کارون، قربانی طرح‌های نیمه تمام
رود کارون شهر اهواز را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌کند. فاضلاب‌های این شهر، از 24 نقطه عمده به کارون تخلیه می‌شود که شامل 10 نقطه در غرب و 14 نقطه در شرق، در بازه‌ای به طول 26 کیلومتر از زرگان در شمال تا بقایی در جنوب اهواز است. طرح فاضلاب اهواز از سال 1369 (33 سال پیش) آغاز و هنوز در حال اجراست، اما فاضلاب همچنان، از اصلی‌ترین مشکلات این کلانشهر 1.3 میلیون نفری است.
وعده‌ها برای جلوگیری از تخلیه فاضلاب به رودخانه کارون همچنان بی‌نتیجه است. نزدیک به یکسال از افتتاحیه بزرگ‌ترین تصفیه‌خانه فاضلاب اهواز می‌گذرد. تصفیه‌خانه شرق اهواز در حالی برای دومین بار افتتاح رسمی شد که هنوز نتوانسته به نیمی از تعهداتش عمل کند تا رودخانه کارون برای رهایی از فاضلاب‌های شهری همچنان درگیر سوءمدیریت‌ها و خلف وعده‌ها باشد.
به گزارش اعتماد، بزرگ‌ترین رودخانه کشور و شریان حیاتی خوزستان که نیمی از آبدهی‌اش را هم از دست داده، حالا نهری متعفن است. قرار بود با ساخت تصفیه‌خانه شرق، نیمی از ورودی‌های فاضلاب اهواز به کارون مسدود شود. این تصفیه‌خانه که با اعتبار 450 میلیارد تومان و به صورت فاینانس خارجی و ظرفیت روزانه 112 هزار مترمکعب، اردیبهشت پارسال در میان تبلیغات بسیار، آغاز بهره‌برداری را جشن گرفت، پیش از این نیز در آبان 97 افتتاح رسمی شده بود، اما به دلیل تکمیل نشدن خطوط انتقال (کلکتورها) هیچ‌گاه وارد مدار نشد.
حالا هم معلوم شده، با وجود تعهد آبفا برای راه‌اندازی حداقل نیمی از ظرفیت تصفیه‌خانه در قالب فاز نخست، همین مقدار هم محقق نشده است. رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان اهواز تایید می‌کند که ادعای مدیران درباره تصفیه فاضلاب شرق اهواز صحت نداشته و نیازمند راستی‌آزمایی است.
علی بنی‌عگبه به «اعتماد» می‌گوید: «شرکت آبفای خوزستان مدعی است که در فاز اول روزانه 50 هزار مترمکعب فاضلاب به این تصفیه‌خانه وارد و تصفیه می‌شود، اما بر اساس بازدید‌هایی که داشتیم، نمی‌توانیم این ادعا را تایید کنیم. با وجودی که تصفیه‌خانه در مدار بود ولی خروجی آنچنانی نداشته و با حجمی که آبفا متعهد شده تناسبی ندارد. بنابراین ادعای آبفا صحیح نیست.
برای رفع ابهام چندین مکاتبه با شرکت آبفای خوزستان هم از طریق اداره اهواز و هم اداره کل حفاظت محیط زیست استان انجام دادیم، اما تاکنون هیچ پاسخی دریافت نکردیم. آخرین مکاتبه یک ماه پیش بود که در آن به تعهدات آبفا برای اجرای طرح تاکید کرده و گفتیم چرا تصفیه‌خانه فاضلاب شرق هنوز به‌طور کامل در مدار قرار نگرفته و خواستیم که مشکلات‌شان را بیان کنند تا بتوانیم پیگیری کنیم.»
کارون در محاصره فاضلاب
رود کارون شهر اهواز را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌کند. فاضلاب‌های این شهر، از 24 نقطه عمده به کارون تخلیه می‌شود که شامل 10 نقطه در غرب و 14 نقطه در شرق، در بازه‌ای به طول 26 کیلومتر از زرگان در شمال تا بقایی در جنوب اهواز است. طرح فاضلاب اهواز از سال 1369 (33 سال پیش) آغاز و هنوز در حال اجراست، اما فاضلاب همچنان، از اصلی‌ترین مشکلات این کلانشهر 1.3 میلیون نفری است.
از 300 هزار مترمکعب فاضلابی که روزانه در اهواز تولید می‌شود، 185 هزار مترمکعب به صورت خام وارد کارون و مابقی به نهر مالح (یکی از سیلاب‌بر‌های طبیعی کارون) و در ادامه به تالاب بین‌المللی شادگان می‌ریزد. قرار بود تصفیه‌خانه شرق اهواز که اجرای آن از سال 1387 شروع شده، جمعیت نیم میلیون نفری ساکن در شرق اهواز را پوشش دهد و از ورود بیش از نیمی از این فاضلاب‌ها جلوگیری کند.
«کرمی‌نژاد»، مدیرعامل آبفای خوزستان که اسفند 1400 در بازدید معاون وزیر نیرو تصفیه‌خانه شرق را آماده تصفیه 90 هزار مترمکعب در روز اعلام کرده بود، فروردین 1401 در بازدید مدیرکل دیوان محاسبات خوزستان توان آن را جمع‌آوری 70 هزار مترمکعب فاضلاب عنوان کرد. او پارسال در مراسم بهره‌برداری رسمی، تصفیه‌خانه شرق را یک تصفیه‌خانه «مدرن» و «کم نظیر» توصیف کرد و وعده داد تا پایان شهریور ماه 1401 از 24 نقطه‌ای که فاضلاب وارد رودخانه کارون می‌شود، 19 نقطه حذف شود.
بنی‌عگبه رییس اداره حفاظت محیط زیست اهواز، اما می‌گوید: «هیچ کدام از ورودی‌های فاضلاب به کارون که قرار بود مسدود شود تاکنون بسته نشده، اگر چه حجم برخی از آن‌ها کمی کاهش پیدا کرده است. آبفای خوزستان تعهد کرده بود که در گام اول هفت نقطه در شمال اهواز مسدود شود که طبق بررسی‌ها و تایید خودشان تاکنون محقق نشده.» قبل از احداث تصفیه‌خانه حدود یک‌سوم فاضلاب شرق اهواز از طریق یک کانال روباز وارد نهر مالح می‌شد. در نتیجه پس‌زدگی در زمان بارندگی، اکنون یک برکه 70 هکتاری نیز ایجاد شده است.
بنی‌عگبه می‌گوید: «طرح جامع فاضلاب اهواز برای مدت سه سال تعریف شده و اعتبار خوبی هم دریافت کرد. این طرح فاضلاب‌های شرق و غرب رودخانه را دربرمی‌گیرد و قرار است همه ورودی‌های فاضلاب به رودخانه جمع‌آوری شود. حالا که 2 سال از آغاز طرح جامع فاضلاب می‌گذرد و تنها یکسال به زمان پایان طرح باقی مانده، دغدغه ما این است که در مدت باقیمانده نتوانند به تعهدات‌شان عمل کنند و باز هم با ورود فاضلاب به کارون مواجه باشیم. در مکاتبات هم به این اشاره کردیم که چرا بعد از 2 سال از طرح فاضلاب و چهار سال بعد از افتتاح تصفیه‌خانه هنوز مقدار فاضلابی که باید به تصفیه‌خانه هدایت شود به آنجا نمی‌رود.»
او تاکید می‌کند: «برای همه یقین شده که کارون دیگر ظرفیت ورود فاضلاب و پساب را ندارد و به خاطر حجم بالای فاضلاب و پساب، توان خودپالایی کارون آنقدر پایین آمده که با افزایش بار آلایندگی مواجه هستیم. بنابراین هر چه سریع‌تر باید تمام اقدامات برای جلوگیری از ورود فاضلاب و پساب صورت گیرد. معتقدیم رودخانه کارون به هر نحوی باید حفظ شود، چون با سلامت انسان‌ها و معیشت و زندگی مردم گره خورده است. اگر کارون روزی از بین برود، مطمئن باشید که اهواز و همه شهر‌های اطراف این رودخانه نیز از بین می‌روند و به انحای مختلف در معرض شیوع بیماری‌ها و مشکلات محیط‌زیستی و گرد و غبار قرار می‌گیرند.»
وعده‌های بی‌سرانجام
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خوزستان، اما غیرفعال بودن تصفیه‌خانه شرق اهواز را رد می‌کند و با اظهار بی‌اطلاعی از مکاتبات می‌گوید: «تصفیه‌خانه شرق فعال است و در حال حاضر حدود 60 هزار مترمکعب در شبانه‌روز فاضلاب به این تصفیه‌خانه می‌رود. بعضی روز‌ها هم 50 هزار و برخی روز‌ها 20 هزار مترمکعب فاضلاب وارد آن می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «قرار بود تا دهه فجر یا پایان سال گذشته، هفت نقطه از ورودی‌های فاضلاب به کارون را حذف کنیم ولی بارش‌ها و اخذ یکسری مجوز‌ها اجازه نداد. کار مسدود کردن این نقاط تا پایان فروردین به اتمام می‌رسد و از تخلیه حدود 100 هزار مترمکعب در شبانه روز فاضلاب شمال اهواز به کارون جلوگیری می‌شود.»
تصفیه‌خانه خاموش
فاضلاب از درد‌های قدیمی خوزستان است و مشکلات فاضلاب با وجود اعتراضات عمومی کماکان باقی است. در حال حاضر فاضلاب 9 شهرستان حوزه کارون بزرگ (اهواز، دزفول، شوشتر، دهدز، لالی، باوی، کارون، خرمشهر و آبادان) مستقیما به این رودخانه تخلیه می‌شود که آن را تبدیل به آلوده‌ترین رود این استان از نظر ورود فاضلاب کرده است.
شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون در سال 1381 تشکیل شد تا از آلودگی این رودخانه جلوگیری شود. طبق آیین‌نامه مصوب این شورا، بهبود کیفیت آب کارون تا حدی که آب شرب مردم شهر‌های آبادان و خرمشهر را با کیفیت مناسب تامین کند و نیز ایجاد تعادل پایدار بین فعالیت‌های توسعه‌ای در بخش‌های کشاورزی، صنعت و اسکان جمعیت با حیات رودخانه کارون اهداف دیگر بودند. در 20 سال گذشته، اما این شورا در جلوگیری از ورود فاضلاب شهری به کارون موفق نبوده است.
دبیرخانه شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون اوایل زمستان 1401 تصفیه‌خانه شرق اهواز را غیرفعال و خاموش اعلام کرده که هیچ‌گونه تصفیه فاضلابی در آن انجام نمی‌شود. «صغری رستمی»، دبیر شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون در اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان و رییس اداره آزمایشگاه‌های این اداره کل می‌گوید: «تصفیه‌خانه شرق در زمان تهیه گزارش غیرفعال بوده و آبفا بعد از بازدید محیط‌زیست اعلام کرد که فعالیت را شروع کرده. البته از آنجا که حدود 6 ماه زمان لازم است تا تصفیه‌خانه عملکرد واقعی داشته باشد، بعید است الان هم وارد مدار شده باشد.»
او همچنین بزرگ‌ترین معضل و اولویت اول آلایندگی منابع آبی استان به ویژه رودخانه کارون را فاضلاب‌های شهری و روستایی می‌داند: «در حال حاضر 94 درصد این فاضلاب‌ها به صورت خام به منابع آبی خوزستان تخلیه و از 550 میلیون مترمکعب فاضلاب تولیدی در سال، فقط 6 درصد تصفیه می‌شود.»
رستمی می‌گوید: «به‌رغم پیگیری‌های متعدد در سالیان متمادی دستیابی به اهداف مورد انتظار محقق نشده است. اکثر شهر‌ها به دلیل نبود یا ناقص بودن سیستم جمع‌آوری فاضلاب از یکسو و وجود نقص یا کارکرد نامناسب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب از سوی دیگر، فاضلاب‌های شهری با بار آلی و میکروبی بالا را به رودخانه تخلیه می‌کنند و باعث افزایش شدید بار آلودگی و به تبع آن ایجاد بو و طعم نامناسب از یکسو و گسترش عوامل بیماری‌زا از سوی دیگر می‌شوند. تصفیه‌خانه غرب اهواز تنها 20 درصد فاضلاب غرب این شهر را پوشش داده و تصفیه‌خانه شرق نیز گرچه از سوی مسوولان آبفا بار‌ها مراسم افتتاحیه برگزار شده ولی عملکردی ندارد.»
طرح‌های شکست خورده
اداره حفاظت محیط‌زیست هر سال اخطاریه‌هایی برای شرکت آبفای خوزستان صادر می‌کند، اما این اخطار‌ها در سال‌های اخیر منجر به پیگیری قضایی نشده است. پارسال نیز سه اخطاریه به دلیل تخلیه فاضلاب به کارون در ماه‌های خرداد، آبان و بهمن صادر شده است.
آخرین اقدام قضایی اداره حفاظت محیط‌زیست اهواز، علیه شرکت آبفا به دلیل تخلیه فاضلاب خام به کارون مربوط به سال 98 بوده که حکم جلب مدیرعامل وقت آبفا صادر و به یکسال حبس نیز محکوم شد، اما محیط‌زیست بعد از آغاز طرح جامع فاضلاب از شکایت خود صرف‌نظر کرد و رضایت داد و تا پایان طرح جامع، به آبفا مهلت داد علیه آن‌ها اقدام قضایی نکند.
«رستمی»، دبیر شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون در اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان می‌گوید: «در 10 سال گذشته با به کارگیری تمام ظرفیت‌های قانونی و پیگیری‌های انجام شده تصفیه‌خانه فاضلاب شهری تنها در چهار شهر دزفول، شوشتر، رامهرمز و شادگان به بهره‌برداری رسیده است که تصفیه‌خانه فاضلاب شوشتر در همان بدو بهره‌برداری آزمایشی از مدار خارج و پس از گذشت 10 سال هنوز هم به بهره‌برداری نرسیده است. تصفیه‌خانه فاضلاب دزفول نیز فاقد عملکرد مناسب بوده، ضمن اینکه کل شهر را نیز پوشش نمی‌دهد (40 درصد شهر تحت پوشش شبکه جمع‌آوری و تصفیه قرار دارد).
تصفیه‌خانه فاضلاب رامهرمز نیز تنها بین 30 تا 40 درصد شهر را پوشش داده است. چهار شهر آبادان، خرمشهر، ماهشهر و بندر امام نیز طی 10 سال گذشته بین 75 تا 80 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. متاسفانه طی سالیان متمادی عدم کنترل و نظارت ارگان‌های نظارتی بر هزینه‌کرد‌های شرکت‌های آب و فاضلاب سبب شده است فرصت‌های ایجاد شده برای ساماندهی فاضلاب‌های شهری به نتیجه نرسد کما اینکه بسیاری از شهر‌های کشور در شرایط مشابه موفق به ساماندهی و راه‌اندازی سیستم‌های تصفیه فاضلاب شده‌اند.»
تهدید فاضلاب
حوزه آبریز کارون بزرگ (کارون و دز) حدود 75 درصد جمعیت و نیمی از اراضی کشاورزی خوزستان را در خود جای داده و 11 شهرستان در مسیر این رودخانه هستند. تخلیه فاضلاب به کارون بزرگ در حالی است که آب شرب و صنعت شهر‌های این محدوده شامل ایذه، مسجدسلیمان، لالی، گتوند، شوشتر، هفتکل، باوی، اندیمشک، دزفول، طرح کوت امیر (امیدیه، بندرامام، رامشیر، ماهشهر و هندیجان) و بخش‌هایی از اهواز، آبادان، خرمشهر و شادگان، از این رودخانه تامین می‌شود.
«افشین تکدستان»، عضو هیات علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز در این باره توضیح می‌دهد: «فاضلاب‌ها از منابع مختلفی تولید می‌شوند. منابع نقطه‌ای (مشخص یا متمرکز) مثل پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری و خانگی، روستایی و صنعتی که از نقاط مختلف وارد محیط‌زیست می‌شوند و پساب‌های غیرمتمرکز یا غیرنقطه‌ای مثل زهاب‌های کشاورزی و رواناب‌های ناشی از بارندگی که باید توسط شبکه فاضلاب جمع‌آوری و تا حد تصفیه ثانویه یا تصفیه بیولوژیکی و مطابق استاندارد وارد رودخانه یا منابع آبی تصفیه شود.
اگر حجم آب رودخانه بالا باشد با خودپالایی یا تصفیه خودبه‌خودی آلودگی را می‌تواند کاهش دهد، اما اگر میزان ورود آلودگی بالاتر از توان رودخانه باشد، فاضلاب صنعتی و شهری، از نقاط مختلف وارد رودخانه شود، رودخانه توان خودپالایی را از دست می‌دهد و نمی‌تواند آلودگی‌ها را کاهش دهد.»
او می‌گوید: «مهم‌ترین آلودگی فاضلاب شهری، مواد آلی قابل تجزیه است که با شاخص BOD و COD سنجیده می‌شود. معمولا BOD این فاضلاب‌ها 200 تا 300 میلی‌گرم بر لیتر است که طبق استاندارد‌ها باید به کمتر از 30 برسد و COD آن‌ها بین 400 تا 600 میلی‌گرم بر لیتر است که باید به کمتر از 60 برسد.
عوامل بیماری‌زا، میکروبی، ویروس‌ها و باکتری‌ها، آلودگی‌های دیگر ناشی از فاضلاب‌های شهری هستند که با شاخص کلیفرم سنجیده می‌شوند. در فاضلاب‌های شهری شاخص کلیفرم بسیار بالا مثلا 105 (10 به توان 5) تا 1012 (10 به توان 12) دارند در حالی که مطابق استاندارد باید به کمتر از 400 برسد که تصفیه فاضلاب و کلرزنی می‌تواند آن را کاهش دهد.»
او مواد معلق و ترکیبات ازت‌دار و فسفردار که باعث رشد جلبک‌ها می‌شوند را از دیگر عوامل آلودگی برمی‌شمارد: «این جلبک‌ها هم باعث بوی نامطبوع و مشکلاتی در تصفیه فاضلاب‌ها می‌شوند و هم می‌توانند سم ترشح کنند و باعث کدورت آب شوند. اگر فاضلاب بیمارستانی به صورت تصفیه نشده وارد منابع آبی شود علاوه بر این آلودگی‌ها انواع آنتی‌بیوتیک‌ها و دارو‌ها را وارد می‌کند و باعث تشدید عوامل بیماری‌زا و میکروبی نیز می‌شود.»
تکدستان آخرین مطالعه درباره کیفیت رودخانه کارون را مربوط به چهار، پنج سال پیش می‌داند و ادامه می‌دهد: «میزان آلودگی در رودخانه کارون بستگی به فصل دارد. در دوره‌های سیلابی که حجم آب رودخانه زیاد است، عوامل آلودگی می‌تواند کمتر شود، اما در فصول گرم سال با کم شدن حجم آب رودخانه مواد آلاینده بیشتر خود را نشان می‌دهد.
در اهواز تصفیه‌خانه غرب، فعال است و جمعیت 200 هزار نفری را پوشش می‌دهد که در حال ارتقا و توسعه است. اما تصفیه‌خانه شرق به دلیل عدم تکمیل راه‌اندازی نشده است. البته در چند سال اخیر با آبرسانی از طرح غدیر، 70 درصد از آب اهواز از رود‌های دز و کرخه تامین می‌شود.»
این استاد دانشگاه بر تامین حقابه کارون نیز تاکید می‌کند: «خشکسالی و انتقال آب کارون به سایر استان‌ها باعث کاهش حجم آب این رودخانه شده که اگر از اجرای این طرح‌ها جلوگیری شود به بهبود کیفیت آب کمک می‌کند.»
زنگ خطر برای کارون
«طرح جامع کاهش آلودگی رودخانه کارون»، نسبت به بحرانی بودن وضعیت کیفی این رودخانه هشدار داده و توجه بیشتر مسوولان و سازمان‌های مرتبط را، با توجه به نقش مهم رودخانه کارون در حیات شهر‌ها و روستا‌های مسیر، ضروری دانسته است.
این طرح با عنوان «بازنگری و تدوین برنامه جامع کاهش آلودگی برای رودخانه کارون» توسط دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز در سال 1394 مطالعه و در سال 1397 تصویب شد که بازنگری نخستین طرح جامع کاهش آلودگی کارون در سال 1381 است.
بر اساس این طرح آلاینده‌های شهری 35 درصد، آلاینده‌های کشاورزی و کشت و صنعت‌ها 35 درصد و آلاینده‌های صنعتی 30 درصد از سهم آلودگی کارون بزرگ را به خود اختصاص داده‌اند و در صورت اجرای راهکار‌های طرح در یک افق 10 ساله کارون بزرگ با استاندارد‌های ملی و بین‌المللی کیفیت هماهنگ خواهد شد. همچنین بررسی‌های این طرح روی آمار بلندمدت آبدهی کارون در بازه زمانی (1360 تا 1390) کاهش قابل توجه دبی میانگین در 10 سال گذشته نشان می‌دهد که وضعیت کمی و کیفی رودخانه را به مخاطره افکنده است.
این مطالعه پارامتر‌های کیفی TDS (سختی کل)، BOD (اکسیژن‌خواهی بیوشیمیایی)، COD (اکسیژن‌خواهی شیمیایی)، DO (اکسیژن محلول در آب)، SO4، CL، کروم، سرب، کادمیوم و کلیفرم مدفوعی (نوعی باکتری) را پارامتر‌های کیفی شاخص برای سنجش کیفیت آب کارون معرفی کرده است. مطالعات این طرح نشان می‌دهد، تخلف از استاندارد‌های رودخانه در کل مسیر کارون بزرگ وجود داشته و نواحی حدفاصل شمال بندقیر (بالادست اهواز) تا دارخوین (شادگان)، انتهای رود گرگر (در شوشتر) و میانه رود دز از شرایط بحرانی‌تری برخوردارند. غلظت BOD و COD در بخش‌هایی از رودخانه همچون محدوده اهواز به علت ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی از استاندارد‌های کیفیت آب رودخانه تجاوز می‌کند.
در قسمت تحلیل آماری تغییرات کیفی کارون در 10 سال گذشته (زمان انجام مطالعه) اعلام شده که غلظت شاخص COD در ایستگاه‌های مختلف بسیار بالا بوده و در مقایسه با داده‌های دهه گذشته بسیار دور از انتظار است که بنا بر این آمار‌ها می‌توان گفت کارون با وضعیت آلودگی خطرناک و غیرمتعارفی روبه‌رو است. همچنین نتایج بررسی‌های این طرح نشان می‌دهد در اکثر قسمت‌های رودخانه غلظت کلیفرم مدفوعی به مراتب بیشتر از سطح استاندارد کیفیت آب رودخانه است.
مقادیر این آلاینده در محدوده مورد مطالعه، حالت بحرانی رودخانه را نسبت به این پارامتر نشان می‌دهد به‌طوری که در شاخه اصلی کارون همواره و در اکثر مناطق دارای مقادیر بالاتر از حد استاندارد تعریف شده (1000 عدد در 100 میلی‌لیتر) باشد میزان کلیفرم در اهواز و پایین دست آن به 110 هزار می‌رسد که ده‌ها برابر مقدار استاندارد است. بنا بر نتایج به دست آمده، پارامتر‌های فسفر و TDS در کارون در بسیاری از بازه‌ها از حد استاندارد فراتر رفته است.
نمونه‌گیری روی پارامتر کیفی DO نشان می‌دهد که در شاخه گرگر و در کارون در پایین‌دست شهر اهواز تا انتهای رودخانه مقدار اکسیژن محلول در برخی نمونه‌گیری‌ها نزدیک به صفر بوده است. اهمیت پارامتر اکسیژن محلول در توان خودپالایی رودخانه در کنار سایر گزارش‌ها مبنی بر مقادیر بحرانی این پارامتر در رودخانه است. آنطور که در این مطالعات گفته شده، غلظت فلزات سنگینی، چون سرب، کادمیم و نیکل در بازه‌هایی از کارون، از استاندارد‌های آب شرب و رودخانه فراتر می‌رود.
هر چند داده‌های در اختیار برای مدلسازی کیفی برخی متغیر‌های کیفی در تمام طول رودخانه کافی نبوده، اما داده‌های پراکنده موجود نشان می‌دهد متغیر‌های سولفات، کلراید، کلیفرم مدفوعی، کروم، سرب و کادمیوم در برخی بازه‌های رودخانه کارون از حد استاندارد بالاتر است.
به ویژه با توجه به اینکه کارون به عنوان منبع تامین آب شرب شهر‌ها و روستا‌های زیادی در محدوده مورد مطالعه محسوب می‌شود، به وجود فلزات سنگین که سمی و خطرناک بوده و در بدن موجودات زنده خاصیت تجمعی دارند باید توجه کرد. درباره تعیین پارامتر‌های شاخص کیفی برای مصارف شرب، اگر چه آب شرب قبل از مصرف تصفیه می‌شود ولی در اغلب تصفیه‌خانه‌های موجود عملا امکان تصفیه برخی متغیر‌های کیفی، چون TDS وجود ندارد.
آینده مبهم کارون
بنا بر گزارش طرح بازنگری برنامه جامع کاهش آلودگی کارون، آلوده‌ترین بخش این رودخانه، مقطع اهواز است. چنانکه با دور شدن از سرآب‌ها و افزایش فاضلاب‌ها و زهاب‌های ورودی، میزان شوری آب نیز افزایش می‌یابد. پایین‌دست کارون نیز تحت تاثیر پس‌زدگی آب دریا و ورود آلاینده‌ها و شوری است که بالاتر از میزان توصیه شده برای آب شرب و در برخی موارد آب آبیاری است. توزیع مکانی آلاینده‌ها با توجه به ظرفیت خودپالایی کارون در وضعیت کیفی رودخانه موثر است. به عنوان مثال تمرکز آلاینده‌های شهری و صنعتی در اهواز به سیستم فرصت خودپالایی نمی‌دهد.
در مطالعات قبلی در بخش شهری و روستایی 20 پروژه از جمله مطالعات شبکه جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب شهر‌ها پیشنهاد شده بود که نتایج طرح نشان می‌دهد اکثر پروژه‌های ضروری در قالب احداث شبکه جمع‌آوری و سیستم تصفیه فاضلاب شهری اجرا نشده یا کارایی مناسب را ندارد.
این طرح همچنین با اشاره به طرح‌های انتقال آب بین حوزه‌ای از سرشاخه‌های کارون، طرح‌های توسعه‌ای برای برداشت آب و سدسازی در بالادست این رودخانه، سه سناریو برای آینده کارون مطرح و تغییرات قابل ملاحظه‌ای را پیش‌بینی کرده است. بدین‌ترتیب، در صورت اجرای همه طرح‌های در دست اجرا، نیاز برداشت آب بیش از دبی وضع موجود کارون خواهد بود و عملا آبی در رودخانه باقی نمی‌ماند که طبیعتا تامین این نیاز‌ها امکان‌پذیر نیست. اگر 70 درصد طرح‌های توسعه‌ای در حال اجرا به بهره‌برداری برسند میانگین پارامتر‌های COD, BOD, TDS کارون در مقطع اهواز به بیش از 1.5 برابر وضعیت فعلی خواهد رسید.
رودخانه، فاضلاب و حقوق شهروندی
تخلیه این حجم از فاضلاب آلوده به رودخانه کارون که به عنوان منبع آب شرب، بهداشت، محیط‌زیست، گردشگری و کشاورزی خوزستانی‌هاست، بحث حقوق شهروندی را به میان می‌آورد.
«غلامحسن مزارعی»، وکیل دادگستری و متخصص حقوق شهروندی اهمیت آلودگی آب‌های آشامیدنی به دلیل محدودیت آب‌های شیرین در جهان را یادآور می‌شود و می‌گوید: «به همین دلیل از ابتدای شکل‌گیری حقوق محیط زیست قوانین متعددی در حوزه ملی و بین‌المللی برای حفاظت از آب‌های آشامیدنی وضع شده. در کشور نیز قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست به ویژه ماده 9 وظایفی را به سازمان حفاظت محیط زیست محول کرده است.
مواد 46 و 47 قانون توزیع عادلانه آب، ماده 60 قانون آب و نحوه ملی شدن آن و آیین‌نامه جلوگیری از آلودگی آب در رابطه با همین موضوع است. ماده 688 قانون مجازات اسلامی نیز برای آلوده‌کنندگان آب‌های آشامیدنی و رودخانه‌ها مجازاتی تعیین کرده است.»
او وظیفه نظارت بر اجرای قوانین و جلوگیری از آلودگی آب را بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست می‌داند: «این سازمان بر اساس جایگاه قانونی خود و اختیاراتی که دارد، می‌تواند از آلودگی منابع آبی پیشگیری یا موضوع را از مراجع قانونی پیگیری کند. اما مشکل از آنجا شروع می‌شود که حذف آلاینده‌های محیط زیستی از یک سو هزینه‌بر باشد یا عامل آلوده‌کننده نهاد‌های دولتی باشند که ارایه‌دهنده خدمات عمومی هستند و امکان تعطیلی فعالیت آن‌ها وجود ندارد.
در این قبیل موارد ماده 9 آیین‌نامه جلوگیری از آلودگی آب راهکاری را پیش‌بینی کرده. طبق این ماده، در صورتی که مسوول منبع آلوده‌کننده با دلایل و مدارک قابل قبول سازمان حفاظت محیط زیست اثبات کند که ظرف مهلت مقرر در اخطاریه رفع آلودگی عملی نیست، سازمان می‌تواند مهلت اضافی مناسب برای این‌گونه منابع قائل شود، مشروط بر اینکه ادامه فعالیت این منابع خطرات جدی برای سلامت انسان و سایر موجودات زنده در برنداشته باشد.»
مزارعی تصریح می‌کند: «اینکه سازمان محیط زیست اراده‌ای برای پیگیری موضوعی نداشته باشد یا از شاکی اعلام رضایت کند، برخلاف وظیفه قانونی این سازمان است، زیرا در اینجا سازمان شاکی خصوصی نیست که بتواند رضایت بدهد، بلکه نماینده جامعه برای حفاظت از محیط زیست است و باید تا پایان صدور رای و اجرای حکم موضوع را دنبال کند.»
این وکیل دادگستری همچنین درباره اقداماتی که شهروندان می‌توانند در این مواقع انجام دهند، توضیح می‌دهد: «تخلیه فاضلاب یا آلاینده‌ها به منابع آبی اثراتی بر بهداشت و سلامتی شهروندان دارد که کارشناسان بهداشت و محیط زیست می‌توانند با شواهد اثبات کنند. البته سازمان جهانی بهداشت در تحقیقاتش اعلام کرده که نیمی از جمعیت جهان از بیماری‌های مرتبط با آب رنج می‌برند که قطعا چنین وضعیتی در کشور ما هم صدق می‌کند.
در این قبیل موارد امکان دادخواهی شهروندان علیه نهاد‌هایی که منابع آبی را آلوده می‌کنند همچنین سازمان محیط زیست به دلیل قصور از وظایفش وجود دارد و می‌توانند بر اساس همین قوانین موجود از طریق دادستان شکایت کیفری کنند. در مواردی که ابتلا به بیماری باشد امکان مطالبه خسارت هم وجود دارد. بنابراین به نظر می‌رسد که موضوع باید از بحث کیفری به سمت مسوولیت‌های حقوقی پیش برود.
هر چند در کشور ما دعاوی مسوولیت مدنی در خصوص مسائل محیط‌زیستی از سوی اشخاص و سازمان‌ها و سمن‌ها (NGO) خیلی رواج پیدا نکرده، ولی اگر شهروندان آگاه شوند و سمن‌ها بتوانند در این خصوص تحقیقات خوبی انجام دهند، امکان طرح این دعاوی در مراجع قضایی وجود دارد. منتها زمانی این دعاوی به نتیجه می‌رسد که تحقیق علمی خوبی انجام شده باشد و مثلا رابطه بین بیماری افراد و آلودگی‌های آب اثبات شود. موفقیت در این دعاوی نیاز به کارشناسان مستقل از دولت دارد که به آمار و اطلاعات موثق دسترسی داشته باشند.»
کارون و پول‌های مسموم
شرکت آب و فاضلاب خوزستان در یکسال گذشته به دلیل حفاری‌های گسترده در شهر اهواز مورد انتقاد شهروندان است. این انتقادات در روز‌های اخیر به دلیل سقوط و کشته شدن پسری هفت ساله در حفاری‌های پروژه فاضلاب در یکی از پارک‌های اهواز، دوباره بالا گرفته و مقصران به دستگاه قضایی فراخوانده شدند. پرسش‌ها درباره نتیجه پروژه‌های فاضلاب، به ویژه تصفیه‌خانه‌ها، اما هنوز بی‌پاسخ مانده و اعتبارات آن همچنان غیرشفاف است و مشخص نیست چرا پروژه‌ها به سرانجام نمی‌رسد.
سرنوشت اعتباراتی که به طرح فاضلاب اهواز اختصاص می‌یابد، از 149 میلیون دلار وام بانک جهانی برای فاضلاب اهواز تا 9 هزار میلیارد تومانی که در سال 1396 به صنعت آب و فاضلاب خوزستان تعلق گرفت؛ از 50 میلیون یورو اعتبار صندوق توسعه ملی تا 9 هزار و 450 میلیارد تومانی اعتبار که پارسال برای طرح فاضلاب اهواز تصویب شد، همچنان در پرده ابهام هستند.
شریعتی، استاندار اسبق خوزستان مهر ماه 1398 در پنجاه‌و‌دومین نشست شورای حفاظت کیفی رودخانه کارون درباره عملی نشدن تعهدات آبفای خوزستان گفته بود: «در استان و اهواز، همه مسائل به کمبود پول و اعتبار مرتبط نیست، این را می‌شود در عدم اجرای تصفیه‌خانه فاضلاب اهواز مشاهده کرد. در خوزستان به نوعی مسمومیت پول دچار شده‌ایم، به این معنی که طرح‌ها تامین اعتبار می‌شود، اما هیچ کاری انجام نمی‌شود و قسمت عمده آن ناشی از سوءمدیریت‌هاست.»
چند ماه بعد، آبگرفتگی و سرریز فاضلاب به خانه‌های شهروندان در اهواز و چند شهر، پای سازمان بازرسی را به طرح‌های فاضلاب باز کرد. در تابستان 1400 نیز هشت نفر در ارتباط با پرونده شرکت آبفای خوزستان به اتهام تشکیل شبکه اختلاس، ارتشاء و کلاهبرداری بازداشت شدند. از سرانجام تصفیه‌خانه‌های فاضلاب اهواز، اما هنوز خبری نشده است. آیا پای طرح‌های فاضلاب اهواز به تحقیق و تفحص می‌رسد؟ آیا قوه قضاییه پرونده‌ای برای نجات کارون باز می‌کند؟
از میان اخبار