کتاب «مسئله حجاب»؛ خط بطلانی بر دروغ‌های منتسب به اسلام در مواجهه با مقام زن است
کارشناسان حاضر در نشست بررسی کتاب «مسئله حجاب» اثر شهید مطهری، همزمان با سالروز قانون کشف حجاب رضا خانی یادآور شدند: محتوای این اثر خط بطلانی بر دروغ‌های منتسب به اسلام در مواجهه با مقام زن است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران؛ پنجمین کتاب معرفی شده در سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، یکشنبه، 17 دی؛ با بررسی کتابِ «مسئله حجاب» اثر استاد شهید مرتضی مطهری با حضور برخی از اعضای خانواده استاد شهید مطهری، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، امیر سرتیپ نبی سهرابی جانشین رئیس بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، سرتیپ دوم عباس بایرامی رئیس سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس، محمود شالویی رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حامد علامتیمدیر عامل کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان و برخی از پژوهشگران در اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
در این مراسم محمدتقی کرمی عضو هیئت علمی و دانشیار گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی و زهرا داورپناه عضو هیئت علمی گروه مبانی نظری پژوهشکده زن و خانواده به‌عنوان کارشناسان این نشست از زوایای مختلف کتاب «مسئله حجاب» را بررسی کردند و فرحناز افضلی‌قادی عضوهیئت علمی گروه ایرانشناسی و اسلام شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به عنوان دبیر، مدیریت این جلسه را بر عهده داشت.
هدف شهید مطهری، خودباوری مردم درباره آرای دین اسلام در مواجهه با نقش زن
فرحناز افضلی‌قادی دبیر این نشست در ابتدا ضمن گرامیدشت یاد شهدای حمله تروریستی در چهارمین سالگرد شهادت سردار سپهبد شهید حاج‌قاسم سلیمانی گفت: با توجه به این موضوع که 17 دی، سالروز واقعه کشف حجاب در سال 1314 خورشیدی است، در نشست «صد کتاب ماندگار قرن» به معرفی کتاب «مسئله حجاب» و بررسی ابعاد مختلف و تأثیرگذاری این کتاب در حوزه مطالعات بنیادی و اجتماعی در ساحت مباحث اندیشه‌ورز مبانی حجاب در حوزه انقلاب اسلامی می پردازیم. کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری یکی از آثار پُربسامد استاد به شمار می‌رود که حاصل سخنرانی‌های ایشان در انجمن اسلامی پزشکان بوده و تا شهریور 1402 خورشیدی 137 چاپ را تجربه کرده است.
وی تصریح کرد: 10 چاپ این اثر قبل از انقلاب و مابقی به بعد از دوران انقلاب اختصاص دارد. همچنین 82هزار نسخه طی 10 چاپ قبل از انقلاب و بیش‌از یک میلیون و 400هزار نسخه در پس 137 چاپ بعد از انقلاب شکوه‌مند اسلامی از این کتاب منتشر شده است.
افضلی‌قادی با اشاره به این مطلب که هدف شهید مطهری از نگارش این کتاب پیوند دادن امواج زندگی با حکمت و معارف اسلام در مقوله حجاب و جایگاه زن در تعالیم اسلامی است گفت: قلم شهید مطهری در این اثر به دنبال آن بود تا مردم بتوانند به خودباوری درباره آرای دین اسلام در مواجهه با نقش زن و تأثیرگذاری آن در جامعه دست پیدا کنند.
افضلی‌قادی در معرفی کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری با بیان این نکته که این کتاب در پنج فصل به رشته تحریر درآمده اظهار داشت: فصل نخستین کتاب به «تاریخچه حجاب در بین ملت‌های دیگر» ارجاع و اشارت دارد و به این مسئله تأکید می‌کند که پیش‌از ظهور دین مبین اسلام نیز مقوله حجاب میان مردم جاری و ساری بوده است. فصل دوم به «علل پیدایش حجاب از ابعاد فلسفی، اجتماعی، اقتصادی، روانی و فردی» ورود می‌کند و مسئله حیا، ستر و پوشش را برای زن به مثابه ارزش‌هایی که می‌تواند او را در جامعه به تعالی برساند معرفی می‌کند.
وی ادامه داد: در فصل سوم، «فلسفه پوشش در اسلام» و مسئله حجاب و استحکام خانواده و اجتماع مورد بحث قرار می‌گیرد. فصل چهارم، «پاسخ به شبهات، آسیب‌ها و آراء مخالفانی است که در باره مقوله حجاب نظرات خود را عنوان می‌کنند» که با قلم شیوا بیان استدلالی شهید مطهری این شبهات پاسخ داده می‌شود و در نهایت در فصل پنجم، «ترسیم نمای فقهی و قرآنی درباره مقوله حجاب و ارتباط آن با جایگاه زن در جامعه با استناد به آیات، روایات مستند و معتبر» مورد پژوهش قرار گرفته است.
فهم «مسئله حجاب» استاد مطهری از منظر رویداد فرهنگی و اجتماعی
بعد از توضیحات مقدماتی دبیر نشست؛ محمدتقی کرمی عضو هیئت علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی؛ به‌عنوان نخستین کارشناس و سخنران این نشست، سخنان خود را با بیان این موضوع که کتاب «مسئله حجاب» استاد مطهری امروز باید از زاویه دید یک رویداد فرهنگی و اجتماعی مورد فهم قرار گیرد، آغاز کرد و گفت: اهمیت نگرش به کتاب «مسئله حجاب» از زاویه دید یک رویداد فرهنگی و اجتماعی و فهم آن به این مهم بازمی‌گردد که دریابیم که صحبت کردن درباره مؤلفه حجاب قبل و بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» رنگ‌وبوی متفاوتی پیدا کرده است.
وی با تاکید بر این مطلب که خود شهید مطهری با توجه به آثار مختلف و متعددی که به رشته تحریر درآورده‌اند؛ کتاب «مسئله حجاب» را یکی از مهمترین آثار خود نام برده‌اند، تصریح کرد: یکی از علت‌هایی که می‌تواند این کتاب را میان آثار شهید مطهری از زاویه دید ایشان نیز اثری والا قلمداد کند. به آثار روشنگری و آگاهی‌بخشی است که در این کتاب حوزه حجاب بین سال‌های 1347 تا 1357 نگارش این کتاب در بازار نشر با خود به‌همراه داشت. طی دهه یادشده شاهد واکنش‌های مختلف نسبت‌به این کتاب بوده‌ایم. این واکنش‌ها تا جایی ادامه داشته که چهار، پنج نقد مخرب نیز درباره این کتاب از زاویه دید مخالفان به رشته تحریر درمی‌آید و این نشان‌دهنده جایگاه والای اثرگذاری این کتاب در جامعه آن روز به‌شمار می‌رود.
حجاب به عنوان مسأله فرهنگی کشور نباید معطل انتخابات بماندکرمی به بازخورد مثبتی که شهید مطهری از عمل و رفتار طیف جوان و دانشجو در مواجهه با مقوله حجاب بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» داشته‌اند اشاره کرد و افرود: اینکه آن رویکردها و بازخوردها توسط نسل جوان به‌ویژه زنان و دختران با مبحث اندیشه‌ورزی و طرح پرسش مورد توجه قرار می‌گیرد از جمله مؤلفه‌هایی است که می‌تواند به جریان‌سازی این کتاب و انتشارش در آن سال‌ها تاکید ویژه‌ای داشته باشد.
شیرینی تایید امام راحل (ره) بر استقامت استدلال قلم شهید مطهری
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به این مهم که شهید مطهری در این اثر در قامت یک فقیه ظاهر می‌شود، اما در گام نخست هدف فقهی در نگارش این اثر برای او مترتب نبود بیان کرد: ماهیت و محتوای این کتاب نشان می‌دهد که شهید مطهری از زاویه دید یک فقیه، ردی درخشان در حوزه ورود به مسئله حجاب دارد و این طرح اندیشه‌ورزانه را به‌خوبی در کتای «مسئله حجاب» با مخاطبانش قسمت کرده است.
این کارشناس و پژوهشگر حوزه مطالعات اجتماعی و مرتبط با مقوله حجاب با بیان آنکه نظر امام راحل (ره) بر استقامت استدلال و هم چنین مُهرتاییدی که بر مباحث فقهی مطرح‌شده در کتاب زده شده خود به فصل دیگری از شیرینی این اثر و نگارش آن برای شهید مطهری، مقبول واقع شدن آن در جامعه میان عموم افراد و همچنین تحصیل کرده‌های حوزه علمیه بدل شده است.
وی با اشاره به آنکه دو کتابنامه درباره مقوله حجاب با معرفی بیش‌از 550 کتاب با محوریت حجاب در کشورمان وجود دارد یادآور شد: با مداقه بر مآخذ و ادبیات کتاب‌های نوشته‌شده درباره حجاب می‌توان به این مسئله پی برد که ادبیات مطرح‌شده درباره مقوله حجاب قبل و بعد از نگارش کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری، جریان‌ساز بودن و مرکز ثقل بودن این کتاب را در حوزه گفتمان‌های اجتماعی مرتبط با مسئله حجاب و تأثیری که کتاب شهید مطهری در حوزه و ورود ساحت گفت‌وگوهای مرتبط با مقوله حجاب با خود به‌همراه داشته است را به اثبات می‌رساند.
اقدام بی‌بی‌سی در منحرف ساختن ذهن جامعه نسبت به حجاب
کرمی در فصلی دیگر از سخنان خود به ایجاد دو گفتمان متفاوت به‌دنبال کتاب «مسئله حجاب» که از زمان نگارش؛ این اثر تا به امروز با خود به‌همراه داشته اشاره کرد و افزود: گفتمان نخست در دست قدرت در دوران پهلوی بود. با توجه به آنکه تمامی ابزارهای فرهنگ اعم از سینما، تئاتر، موسیقی و... در دست رژیم پهلوی بود، قصدی برای نزاع با این کتاب نداشته‌اند. چراکه پیش خود می‌انگاشتند که نگارش یک کتاب چگونه می‌تواند در برابر دیگر ابزار قدرتمند فرهنگی نقشی را برای به چالش کشیدن آنها ایفا کند.
وی ادامه داد: گفتمان قالب دوم به سال 1402 و اقدامی که بی‌بی‌سی با رویکرد معرفی «کتاب های برگزیده» که یکی از آن کتاب‌ها به کتاب «مسئله حجاب» شهید مطهری بود باز می‌گردد. هدف بی‌بی‌سی از تهیه آن مستند این بود که گفتمانی را در جامعه قالب کند که ما اتفاق آن را در نیمه دوم سال 1401 خورشیدی در جامعه دیدیم. گفتمانی که به‌اصطلاح و با خوانش بی‌بی‌سی از این کتاب به‌دنبال آن بود که نشان دهد در اسلام مسئله پوشش سر و برخی نقاط دیگر بدن زن مطرح نشده است!
این پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: آنها این گفتمان را در قالب فضای مجازی به گفتمانی معاند و مخالف با انگاره‌هایی که شهید مطهری با دانش مبتنی بر فرایض دین اسلام در مواجهه با مقوله زن و مسئله حجاب، ستر و عفاف مطرح می‌کند بدل ساختند.
کرمی با با بیان این مطلب که گفتمانی که بی‌بی‌سی در بطن آن مستند به‌دنبال آن بود، گام برداشتن برای نقد و تخطئه این کتاب به شمار می‌رفت اظهار داشت: حال آنکه اهمیت کتاب «مسئله حجاب» آن است که باید به این اثر به‌عنوان یک رخداد فرهنگی غالب و مبتنی بر خوانش فرهنگی انقلاب اسلامی توجه ویژه شود.
رفتار رضاخان در پروژه کشف حجاب؛ ادای روشنفکری بود
زهرا داورپناه، عضو هیئت علمی گروه مبانی نظری پژوهشکده زن و خانواده؛ به‌عنوان کارشناس و سخنران دوم این نشست سخنان خود را با اشار به این مطلب که در مواجهه با پروژه کشف حجاب رضاخانی اغلب این‌گونه گمان می‌شود که هدف او برداشتن گام برای ورود به دنیای مدرن بود و در گام نخست قصد ستیز و مبارزه با مبانی و شعائر اسلامی نداشته یادآور شد: مسئله این است که شکست خوردن این پروژه به‌دلیل خلأ و شکافی بود که در جامعه سنتی آن زمان با خود به وجود آورد.
وی ادامه داد: ادامه حرکت رضاخان نشان داد که هدف او به‌هیچ‌وجه گام برداشتن و منطبق کردن تاریخ ایران با دوران مدرن نبود چرا که او به هیچ یک از دیگر مؤلفه‌های دوران مدرن در مواجهه با حق زنان مانند مسئله «حق رأی برابر» و یا «ورود زنان در کارزارهای اجتماعی» اهمیتی قائل نبوده است.
این پژوهشگر فلسفه اسلامی و مطالعات اجتماعی رفتار رضاخان در پروژه کشف حجاب را پوسته ظاهری و ادای روشنفکری عنوان کرد و گفت: همین اقدام نسنجیده به طرد شدن جامعه نخبگانی زن سنتی در آن دوران و روی کار آمدن طبقه کوچکی از زنانی منتج شد که با زن متدین و سنتی در ستیز و نزاع بودند. این ستیز و نزاع تا جایی ادامه پیدا کرد که با روی کار آمدن پهلوی دوم؛ فرزند رضاشاه مجبور شد که بر روی مقوله کشف حجاب اجباری قلم قرمز بکشد.
تاکید پهلوی دوم بر کشف حجاب از مسیر رفتارهای فرهنگی
داورپناه با بیان این موضوع که ادامه جریان پهلوی دوم برای استمرار مقوله کشف حجاب بیشتر با رویکرد رفتارهای پیچیده فرهنگی و بهره بردن از ابزارهای فرهنگی مانند سینما، تئاتر، موسیقی، تلویزیون و ابزاری از این دست همراه بود خاطرنشان کرد: اینجاست که می‌توان به نظریه ظهور و سقوط تمدن‌ها ارجاع داد و تأکید کرد که وقتی در جامعه سنتی با غلبه تفکر دینی در مواجهه با زنان و مردان جامعه مواجه هستیم؛ وقتی تفکری که صاحب قدرت است مسئله اختلاط را مطرح می‌کند؛ اندیشمندان و صاحبان تفکر جامعه ماند شهید مطهری باید وارد میدان شوند تا خوانش خود را در حوزه شعائر دین اسلام و جایگاه افراد ازجمله زنان در چهارچوب قوانین و فرایض دین اسلام بازتاب دهند.
وی تصریح کرد: اینجاست که نقش کتاب «مسئله حجاب» و تأثیرگذاری علمی و ذهنی آن بر روی عموم افراد جامعه به‌ویژه زنان، دختران دانشجو و اهل اندیشه بیشتر رخ‌نمایی می‌کند.
«مسئله حجاب»؛ خط بطلانی بر دروغ‌های منتسب به اسلام در مواجهه با مقام زن است
عضو هیئت علمی گروه مبانی نظریه پژوهشکده زن و خانواده با تأکید بر این مطلب که یکی از مهمترین رویکردها و نگرش‌های جدیدی که شهید مطهری در کتاب «مسئله حجاب» آن را مطرح می‌کند خط بطلان زدن بر این تفکر دروغ است که اسلام در مواجهه با زن او را پرده‌نشین می‌خواند تصریح کرد: شهید مطهری بر این نکته تأکید می‌کند که اسلام برای حضور اجتماعی زنان منعی قائل نیست. شاید بر مدار تشویق این امر بر نیاید اما در چهارچوب نقش‌آفرینی زنان در تعاملات اجتماعی تأکیدی ویژه دارد.
این پژوهشگر و تحصیل‌کرده حوزه فلسفه در فصلی دیگر از سخنان خود با اشاره به آنکه در مواجهه با مسئله زن در جامعه اسلامی با دو جبهه مواجه هستیم یادآور شد: جبهه نخست؛ جبهه‌ای است که می‌خواهد حرف خود را داشته باشد و تنها مقلد تفکر اندیشمندان فمینیست نباشد. جبهه دوم؛ جبهه‌ای است که تلاش می‌کند بر روی باریکه حقیقت بایستد. سهم، جایگاه و حق زن مسلمان را در جامعه با مؤلفه‌های حجاب و فراگیری مسئله و دستاوردهای حجاب که عامل تعالی زن دغدغه‌مند و اثرگذار در حوزه فعالیت‌های اجتماعی است را بازتاب دهد.
داورپناه تصریح کرد: اینکه امام راحل (ره) و متفکران اطراف او در مواجهه با زنان برخلاف تبلیغات مسموم دشمنان؛ آنها را به سکوت و آرامش دعوت نکرده‌اند و تمام‌قد به سؤالات آنها گوش داده‌اند و در مقام پاسخ برآمده‌اند؛ نشان‌دهنده نوع تفکر ناب اسلام، انقلاب و نگاه معطوف آن به جایگاه زن در تعالی‌بخشی جامعه است.
داورپناه صحبت‌های خود را این‌گونه به پایان برد و گفت: ماحصل کتاب «مسئله حجاب» آن است که برای جریان‌سازی و نقش‌پذیری زنان در جامعه باید پذیرفتن هزینه‌ها را مدنظر داشته باشیم. تا زمانی که این مقوله را نپذیریم نمی‌توانیم برای ترویج علم و دانش ناب با محوریت مبانی اندیشه‌ورز و لبریز از تفکر شعائر و فرائض اسلام در مواجهه با زن پاسخی قطعی و قانع‌کننده داشته باشیم.
نقشه حجاب ممنوع، فکر استعماری، سرنیزه رضاخانیمهمترین فایده کتاب «مسئله حجاب» از زاویه دید شهید مطهری
کرمی؛ فصل دوم این نشست را با طرح این پرسش که اگر بخواهیم امروز کتاب شهید مطهری را با نگاه پژوهشی مورد طبقه‌بندی قرار دهیم آن را متعلق به کدام دسته و طبقه اندیشه‌ورز می‌دانیم گفت: مسئله این است که آیا این کتاب؛ کتابی فقهی است یا تبلیغی؟ علت به وجود آمدن این پرسش به نقد یکی از مراجع حوزه علمیه باز می‌شود که برخی از مؤلفه‌های محتوای این کتاب را با مداقه‌های فقهی در تعارض می‌داند.
وی ادامه داد: البته به نکات و اشکالاتی که از زاویه دید آن مرجع بر این کتاب وارد شده از زاویه دید مراجع دیگر و تحصیل‌کرده‌های حوزه علمیه پاسخ داده شد که نقد واردشده اگرچه ممکن است صحیح باشد، اما بر حواشی این کتاب استوار است و به بطن و متن این اثر که متکی بر حوزه اندیشه‌ورزی شهید مطهری و دامنه عمیق مطالعاتی او در حوزه آگاهی‌سازی و آگاهی‌بخشی عمومی جامعه استوار است وارد نیست.
وی با اشاره به سخنی از شهید مطهری درباره کتاب «مسئله حجاب» گفت: ایشان به این مسئله تأکید کرده بودند که قبل از نشر کتاب «مسئله حجاب» با مراجع عظام مختلف صحبت کرده‌اند و در این‌میان نقدشان به برخی از تندروی‌ها بود و گفته‌اند که از نگرش‌های تندروانه و خشکه مذهب‌ها هراس دارم. شهید مطهری گفته، کمترین فایده این کتاب آن است که محتوای آن امکان برقراری ارتباط و ظرفیت برای بسط مفاهیم ارزشمند اسلام در مواجهه با زنان و مقوله حجاب را به شکل عمومی و ساده با مردم مطرح می‌کند.
کرمی با تأکید بر آنکه کتاب «مسئله حجاب» کتاب عقاید است و نه احکام تصریح کرد: شهید مطهری در این کتاب تمام تلاش خود را به‌کار بست تا عقاید یک نسل را در برابر مسئله حجاب، مؤلفه‌های اسلام در مواجهه با زن و مقوله حجاب تصحیح کند و تمامی آن دروغ‌هایی که به اسم اسلام و حجاب در مواجهه با مقوله زن بازتاب داده شد را آشکار سازد.
کرمی صحبت‌های خود را این‌چنین به پایان برد که کتاب «مسئله حجاب» هم‌اکنون و امروز نیز نیاز جامعه است و امیدوارم که این نیاز و برگزاری چنین نشست‌هایی برای نقد، بررسی و درک صحیح آنچه که شهید مطهری در این کتاب درباره مقوله زن و جایگاه زن در اسلام بازتاب داده بیش‌از پیش مورد توجه قرار گیرد.
در بخش پایانی این مراسم حجت الاسلام و المسلمین محمد مطهری معاون پژوهشی بنیاد علمی و فرهنگی شهید مطهری در پاسخ به سئوالی مبنی بر وجوه فقهی دو کتاب «مسئله حجاب» و «نظام حقوق زن در اسلام» گفت: در ابتدا مراتب تشکر خود از برگزاری چنین جلسه ای را به جای می آورم و یادآور می شوم با توجه به این موضوع که کتاب «مسئله حجاب» همواره مخالفت‌های جدی داشته است؛ اگر از جهت فقهی هم مورد و مسئله‌ای داشت قطعا صحبت‌ها و نقدهایی روی آن صورت می‌گرفت. واقعیت این است با توجه به شناختی که از استاد مطهری دارم ایشان تا مطلبی را از زوایای مختلف بررسی نمی‌کرد و درک عمیقی نسبت به آن نداشت به هیچ عنوان آن را بیان نمی‌کرد که این مهم درباره کتاب «مسئله حجاب» هم صدق می‌کند.
معاون پژوهشی بنیاد علمی و فرهنگی شهید مطهری ادامه داد: یکی از ویژگی‌های تحقیق و پژوهشی پدرم یادداشت‌برداری درباره مباحث مختلف بود و از 15 سالگی در مواجهه با موضوعات مختلف یادداشت‌برداری می‌کرد و در بیان دیدگاه و نظرات خود بسیار دقیق بود، بنابراین همه این موارد قرائن و شواهدی از جایگاه فقهی این کتاب است.
حجت الاسلام والمسلمین محمد مطهری تصریح کرد: استاد مطهری 80 روز بعد از انقلاب زنده بود و در همان زمان هم در مساجد و پای منابر مختلف درباره موضوعاتی چون «نقش زن در جمهوری اسلامی»، «موضوع آزادی در انقلاب» و غیره سخنرانی می‌کرد. به اعتقاد من شهید مطهری همواره در تلاش برای تبیین مسائل در حوزه اندیشه و تفکر بود. ایشان بارها از امام خمینی (ره) اجازه خواسته بود تا از شورای انقلاب استعفا دهد و به مباحث مربوط حوزه تفکر و اندیشه بپردازد چون همواره نگران مسائل فکری در جامعه بودند.
وی در پایان صحبت های خود یادآور شد: به یاد دارم که برخی از دانشجویان خارجی، درباره کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» شهید مطهری بحث می‌کردند. یک طلبه نیوزلندی می‌گفت ترجمه انگلیسی کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» را خوانده است و معتقد بود این کتاب به تمام سئوالات و شبهاتی که یک زن در غرب با آن روبرو می‌شود، پاسخ داده است. به اعتقاد من اگر استاد شهید مطهری در قید حیات بودند، درباره سوالات و مسائل فکری تحقیقات گسترده‌ای انجام می‌داد و برای مجموع مسائل فکری راه حل پیدا می‌کرد.
در پایان این نشست از انتشارات صدرا، ناشر کتاب‌های استاد شهید مرتضی مطهری و خانواده این شهید مجاهد تجلیل شد.
لازم به توضیح است، تاکنون کتاب‌های «تاریخ پیامبر اسلام»، اثر محمدابراهیم آیتی، «نثر طوبی؛ دایره‌المعارف لغات قرآن کریم» اثر علامه ابوالحسن شعرانی، «بیست مقاله قزوینی» از مجموعه پژوهش‌های علامه محمد قزوینی و «زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها» نوشته سیدجعفر شهیدی در سلسله نشست‌های «معرفی صد کتاب ماندگار قرن» معرفی و بررسی شده است.