کودکان چطور "کودک کار" می‌شوند؟/ نمره شهرداری تهران در مسئله کودکان کار چند است؟!

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ مسئله "کودکان کار" از جمله آسیب‌های اجتماعی در کلان‌شهرهای کشورمان از جمله تهران است و پُر بیراه نیست اگر ادعا کنیم خیابان‌های پایتخت، جولانگاه گروه‌های متعدد کودکان خیابانی است که تحت نظر برخی گروه‌های سازمان‌یافته به پل ارتباطی برای انتقال پول شهروندان به حساب کارفرمایان خود تبدیل شده‌اند و البته بخش عمده‌ای از این درآمد از محل تحریک عواطف شهروندان حاصل می‌شود!

گروه‌های سازمان‌یافته در پشت پرده فعالیت کودکان کار، مقابل چشم متولیان امر، به فعالیت خود مشغول هستند؛ یکی از نهادهای مسؤل در حوزه کودکان کار، شهرداری است که وظایف و تکالیف قانونی برای رسیدگی به این مسئله دارد.

اما اینکه بررسی کنیم نقش و برنامه‌های مدیریت شهری برای کنترل یا کاهش معضل کودکان خیابانی چیست؟ بهانه‌ای شد تا با نرگس معدنی‌پور؛ رئیس کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر تهرانگفت‌وگویی مشروح داشته باشیم؛ وی در این گفت‌وگوی ویدوئویی اقدامات شورای شهر و مدیریت شهری درباره رسیدگی به مسئله کودکان کار را شرح داد و به تبیین گروه‌های مختلف کودکان کار، متولیان مسئول در کنترل این آسیب اجتماعی، عملکرد شهرداری تهران در این خصوص و... پرداخت.

در ادامه، مشروح بخش نخست این گفت‌وگو به همراه فیلم آن تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:

تسنیم: چرا با موضوعی به نام کودکان کار در جامعه مواجه هستیم؟

دلایل مختلفی برای کار کودک داریم و در عین حال استاندارهای جهانی برای کار کودک این تعریف را ارائه داده است؛ کار کودک به کاری اطلاق می‌شود که آسیب‌های روحی، روانی، جسمی، اجتماعی و اخلاقی برای کودک به همراه داشته باشد و او را از تحصیل باز بدارد و از یک زندگی که یک کودک باید به طور طبیعی داشته باشد دور نگه دارد.

از طرفی؛ دلایل مختلفی برای کار کودک وجود دارد که یکی از آنها فقر و نیاز خانواده است. در این خانواده‌ها برای کسب معاش و درآمد، نیازمند این است که همه اعضا کار کنند از جمله کودکان. این یکی از دلایلی است که معمولاً در بحث کار کودک وجود دارد.

موضوع دیگر در خصوص علت کار کودک، دسترسی محدود به امکانات و تحصیلات آموزشی و ترک تحصیل کردن است؛ امکانات فراهم نیست که کودک تحصیل کند و باعث می‌شود به کار کردن روی بیاورد، فقدان والدین و جدایی آنها از دیگر دلایل است. ما با پدیده نوظهوری در جامعه مواجه هستیم به نام "کودکان سرپرست خانواده" یعنی این کودک باید معاش خانواده خود را تأمین کند و از دلایل ایجاد پدیده کودک کار است؛ ترجیح صاحبان مشاغل برای نیروی کار ارزان قیمت هم دلیل دیگری است؛ چون کودکان نیروی کار ارزان هستند و این موضوع از عوامل دیگری است که کودک کار را به وجود می‌آورد. گرایش یا ابتلا به رفتارهای پرخطر مانند فرار از منزل، مصرف مواد مخدر یا بزهکاری و بهره‌کشی هم از عوامل بروز کودک کار در جامعه است.

تسنیم: طی سالیان اخیر به خصوص در دهه گذشته شاهدیم که مسئله کودکان کار در جامعه خیلی تشدید شده است؛ چه اتفاقی افتاده که شاهد این قضیه هستیم و علت تشدید این مسئله چیست؟

عوامل ایجاد کودک کار را برای شما مثال زدم و همین عوامل این موضوع را تشدید کرده است. فقر و نیاز خانواده و همچنین وجود مهاجرین و اتباع خارجی در کشورمان که معمولاً کودکان خود را وادار به کار کردن می‌کنند، عواملی هستند که سبب می‌شوند تعداد کودکان کار در حال افزایش باشد. البته بعضی اوقات ممکن است مهاجرت فقط از کشورهای خارجی نباشد و این مهاجرت از بقیه شهرستان‌ها به شهر تهران و کلانشهرها و مراکز استان‌ها اتفاق بیفتد. همچنین کودکان کار ابزاری شده‌اند برای اینکه درآمدی برای گروه‌های خاص مافیایی به وجود بیاید که یکی از دلایل رشد این معضل اجتماعی است.

تسنیم: کودکان کار را چه خطرهایی تهدید می‌کند؟

در بحث کودکان کار می‌دانیم که بعضی از آنان بیشتر در معرض خطر هستند و باید خیلی به آن توجه کنیم؛ از جمله دختران که در معرض خطر هستند و کودکان کار حاشیه‌نشین. اینها در معرض خطر بودنشان بیشتر از سایر کودکان کار است. کودکان اتباع خارجی و مهاجر و کودکان خیابانی هم در معرض خطر هستد. کودکان یتیم، بی‌سرپرست یا بدسرپرست و کودکان آسیب‌دیده، در بین کودکان کار، بیشتر در معرض خطر هستند.

تسنیم: شما برای مدیریت شهری در کنترل و کاهش جمعیت کودکان کار چه سهمی قائل هستید؟

در موضوعات کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله بحث کودکان کار و کودکان خیابان، دستگاه‌های مختلفی متولی هستند و حداقل 14 دستگاه در این موضوع وظایف و تکالیف متفاوتی دارند. اگر این دستگاه‌ها کنار هم قرار نگیرند و هر کدام تکلیف خودشان را به درستی انجام ندهند، همچنان با رشد آسیب‌های اجتماعی در جامعه مواجه خواهیم بود.

این یک اصل است که در بحث کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی همه دستگاه‌ها از جمله مدیریت شهری و شهرداری‌ها باید وظایف خود را به‌درستی انجام دهند؛ شهرداری‌ها تکالیفی در این خصوص به‌عهده دارند که باید به‌درستی انجام دهند اما هیچ دستگاه‌ی نمی تواند به تنهایی معضلات و آسیب‌های اجتماعی را حل کند حتی اگر به نحو احسن هم کار کند.

در بحث کودکان کار هم دقیقاً این موضوع وجود دارد و اگر آن 14 دستگاه و به ویژه 5 دستگاه وزارت کشور، بهزیستی، نیروی انتظامی، قوه قضائیه و شهرداری‌ها که مسئولیت را در این مسئله دارند در کنار هم قرار نگیرند، قطعاً موضوع کودکان کار و سایر معضلات اجتماعی همچنان ادامه خواهند داشت و نه‌تنها کنترل نمی‌شود و کاهش نمی‌یابد که هر روز هم شاهد افزایش آن خواهیم بود.

تسنیم: شما در مقام رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران به نوعی از مدیران شهری تهران محسوب می‌شوید؛ مشخصاً وظیفه شهرداری تهران در خصوص کودکان کار چیست؟

در کشور آمار دقیقی از تعداد کودکان کار نداریم و این نیازمند این است که اهتمام ویژه‌ای برای آن داشته باشیم تا بدانیم با چه جمعیتی از کودکان کار مواجه هستیم؛ تعداد کودکان کار باید رصد شود. شهرداری می‌تواند در این موضوع کمک کند.

حالا طرح موضوع می‌کنم تا برسیم به اینکه شهرداری چه حمایتی می‌تواند داشته باشد؛ عرض کردم که مشکل آماری داریم پس جمع داده‌ها و پایش وضعیت کار کودکان یعنی استقرار نظام دیده‌بانی، موضوعی است که باید در بحث حل مشکل کودکان کار باید به آن توجه کنیم.

اصلاح سیاست‌های ملی در مورد کار کودکان هم موضوع مهم دیگر است. ما قوانین داریم اما سیاست‌ها و مقرارت و ضوابط نیاز به به‌روزرسانی و اصلاح دارد. سیاست‌های ما در خصوص کار کودکان باید شفاف‌سازی شود و بعد اینکه در اجرا هم باید نظارت دقیق داشته باشیم. یکی از مشکلاتی که در بحث آسیب‌های اجتماعی داریم، عدم نظارت دقیق است که باید اتقاق بیفتد و در کنار آن گسترش حمایت‌های اجتماعی برای کودکان کار و خانواده‌هایشان به‌ویژه خانواده‌هایی که دارای فقر شدید یا بی‌سرپرست و تک‌سرپرست و بدسرپرست هستند.

ما باید در حوزه کودکان کار، ظرفیت‌سازی برای تحصیل آنها در کنار کار کردنشان داشته باشیم. اگر فعلاً نمی‌توانیم کودکان کار را از کار جدا کنیم، حداقل باید موقعیت آموزشی آنها را فراهم کنیم. این هم یکی از وظایف است که می‌توانیم انجام دهیم و همچنین توجه به وضعیت سلامت روانی و اجتماعی کودکان و مداخله سریع و به‌موقع در مورد کودکانی که در معرض خطر و یا پرخطر هستند داشته باشیم. بعد هم باید خدمات حمایتی و معاضدت‌های قضائی ارائه بدهیم، یعنی یکی از حوزه‌هایی که خیلی می‌تواند مؤثر باشد این است که مراجع قضائی و دستگاه‌های قضا بر اجرای دقیق قانون حمایت از اطفال و نوجوانان نظارت داشته باشند.

اما در مورد شهرداری‌ها؛ شهرداری به تنهایی مدیریت شهری را و محور کار را در شهر به‌عهده دارد، مستقیم با شهروندان مرتبط است و موظف است در خصوص آسیب‌های اجتماعی از جمله کودکان کار و خیابان به دلیل اینکه منظر شهر را به هم می‌ریزد مداخله کند اما به‌تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد و حتماً باید در کنار آن 4 دستگاه مهم دیگری که عنوان کردم قرار بگیرد، در این صورت است که می‌تواند مواردی انجام دهد مانند؛ استقرار نظام جمع‌آوری داده‌ها و رصد وضعیت کودکان کار و در این زمینه همکاری داشته باشد چون به نوعی در حوزه مدیریت شهری است و به نوعی ابزارهای خیلی خوبی در این زمینه دارد.

شهرداری همچنین می‌تواند تحلیل مستمری از روند کارها و سبب‌شناسی کار کودک داشته باشد. کار کودک دلایل مختلفی دارد و شهرداری‌ها می‌توانند در این موضوع کمک کنند و به نوعی تحلیل مستمر روند و سبب‌شناسی کار کودک را داشته باشند چون ابزارهای مطالعاتی بسیار خوبی دارند.

کودکان کار هم شهروند هستند و شهرداری‌ها به‌نوعی مستقیماً با آنها مرتبط هستند؛ همکاری برای نظام ارجاع بین سازمانی یکی دیگر از موارد مد نظر از شهرداری در بحث کودکان کار است. وقتی که این مطالعات کسب می‌شود قاعدتاً می‌تواند برای نظام ارجاع بین سازمانی شهرداری در زمینه ارائه خدمات اجتماعی به کودکان کار کمک کند همچنین می‌تواند به شناسایی کودکان کار در معرض خطر و ارائه خدمات مداخله‌ای مورد نیاز آنها و همینطور در خصوص مداخلات پیگشیرانه و مددکاری اجتماعی در این باره کمک کند.

یکی از موضوعاتی که در جلسه قوه قضائیه با رئیس دستگاه قضا داشتیم این بود که مددکاران اجتماعی را به عنوان ضابطین قضائی به ویژه در موضوع کودکان کار و خیابان لحاظ کنند تا آنها بتوانند به عنوان ضابط قضائی به این موضوع ورود کنند و شهرداری می‌تواند در این مسائل پیگشیرانه و مددکاری اجتماعی به‌ویژه در حریم‌ها و مناطق حاشیه‌نشین که کودکان کار آنها در معرض خظر هستند، یاری‌رسان باشد؛ شهرداری‌ها می‌توانند در حریم‌ها و در مناطق حاشیه‌نشین با مددکاران اجتماعی خود مداخلات پیشگیرانه داشته باشند و مواردی از این دست را شهرداری‌ها و شهرداری تهران در بحث کودکان کار می‌توانند کمک و همکاری داشته باشند و در این زمینه ورود پیدا کند.

تسنیم: شهرداری تهران چه میزان از این وظایف خود را انجام داده و خود شما بابت این وظایف به شهرداری تهران چه نمره‌ای می‌دهید؟

اینها باید در کنار همدیگر قرار بگیرد. ممکن است که شهرداری اطلاعات و داده‌های خیلی خوبی داشته باشد که باید از آنها استفاده شود. شما آمدید و رصد کردید و وضعیت کار کودکان را به‌نوعی توانستید دربیاورید؛ این باید برنامه‌ریزی شود برای اینکه این اتفاق مدیریت شود و کاهش پیدا کند و این وظیفه در دستگاه‌های دیگر است.

وقتی اینها شروع و انجام شود و در صورتی که آن اهتمام ملی وجود داشته باشد و دستگاه‌ها دور میز کنار هم قرار گرفته باشند، شهرداری باید شروع کند به انجام وظیفه‌ای که دارد و باقی دستگاه هم وظیفه خود را انجام دهند. الان کودکان کار جمع‌آوری می‌شوند که البته در حیطه اختیارات شهرداری نیست و در اختیار بهزیستی قرار می‌گیرند و وقتی برنامه‌ای برای آن ندرایم بعد از مدت کوتاهی نگهدرای شدن دوباره سر جای خودشان برگردانده می‌شوند که این کار قاعدتاً در آن چرخه ناقص است.

مهم‌ترین موضوع این است که همه دستگاه‌ها کنار هم بنشینند و به ترتیب وظایف خودشان را انجام دهند. شهرداری سعی کرده حتی خارج از مسئولیت و تکلیف قانونی خودش و با استفاده از ظرفیت‌های مردمی و داوطلبان و با استفاده از سازمان‌های مردم‌نهاد، نقش خودش را در این خصوص ایفا کند. شهرداری فضاهایی را در اختیار این گروه‌هایی که به نظرش در این زمینه خوب عمل می‌کنند قرار می‌دهد تا حداقل در مباحث آموزشی و ارائه مهارت‌های خودمراقبتی به کودکان کار، خدماتی را ارائه دهد.

شهرداری اقداماتی در این زمینه انجام داده و از سازمان‌های مردم‌نهادی که اقدامات و فعالیت‌هایی خوبی در جهت کاهش و کنترل آسیب‌های مربوط به کودکان کار انجام داده‌اند، حمایت کرده است. نمونه‌هایی‌هایی از آن در ادوار و سنوات گذشته و همین الان هم شاهدیم که شهرداری مجموعه‌هایی و امکاناتی و فضاهایی و مدارس در اختیار خود را در اختیار این گروه‌ها قرار داده تا به آموزش کودکان کار بپردازند.

تسنیم: نمونه‌ای از این گروه‌ها را سراغ دارید که با کمک شهرداری توانسته باشد در بحث کودکان کار خدماتی ارائه دهد؟

مثلاً "صبح رویش" یک مؤسسه‌ای است که در شهر تهران توسط شهرداری حمایت می‌شود؛ این مؤسسه متدهای آموزشی خیلی خوبی برای کودکان کار مد‌نظر قرار داده و چند سالی است که کار می‌کند و هر سال هم شهرداری از آنها حمایت‌های خوبی می‌کند.

در دوره جدید مدیریت شهری هم میزان کمک‌ها و حمایت‌ها به آن بیشتر هم شده است. این مؤسسه با در اختیار فضا و یکسری امکانات از شهرداری تلاش می‌کند تا کودکان کار در کنار تحصیلی که می‌کنند و آموزش‌های مدرسه‌ای که می‌بینند، مهارت‌هایی را هم بیاموزند و مشاغل سبک خلاقانه، نوآورانه و مبتکرانه را با نگاه خلاقیت خود کودکان یاد بگیرند، کارگاه‌ها و فضاهایی دارد که توسط خود بچه‌ها نامگذاری شده است.

پایان بخش نخست...