پیشینه و شرح خدمات کتابخانه وزیری یزد

این نهاد فرهنگ، مرهون درایت و دوراندیشی یکی از روحانیان دانشمند این دیار حجت‌الاسلام وزیری است که پس از انجام خدمات ارزنده ای چون بازسازی مسجدجامع یزد (1324ش) احیای حوز علمیه یزد به همراه دیگر روحانیان (شهریور 1320) و بنیان مدارس جامع تعلیمات اسلامی یزد (1334) بواسط نبود کتابخانه ای کارآمد و فراوان دوستداران دانش اندوزی و طلاب و دانش آموزان، به اندیش بنیان کتابخانه ای بر پای کتاب هایی که از پدر بدو رسیده بود و کتاب هایی که خود، اندک اندک خریده بود، افتاد.

از این رو با عزمی پولادین و اراده ای استوار، کتابخانه ای را با 1600 جلد کتاب چاپی و خطی در درون مقبر امامان جماعت مسجد جامع، واقع در دهلیزشمالی مسجد جامع کبیر راه اندازی کرد.

او این اندیشه را زمانی در خود پروراند که به دیدن کتابخان عظیم غلامعلی رئیس (فرهمند) رفته بود و آرزو نموده که ای کاش من هم چنین کتابخانه ای داشتم، پس از آن بدین نتیجه رسید، کتاب آن گاه ارزش دارد که مورد استفاده باشد، و گرنه اندوختن آن در گوش خانه، مانند احتکار روزی مردم است که در نزد عقل حرام است. وی بسیاری از این کتابها را سالها به دور از چشم نااهلان و گزمه های حکومتی، درون چلیک های فلزی و در نقب سرداب خانه پنهان کرده بود.

در تاریخ بنیان کتابخانه، سه ماده تاریخ گفته شده است:

1- «کتابخان وزیری یزد» =1333ش. از آیت الله حاج شیخ محمود فرساد

2- «تقرء فیها کتب قیم» = 1374 ق برابر 1334 ش از سید موسی بحرالعلوم نجفی

3- کتابک ان اردت بقاه ارخ «فقدمه لمکتبه الوزیری»[1] (1385ق)

از جمال هاشمی نجفی گلپایگانی

وزیری به دلیل نفوذ کلام و ارتباط خوبی که با بیشتر گروه های اجتماعی و فرهنگی یزد داشت، مانع از خروج بسیاری از کتب خطی نفیس از یزد شد. وی برای حفظ و نگهداری نسخه های خطی، افراد را ترغیب به فروش و یا اهدای نسخه می نمود. نیز بواسط مسافرت هایی که به مراکز گوناگون علمی، مذهبی و فرهنگی ایران و کشورهای همسایه نموده بود و ارتباطاتی که با این مراکز داشت و نیز ارسال نامه های عالمانه به مراجع تقلید، دانشمندان، استادان دانشگاه، فرهنگیان و نویسندگان، توانست در اندک زمانی کتابخانه را بواسط وجودآثار ارزنده در ردیف کتابخانه های مشهور ایران در آورد.

پس از آنکه شمار کتابهای کتابخانه به حدود 14000جلد رسید و هر روز بر شمار مراجعان آن افزوده می گشت، وزیری موضوع ساخت بنایی جدید را بر زمینی که قبلا رنگرزی بوده و خود خریده بود، با محمد هراتی یکی از بازرگانان مشهور یزدی در میان نهاد، و از اینرو با سرمای وی ساختمانی آبرومند در بخش ورودی شرقی مسجد جامع به سال 1344 ش ساخته شد و در یکم فروردین 1345 ش، کتابخان جدید گشایش یافت. فضای جدید در 900 مترمربع بنا شده بود و گنجایش حدود 100 هزار جلد کتاب و 150 نفر مطالعه کننده را داشت.

سپس در سال 1347ش با همت و سرمای حسین بشارت، دیگر بازرگان یزدی، ساختمان گنجین کتابهای خطی نیز به فضای پیشین افزوده شد در همان سال که وزیری، نگران آیند کتابخان بود، به دلیل آنکه کتابخانه از هر جهت آوازه و رونقی در خور یافته بود، از سوی مدیران وزارت فرهنگ و هنر، اوقاف ایران، دانشگاه تهران وشهرداری یزد، درخواست تملک و زیر پوشش قراردادن کتابخانه ارائه شد، اما وزیری با دلایلی معقول نپذیرفت و به رغم توصیه و مخالفت برخی، و بواسط الهامی که در سفر عتبات و در موقع زیارت بارگاه امام علی (ع) به او شده بود، با دوراندیشی و خرسندی خاطر، با نوشتن نامه ای برای احمد گلچین معانی، رئیس وقت کتابخان مرکزی آستان قدس، عزم خود را بر اهدای آن به آستان قدس رضوی جزم نمود.

بی درنگ با این درخواست موافقت شد، و بر طبق وقف نامه ای که به شمار 47143 به انشای مصطفی فرساد تحریر شده بود در دفتر اسناد رسمی شمار پنج یزد، تنظیم گردید، در شبانگاه روز 12 تیر 1348 با حضور و امضای عباس استادان صفار نمایند قضایی آستان قدس و واقف، رسما وقف بر آستان قدس رضوی گردید.

پس از آن در جلس با شکوهی که 24 آبان 1348 همان سال در محل فرمانداری یزد با حضور باقرپیرنیا، نیابت تولیت آستان قدس و استاندار خراسان، دکتر احمدعلی رجانی، احمد گلچین معانی و غلامرضا دبیران فرماندار کل یزد تشکیل شد، از خدمات وزیری تجلیل گردید و همراه با دادن هدایای ویژه، حکم خادمی افتخاری نیز به او داده شد، و سخنوران یزد، از جمله غلامرضا دبیران، اشعاری را که در ستایش ازاین کارنیک وزیری سروده بودند، قرائت کردند.

این اشعاربه تمامی دربخش «سروده ها» آمده است، ودراینجا به ذکربیتی ازماده تاریخ، سروده دبیران بسنده می شود:

به یزد آی و تاریخ گنج گهر را «بیاد علی بن موسی الرضا بین»

از اینرو از اول آذر 1348 کلی امور مالی و اداری آن تحت پوشش آستان قدس قرار گرفت. کتابخانه در زمان واگذاری دارای 17967 جلد کتاب چاپی و 3300 جلد کتاب خطی بود.

وزیری پس از آنکه در ساعت یک پس از نیمه شب، سند وقف نامه را به امضاء رساند، سجد شکر به جای آورد و پس از آن، این دو بیت را به خط خود در جایی درج کرد:

سزد که به سر خورشید سایه اندازیم چنین که سای شمس الشموس بر سرماست

***

باز اگر آب حیاتی است به خم خان اوست باز اگر جام میی هست، به میخان اوست

***

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، توجه بیشتری به کتابخانه مبذول شد و از این رو بر شمار کتاب ها، کتابداران و کارمندان افزوده شدو در سال 1361ش گنجایش مخزن آن دو برابر گردید و باز چون فضای فعلی، هم فرسوده بود و هم جوابگوی خیل مراجعان نبود، با موافقت قائم مقام آستان قدس، از تیر 1369 ش آغاز به خرید 7 باب خان قدیمی و 9 باب مغازه در ضلع جنوبی کتابخانه شد و از نیم دوم سال 1379 ش در پی تحریب خانه ها، عملیات ساختمان سازی آغاز گردید. فضای جدید مساحتی افزون بر 6300 مترمربع زیربنا دارد.

اکنون (مرداد 1399) تعداد کتاب های آن بیش از 190000 هزار جلد است که 4467 جلد آن خطی و حدود 5000 جلد چاپ سنگی و 50 جلد چاپ عکسی است.

کتاب های خطی درون ساختمانی ضد زلزله و آتش سوزی معروف به قلع کتاب در طبق زیرین کتابخانه، در میان دیوارهای پیشین آب انبار خواجه عطاء الله نقشنبد که از بناهای عصر صفوی است، قرار دارد.

کتاب های چاپ سنگی، درون مخزنی جنب مخزن خطی قرار دارد. کتابهای چاپی بیشتر در زمین علوم انسانی بوده که یک سوم آن کتابهای مذهبی است و از این میان حدود5000 جلد کتابها به زبان انگلیسی، فرانسه، روسی و آلمانی است.

تهی کتاب برای کتابخان وزیری به دو گون اهدایی و خریداری انجام می شود. هنوز که هنوز است و سالها از درگذشت مرحوم وزیری می گذرد، بسیاری به عشق و ارادت او، مجموع خود را به کتابخانه اهداء می کنند و از سویی به دلیل اهمیت کتابخانه در نزد نویسندگان و استادان دانشگاه های یزد و ناشران، همیشه تازه ترین آثار به این کتابخانه سپرده می شود و از سویی همه ماهه جدیدترین کتابهای چاپی که توسط واحد خرید کتابخان مرکزی آستان قدس خریداری می شود، به این مجموعه افزوده می گردد.

در مجموع مطبوعات کتابخانه بیش از 400 عنوان مجله و 100 عنوان روزنامه از سال 1311 ق تاکنون نگهدای می شود این نشریات به دو صورت اهدایی و خریداری به مجموعه افزوده شده است به طوری که آمار مجلدات آن اکنون به بیش از 6000 مجلد می رسد. این مجموعه در تالار مطبوعات قرار دارد.

تا سال 1375 کتابخانه به روش موضوع بندی سنتی، در 32 موضوع به ترتیب حروف الفبا سامان دهی شده بود، ولی از آن زمان به بعد با همکاری کتابخان مرکزی آستان قدس کتابخانه به روش رده بندی دیوئی سامان دهی و نظام برگه نویسی ونمایه سازی و فهرست نویسی آن نیز تابع کتابخان مرکزی گردید.

تا سال 1377 کتابخانه، به روش قفس بسته اداره می شد و هم خروج کتاب از کتابخانه ممنوع بود. ولی از آن تاریخ، به استثنای کتاب های چاپی وقفی مرحوم وزیری که حدود18000 جلد می شود، بقیه کتاب ها به مدت دو هفته امانت داده می شود که تا دو هفته هم قابل تمدید است.

تعداد اعضای آن هم اکنون 18000 نفر بوده و روزانه به طور متوسط 500 نفر از کتابخانه استفاده می کنند. کتابخانه به دلیل غنای کتاب ها، محل مراجعه اکثریت دانشجویان، دانشگاهیان و دانش پژوهان است. کتابخانه دارای دو تالار برادران و خواهران به روش قفسه باز همراه با امانت دهی برای منزل و یک تالار ویژ محققان است. در تالار محققان خدمات اطلاع رسانی، بهره وری از نرم افزارهای اطلاع رسانی مانند سیمرغ، نمایه انجام می شود.

دو بخش جدید که به کار خدمات رسانی و اطلاع رسانی مشغول است، بخش کتابخان دیجیتالی و مجازی و اینترنت با استفاده از خطوط پرسرعت ADSL است که در هر سه بخش تالار محققان، کتابخان دیجیتالی و اینترنت، کتابدار راهنما و کارشناس برای اطلاع رسانی حضور دارند.

تعداد کارمندان بخش های مختلف آن در حال حاضر 20 نفر است.

تمام بخش ها و تالارهای کتابخانه مجهز به صندلی و قفسه ومیز استاندارد و نیز رایان متصل به شبک مرکزی برای جستجوی اطلاعات کتاب شناسی است.

در سال 1369 به همت برخی از چهره های فرهنگی استان و همراهی مدیرکتابخانه و رئیس انجمن ادبی کتابخانه وزیری، مرکزی به نام یزدشناسی، در جوار کتابخانه بنیان شد که وظیف گرآوری اشیاء، جراید، کتابها، پژوهش ها و اسناد دربار یزد را بر عهده داشت و تا اسفند1378 که به مرکز ایرانشناسی شعبه یزد واگذار شد، هزاران برگه (فیش) اطلاعات یزدشناسی، استخراج شده از متون تاریخی و جراید را در اختیار داشت.

این مرکز در طول فعالیت خود موفق به چاپ سه کتاب به نام های: سیمای فضیلت (1374)، مشروطیت در یزد (1378) و جلد نخست یادنام کنگر بزرگداشت میبدی (1378) شد.

اسناد، نامه ها، قباله ها، اشیاء و عکس های آن مرکز، اکنون در اختیار موز کتابخان وزیری است.

ساختمان

مساحت ساختمان پیشین کتابخانه که باهمت و سرمای آقایان محمد هراتی (در سال 1344 ش) و حسین بشارت (در سال 1347ش) بر روی زمین موقوف حاجی آقا وزیری در ضلع شرقی مسجدجامع ساخته شده، 900 مترمربع بوده است، ریاضی یزدی دربار تاریخ ساخت آن شعری به مطلع زیر سروده است:

این بارگاه قدس که عرشش مقام شد سقراط پاسبان و فلاطون، غلام شد

در سال 1361ش با موافقت قائم مقام آستان قدس رضوی، گسترش مخازن و تالار مطالعه، این فضا به 1100 مترمربع رسید. در سال1369 برای گسترش فضای کیفی و کمی آن با خرید 7 باب خانه و 9 باب مغازه در جنب کتابخانه و تخریب آن در سال 1375، عملیات ساختمان سازی از سال 1379 ش با همکاری استانداری یزد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز شد و در سال 1386 ش ساختمان جدید در سه طبقه با تمام تجهیزات امروزی و استاندارد آماد بهره برداری گردید.

اکنون کتابخانه با مساحت 6300 مترمربع، دارای تالارهای مطالع برادران، خواهران و محققان، مخزن های: چاپی، چاپ سنگی و خطی و مطبوعات، آمفی تئأتر، موزه، نمایشگاه، بخش اداری، بخش صحافی و مرمت، کتابخان مجازی، اینترنت، تأسیسات، مهمان سرا و حیاط مرکزی است. هزین نهایی ساختمان و تجهیزات کتابخانه بالغ بر 5/1 میلیارد تومان شده است که یک پنجم آن از سوی استانداری یزد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پرداخت شده است.

"پژوهشگر، نویسنده و یزدشناس"

• میبد
• یزد
• کتاب