کشتار 17 گونه ارزشمند حیات وحش کشور توسط سگ‌های ولگرد

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، گسترش روزافزون جمعیت سگ‌های ولگرد که به اشتباه بلاصاحب خوانده می‌شود (سگ ولگرد به سگی گفته می‌شود که فارغ از صاحب‌دار بودن یا نبودن، کنترلی روی رفتار آن نباشد. در نتیجه سگ‌های نگهبان، سگ‌های گله و سگ‌های رهای اطراف شهرها، روستاها و مناطق طبیعی همگی در دسته سگ‌های ولگرد جای می‌گیرند)، در کشور و عدم نظارت و نبود برنامه مدیریت بر آن، موجب بروز معضلات عدیده‌ای در کشور شده است که شرایطی بحرانی را با خود به همراه داشته و دارد.

حیوان گزیدگی رو‌به‌رشد، حفظ و تداوم چرخه اکثر عوامل عفونی مهلک مشترک بین انسان و دام و تهدید حیات وحش کشور، سه ضلع مثلث بحران سگ‌های ولگرد را تشکیل می‌دهند. شمار حیوان گزیدگی‌ها در فاصله سال‌های 1397 تا 1401، یک روند صعودی را به خود اختصاص داده به طوری که اطلاعات تخمینی موجود، این شمار را در سال 1397، 200 هزار مورد و در سال 1401، بیش از 350 هزار مورد بیان می‌کند. آمار موجود بیان می‌کند که بیش از 80 درصد حیوان گزیدگی‌ها در کشور ناشی از حمله سگ‌های گله به افراد است.

وارد آمدن صدمات بدنی، کشته شدن، ایجاد رعب و وحشت و گسترش هاری (انتقال از طریق گزیدگی) از عوارض حتمی افزایش شمار حیوان گزیدگی‌هاست. ثبت موارد متعدد مرگ افراد در اثر حمله سگ‌های ولگرد در رسانه‌ها و جراید موجود است.

هاری و کزاز دو بیماری مهلکی هستند که در این بین اهمیت بسیار زیادی دارند. هر مورد حیوان گزیدگی، توسط حیوان مبتلا به هاری انجام شده است، مگر آن که خلافش ثابت شود. این عبارت گزاره‌های قطعی و کاملاً علمی در همه‌گیرشناسی بیماری هاری است که مسیر مدیریت این بیماری را ترسیم و اهمیت واکسیناسیون را تشریح می‌کند.

کزاز نیز یک عفونت جدی و بالقوه تهدید‌کننده حیات است. افرادی که گزیده می‌شوند باید واکسن هاری و کزاز را طبق دستورالعمل موجود دریافت کنند. مدیریت موارد حیوان گزیدگی مستلزم پرداخت هزینه‌های کلان است. یک دوره درمان بیماری هاری حدود 50 تا 250 دلار (به طور متوسط 150 دلار) برای کشور هزینه دارد یا به بیانی دیگر، دولت در سال 1401، برای مدیریت هاری در موارد حیوان گزیدگی (350 هزار مورد)، روزانه بیش از 6 میلیارد تومان هزینه کرده است.

در جدول ذیل به مهم‌ترین بیماری‌های قابل انتقال بین سگ و انسان اشاره شده است:

شیوع برخی از بیماری‌های فوق در کشور فزونی یافته و به صورت اپیدمی درآمده است. گفته می‌شود سالانه بیش از 3.6 هزار تن گوشت و آلایش تولیدی در کشور در اثر آلودگی‌های انگلی ضبط و امحا می‌شوند که ارزشی بیش از 2 هزار میلیارد تومان دارند. این مطلب در کنار نیاز مبرم بازار مصرف کشور به گوشت و روند واردات آن، بسیار قابل تامل است.

سالک (لیشمانیوز) در 19 استان کشور آندمیک است و ایران جزو یکی از 7 کشور سالک خیز جهان محسوب می‌شود. به این صورت که 90 درصد از موارد سالک در جهان در این 7 کشور اتفاق می‌افتد. به طور متوسط سالانه 15 تا 25 هزار مورد سالک در کشور اتفاق می‌افتد که اصفهان، کرمان و خراسانها، سالک‌خیزترین استان های کشور هستند.

در فاصله سال‌های 1400 و 1401، موارد بروز سالک در استان فارس دو برابر شده است. نقش سگ در شیوع و بروز بیماری سالک، اساسی و محوری است. سگ‌های مبتلا به سالک معمولاً قابل درمان نیستند و مورد مهرین‌کشی (مرگ راحت) قرار می‌گیرند مگر این که هزینه و وقت زیادی صرف درمان شود. در سال 1376، هزینه درمان موارد روستایی و شهری سالک در استان اصفهان، 25 و 50 هزارتومان تخمین زده شده است. در فاصله سال های 1388 تا 1390، بهای تمام شده درمان موارد سالک جلدی در استان قم، به ازای هر مورد، 276 هزارتومان محاسبه شده است.

هیداتیدوز یکی از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی است که انتشار جهانی دارد. این بیماری زئونوز در ایران آندمیک بوده و خسارات جانی و اقتصادی زیادی را ایجاد می‌کند. در مطالعه‌های که در یک دوره 5 ساله از سال 1381 تا 1385 توسط توکلی و همکاران، انجام شد، تعیین میزان شیوع بیماری هیداتیدوز در جمعیت های دامی و انسانی ایران و ارائه راه کارهایی جهت پیشگیری و کنترل بیماری بوده است.

در این مطالعه توصیفی میزان آلودگی به کیست هیداتید در دام‌های کشتارشده در 28 استان ایران (بر حسب اندام‌های آلوده ضبط شده) و نیز میزان شیوع هیداتیدوز انسانی در این استان‌ها در طی یک دوره پنج ساله استخراج و از نظر اپیدمیولوژیکی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

میزان آلودگی به کیست هیداتید در دام‌های کشتار شده بطور متوسط 6.73 درصد تعیین شد. استان‌های شرقی کشور به طور قابل ملاحظه‌ای آلودگی بیشتر در جمعیت‌های انسانی و حیوانی داشته‌اند. همبستگی مثبت و معنی‌داری بین آلودگی دامی و ابتلا انسانی در استان‌های مختلف کشور دیده شده است. به‌علاوه میزان خسارات اقتصادی در این دوره پنج ساله تنها به دلیل حذف اندام‌های آلوده 76 میلیارد ریال برآورد شد.

همچنین میزان شیوع هیداتیدوز انسانی در طی سال‌های 81 تا 86 در ایران به‌طور متوسط 0.61 (به نسبت هر 100000 نفر جمعیت) تعیین شد و استان‌های خراسان با 615 مورد از 2083 مورد (29.52 درصد) و هرمزگان (بدون آلودگی) به ترتیب, بیشترین و کمترین موارد را به خود اختصاص دادند. علاوه بر این موارد هزینه های درمان موارد هیداتیدوز انسانی را نیز باید اضافه کرد.

به منظور مدیریت و کنترل بیماری سالک باید از بین بردن سگ‌های ولگرد، تهیه شناسنامه بهداشتی برای تمام سگ‌ها و از بین بردن شرایط رشد و نمو پشه ناقل بیماری باید در دستور کار قرار گیرد.

موضوع مهم دیگر پیرامون سگ‌های ولگرد، اثرات مخربی است که می‌توانند بر رده‌های مختلف جانوری داشته باشند. سگ‌های ولگرد می‌توانند از روش‌های مختلفی به حیات‌وحش آسیب برسانند که رایج‌ترین آن شکار کردن گونه‌های حیات‌وحش است. سگ‌های ولگرد تاکنون در انقراض 11گونه از حیات‌وحش نقش مستقیم داشته‌اند. در مطالعه انجام شده توسط دانیال نیری کارشناس دانشگاه ایالتی هومبولت کالیفرنیا ثبت حمله سگ‌های ولگرد به حداقل 17گونه پستاندار در ایران گزارش شده است.

بیشتر حملات ثبت شده در اطراف یا داخل مناطق حفاظت‌شده رخ داده بودند و برخی گونه‌های مورد حمله واقع شده جزو گونه‌های نیازمند حفاظت، ازجمله یوزپلنگ آسیایی بوده است. همچنین ایجاد رقابت بین سگ‌ها و سایر گوشتخواران نیز به ایجاد نزاع بین سگ‌ها و سایر گوشتخواران می‌انجامد. رقابت مستقیم به صورت حمله سگ به سایر گوشتخواران و غیرمستقیم به صورت شکار منابع غذایی سایر گوشتخواران منظور می‌شود.

همانطور که ذکر شد سگ‌ها رابطه تاریخی نزدیکی با انسان دارند؛ بنابراین برای مدیریت جمعیت آنها در نقاط مختلف جهان معمولاً مقاومت‌هایی از جانب مردم صورت می‌گیرد؛ به‌ویژه زمانی که راهکار ارائه شده، کشتن سگ‌های ولگرد باشد. راهکار واحدی برای کنترل و مدیریت سگ‌های ولگرد در دنیا وجود ندارد، اما روش‌های مختلفی به‌طور کلی مطرح است. روش عقیم‌سازی و رها کردن به‌نظر می‌رسد رویکرد فعلی شهرداری‌ها باشد، اما نکته قابل توجه در مورد این روش آن است که طبق مطالعات انجام شده تا زمانی که 70درصد جمعیت عقیم نشوند، عقیم‌سازی نمی‌تواند تأثیر شگرفی در کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد داشته باشد.

معضل بزرگ‌تر، سگ‌های گله هستند که آنها هم جزو سگ‌های ولگرد طبقه‌بندی می‌شوند با این تفاوت که دارای صاحب هستند.

معضل دورگه‌ها

سگ‌ها توانایی جفتگیری و زادآوری با برخی گونه‌های خانواده سگ‌سانان و به دنیا آوردن فرزندان زایا را از زمان اهلی شدن تا به امروز حفظ کرده‌اند. مطالعات ژنتیکی اخیر نشان داده که دو گونه سگ و گرگ ساختار ژنتیکی نزدیکی به هم داشته که سبب شده این دو گونه در طبیعت و اسارت با یکدیگر جفتگیری کنند. به دلیل تشابه ژنتیکی، جفتگیری بین این دو گونه و ورود ژن‌های اهلی، به درون جمعیت‌های گرگ می‌تواند به عنوان یک تهدید جدی بر یکپارچگی ژنی گرگ‌ها تلقی شود.

افراد دورگه حاصل از آمیزش سگ و گرگ (گرگاس) ویژگیهای رفتاری و بوم شناختی متفاوتی نسبت به گرگ‌های وحشی از خود بروز می‌دهند. لذا این افراد می‌توانند مشکلات بوم شناختی زیادی را در حفاظت از جمعیت‌های وحشی گرگ به وجود آورند. در ایران نیز به دلیل بالا بودن جمعیت سگ‌های اهلی یا ولگرد و حضور در زیستگاه‌های حیات وحش، اختلاط گونه‌های خانواده سگ‌سانان و بروز افراد دورگه محتمل است.

فهرستی از گونه‌های پستاندار که در فاصله سال‌های 2002 تا 2020، توسط سگ‌های ولگرد در ایران مورد حمله قرار گرفته، زخمی یا کشته شده‌اند.

گزارش‌ها، تصاویر و مشاهدات زیادی توسط محیط‌بانان، کارشناسان، عکاسان و دوربین‌های تل‌های وجود دارد که نشانگر حضور سگ‌های ولگرد در عرصه‌های طبیعی به صورت انفرادی یا به همراه گرگ و شغال و جانوران دورگه (سگ گرگ، سگ شغال) به صورت مستقل یا به همراه گروهی دیگر از سگ‌سانان است. جانوران دورگه که معمولاً از آمیزش سگ با گرگ یا شغال پدید می‌آیند؛ می‌توانند دو نوع مشکل ایجاد کنند: الف) تهدید یکپارچگی ژنی سگ‌سانان وحشی ب) احتمال حمله به انسان و دام.

هیبریداسیون ممکن است منجر به از دست دادن فرصت‌های زادآوری و کاهش تعداد پرورش دهندگان مؤثر شود. هنگامی که افراد والد یک جمعیت خلوص ژنتیکی خود را از دست بدهند، در امر زادآوری و به دنیا آوردن گونه‌های خالص اختلال ایجاد خواهد شد.

نتیجه‌گیری

با توجه به اثرات ذکر شده در مورد افزایش جمعیت سگ‌های ولگرد، اعم از حمله به انسان، شیوع بیماری های عفونی مهلک، هزینه‌های بالای درمان و مدیریت بیماری‌ها، آسیب این بیماری‌ها به آلایشات و لاشه‌های دام های کشتار شده و مضرات اقتصادی به صنعت دامپروری و تهدید حیات وحش، خسارات و اثرات منفی گسترده انسانی، اقتصادی و زیست محیطی مشاهده می‌شود و مواجهه با این بحران باید با یک عزم همگانی و فرادستگاهی و فراسازمانی در مدت زمانی مشخص انجام شود. به همین منظور، برخورد با سگ‌های ولگرد را باید در عالی‌ترین سطح ممکن در کشور پیگیری کرد و مسئولین ارشد باید پیگیر حل این بحران باشند.

حسام اشعریون؛ دامپزشک، متخصص بیماری داخلی دام‌های بزرگ