پیشرفت کشور به دوش آنان است.

مقام معظم رهبری در سال‌های ابتدایی آغاز رشد علمی کشور بر تشکیل بنیاد ملی نخبگان به منظور رسیدگی به مسائل این قشر تأکید داشتند. این مطلب در دیدار ایشان با نخبگان در سال 1383 نیز مطرح و نگاه کلی به نخبه‌پروری در جامعه، شناسایی استعدادها، پرورش آن‌ها، هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های لازم و مناسب، توجه به نخبگان، رسیدگی به مشکلاتشان و نگاه به پیشنهاد‌های این قشر را از جمله مهم‌ترین وظایف این بنیاد مطرح می‌کنند.

تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

در همان سال‌های ابتدایی دهه 80، موضوع توجه به فناوری و ارتباط صنعت و دانشگاه، به یکی از مسائل مهم در سیاستگذاری‌های کلی تبدیل شده بود. رهبر انقلاب در سال 1380 در دیداری که با هیأت دولت وقت داشتند، ایده تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را مطرح کردند تا این مجموعه در کنار سایر فعالیت‌های دولت، بتواند هدایت علوم دانشگاهی به سمت کاربرد را سامان دهد.

سرانجام این نهاد در انتهای سال 1385 تشکیل شد. حمایت از سرمایه‌گذاری و مشارکت در تجاری‌سازی ایده‌ها نیز از موارد سیاست‌های کلی اشتغال کشور بود که توسط رهبری ابلاغ شد. در این سال‌ها، توجه به پیوند علم و صنعت و نخبگان از نقاط مهمی بود که در سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه مطرح شد.

تدوین نقشه جامع علمی کشور

دو قدم مهم بعد از تولید علم، کاربردی‌کردن آن و تبدیل‌شدن به مرجعیت علمی بود. قدم‌هایی که در سیاستگذاری‌های کلان جمهوری اسلامی ایران دنبال می‌شد و رهبر انقلاب نیز در بیانات مختلف بر آن‌ها تآکید می‌کردند. برای این کار، نظام علمی کشور، در اولین مرحله نیاز به راهنمای مسیر داشت.

تدوین نقشه جامع علمی را می‌توان اصلی‌ترین مرجع در هدایت و شکل‌دهی جنبش نرم‌افزاری و تولید علم برشمرد. رهبر انقلاب اسلامی اولین بار در جمع رؤسای دانشگاه‌ها در سال 1385 ضرورت تدوین نقشه جامع علمی را تبیین کردند. هدف از تدوین این راهنما، ارائه دقیق راهبردها و گام‌های لازم جهت رسیدن به اهداف و چشم‌اندازهای بیست‌ساله تعریف شد. تبدیل علم به ثروت ملی و تکمیل زنجیره علم تا فناوری اهدافی بود که این نقشه برای آن طراحی شده بود.

به این ترتیب برنامه‌ریزی برای کاربردی کردن علوم و زنجیره علم تا بازار مورد توجه قرار گرفت. همچنین تعیین تعداد دانشجویان، جایگاه علوم، جنسیت دانشجویان و نحوه تناسب با مناطق کشور، از دیگر انتظاراتی بود که رهبر انقلاب از نقشه جامع علمی کشور مطرح نموده‌اند.

گفتمان‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان

دهه سوم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برای دنیای علم و فناوری، دوره تشکیل و توسعه زیست‌بوم فناوری و یا اکوسیستم فناوری در کشور است. کاربردی کردن علم و تولید ثروت از علوم تولید شده در دانشگاه‌ها، هدف والایی بود که این زیست‌بوم دنبال می‌کند. با شکل‌گیری این زیست‌بوم، اهداف کلان‌تری نیز برای آن ترسیم می‌شد.

بر همین اساس، رهبر انقلاب برای اولین بار در سال 1387 به گفتمان‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان برای پیوند بهتر و بیشتر دانشگاه و صنعت پرداختند. حذف وابستگی اقتصاد به نفت یکی از افق‌های اقتصاد دانش‌بنیان است که در دیدار با نخبگان نیز مطرح شد.

ایشان در سال 1389 و در دیدار با نخبگان جوان، مسأله شکل‌گیری چرخه کامل علمی در کشور را یک نیاز مهم دانستند و توجه به مسأله تجاری‌سازی و تولید ثروت از علم را از ابتدای تعریف پروژه‌های علمی خواستار شدند. افق تأمین 20 درصد از درآمد کشور از صنایع دانش بنیان نیز به عنوان یک هدف اقتصاد دانش‌بنیان مطرح شد.

بنابراین دهه سوم انقلاب، که از سوی رهبر انقلاب، دهه پیشرفت و عدالت نامیده شده بود، با گفتمانی مواجه شد تا در ذیل آن، جریان علمی کشور که توسط نخبگان به افتخارآفرینی‌های بزرگی منجر شده بود، در سطح کلان‌تر، یعنی اقتصاد کشور نقش‌آفرینی کند.

موضوع دانش‌بنیان‌شدن خود مقدمه‌ای بر حرکت عظیم دیگر در بخش صنعت نیز هست. حالا وقت آن رسیده بود که صنایع کشور که در دوران پهلوی به تولید صنعتی به کمک مونتاژ و واردات فناوری متکی بود به دانش داخلی و فناوری‌های بومی روی بیاورد.

موضوع تولید، صنعت و اقتصاد دانش‌بنیان از موارد مهمی است که رهبر انقلاب اسلامی در دهه90 همواره بر آن تاکید کرده و حرکت جریان علمی کشور به سمت رفع نیازها و پیشرفت کشور از نکات اصلی بیانات و رهنمودهای رهبری در این سال‌ها بوده است. در سال‌های اخیر نیز، جهش تولید دانش‌بنیان، سیاستی است که برای توسعه تحقیق و توسعه، به‌کارگیری علوم در صنایع و توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان در کشور دنبال می‌شود.

نگاه هدفمند به زنجیره علم تا فناوری، نگاهی است که در سیاست‌های کلان و برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی سایه انداخته تا دانشگاه را که زمانی برای کسب علوم تولید شده در سایر نقاط جهان برای طبقات ثروتمند جامعه بود را به نهادی برای تولید علم و شناسایی و رفع نیازهای تمام جامعه تبدیل کند.

علم و فناوری در گام دوم انقلاب

انقلاب اسلامی ایران، در عصر جدید وارد دومین مرحله خود، یعنی خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی شده است. رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم شناخت گذشته و عبرت از تجربه‌های آن را برای برداشتن گام‌های استوار در آینده، ضروری می‌داند. همچنین، ایشان بر پیمودن فاصله بین بایدها و واقعیت‌ها را مورد تاکید قرار می دهد و این امر را با حضور نسل جوان مؤمن و دانا و پُرانگیزه، تحقق‌یافتنی می‌داند.

بدون شک، خودسازی و تمدن‌سازی در همه حوزه‌ها اهمیت داشته و این امر بدون پیشرفت کشور برای پر کردن فاصله بین بایدها و واقعیت‌ها محقق نخواهد شد و یکی از مولفه‌های مهم پیشرفت، حوزه علم و فناوری است. واقعیت‌ها نیازهای موجود در جامعه است و بایدها، مرحله‌ای است که بتوانیم تمامی نیازها را به کمک علم و فناوری بومی پاسخ دهیم.

رهبر انقلاب اسلامی، در بیانیه گام دوم، موتور پیشران کشور در عرصه علم و فناوری و ایجاد زیرساخت‌های حیاتی و اقتصادی و عمرانی را از برکات انقلاب اسلامی دانستند و افزودند: «هزاران شرکت دانش‌بنیان، هزاران طرح زیرساختی و ضروری برای کشور در حوزه‌های عمران و حمل‌ونقل و صنعت و نیرو و معدن و سلامت و کشاورزی و آب و غیره، میلیون‌ها تحصیل‌کرده دانشگاهی یا در حال تحصیل، هزاران واحد دانشگاهی در سراسر کشور، ده‌ها طرح بزرگ از قبیل چرخه سوخت هسته‌ای، سلول‌های بنیادی، فناوری نانو، زیست‌فناوری و غیره با رتبه‌های نخستین در کل جهان، شصت برابر شدن صادرات غیرنفتی، نزدیک به ده برابر شدن واحدهای صنعتی، ده‌ها برابر شدن صنایع از نظر کیفی، تبدیل صنعت مونتاژ به فناوری بومی، برجستگی محسوس در رشته‌های گوناگون مهندسی از جمله در صنایع دفاعی، درخشش در رشته‌های مهم و حساس پزشکی و جایگاه مرجعیت در آن و ده‌ها نمونه دیگر از پیشرفت، محصول آن روحیه و آن حضور و آن احساس جمعی است که انقلاب برای کشور به ارمغان آورد. ایرانِ پیش از انقلاب، در تولید علم و فناوری صفر بود، در صنعت به‌جز مونتاژ و در علم به‌جز ترجمه هنری نداشت.»

روایت قصه پیشرفت، بدون روایت مشکلات و مسائل موجود عدم واقع‌بینی است؛ همچنان که رهبر انقلاب اسلامی نیز در بیانیه گام دوم، بر لزوم طی‌کردن فاصله بین بایدها و واقعیت‌ها تاکید می‌کند. ایشان در این بیانیه، با بیان مشکلات اصلی و ساختاری مانع پیشرفت، می‌فرمایند: «راه‌حل این مشکلات، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است که باید برنامه‌های اجرائی برای همه بخش‌های آن تهیه و با قدرت و نشاط کاری و احساس مسئولیت، در دولت‌ها پیگیری و اقدام شود. درون‌زایی اقتصاد کشور، مولد شدن و دانش‌بنیان شدن آن، مردمی کردن اقتصاد و تصدی‌گری نکردن دولت، برون‌گرایی با استفاده از ظرفیت‌هایی که قبلاً به آن اشاره شد، بخش‌های مهم این راه‌حل‌ها است. بی‌گمان یک مجموعه جوان و دانا و مؤمن و مسلط بر دانسته‌های اقتصادی در درون دولت خواهند توانست به این مقاصد برسند. دوران پیشِ‌رو باید میدان فعالیت چنین مجموعه‌ای باشد.»

جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر، دانش‌بنیان‌ها را بازوی حرکتی خود به سمت پیشرفت می‌داند و علم و فناوری بومی را برای کاهش فاصله بین بایدها و واقعیت‌ها بسیج کرده است. تفاوت بنیادین نگاه سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی به علم و فناوری با دوره‌های پیشین، تفاوتی عمیق است که با توجه به آن با قاطعیت می‌توان گفت که اگرچه پیشرفت علم و فناوری در جهان امری ناگزیر بود، اما این نظام فکری خودباور است که می‌تواند آن را هدایت کند و به سود جامعه به کار گیرد.

پایان پیام /