کوچ نخبگان و دست خالی دانش‌بنیان‌ها

اغلب کشورها از سال 1989 به بعد به فناوری نانو توجه جدی نشان دادند تا پیش از آن، فقط در برخی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به‌صورت پراکنده، تحقیقاتی در زمینه فناوری نانو انجام می‌شد، ورود به دنیایی ریز مقیاسی چون اتم و مولکول‌ها در کشورها از 2 دهه پیش آغاز شد و دستاوردهای خوبی هم در این زمینه داشتیم. آن سال‌ها با شناخته‌تر شدن این فناوری برای قشر دانشگاهی روزبه‌روز توجه دانشمندان به آن جلب و اخبار موفقیت‌های نانوفناوران در ایران بیشتر می‌شد. امروز فعالان این صنعت معتقدند دانش‌بنیان‌ها به‌ویژه فعالان در عرصه نانو می‌توانند بهبوددهنده حال بیمار اقتصاد کشور باشند، به‌شرطی‌که سیاست‌های بالادستی و تصمیمات سیاسی و اقتصادی در راستای رفع مشکلات باشد، نه آنکه شرایط به‌قدری اسفبار شود که مهم‌ترین دستاوردهای امروز که نیروی انسانی کارآزموده و باتجربه هستند، به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند. صمت در این گزارش به چالش‌های یک سال اخیر فعالان در عرصه نانو پرداخته است.

کدام پیشرفت با تورم 60 درصدی

سیداحمد مهدوی اردکانی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در عرصه نانو فناوری در گفت‌وگو با صمت به ارزیابی فراز و فرودهای یک سال اخیر فناوران به‌ویژه در عرصه نانوفناوری پرداخت. وی گفت: بی‌شک نمایشگاه نانو مهم‌ترین ویترین دستاوردهای نانویی است که هرساله از سوی ستاد نانو برگزار می‌شود. اما به‌دلیل نبود فروش و عدم‌حضور بازدیدکنندگان خارجی، امسال تصمیم گرفتیم در نمایشگاه شرکت نکنیم. به‌اعتقاد من، یکی از دلایل نبود فروش در نمایشگاه نانو، نمایشگاه ایران‌ساخت است که معمولا اغلب دستاوردهای فناورانه دانش‌بنیان‌ها به‌نمایش در می‌آید و مشتریان می‌توانند علاوه بر زمان نمایشگاه در طول سال به‌صورت آنلاین خرید کنند. در این نمایشگاه تخفیفات معمول هم ارائه می‌شود، به همین نمایشگاه نانو تنها جنبه نمایشگاهی و ترویجی دارد که برای دانش‌بنیان‌های نوپا بسیار تاثیرگذار خواهد بود. از طرفی هم به‌دلیل تحریم‌ها، خارجی‌ها کمتر به ایران می‌آیند، بنابراین بازدید شرکت‌کنندگان خارجی بسیار کمتر است و این از عواملی است که شرکت‌های بزرگ ترجیح می‌دهند، شرکت نکنند.

وی افزود: هرچند ستاد نانو توقع دارد که این شرکت‌ها هم حضور داشته باشند، برای ترویج بهتر می‌توان مکانی را در نمایشگاه تعبیه کرد که شرکت‌های باسابقه‌ای که تمایل به حضور در نمایشگاه ندارند، بروشورها یا یک یا 2 محصول خود را برای بازدیدکنندگان به‌نمایش بگذارند. این رویداد برای افرادی که می‌خواهند از محصولات شرکت‌های بزرگ هم بازدید کنند و این شرکت‌ها را بشناسند، بسیار موثر است.

لزوم ترویج دستاوردهای نانو فناوری ایران

مهدوی اردکانی بااشاره به تفاوت رویکردهای در دوره جدید ریاست ستاد نانو گفت: تقریبا چند دهه پیش فناوری‌های نانو در کشور بسیار ترویج داشت و به‌عنوان فناوری جدید بسیار از آن استقبال و حمایت می‌شد، به‌همین‌دلیل بودجه خوبی هم به این حوزه تخصیص داده می‌شد. یکی از تفاوت‌های دوره جدید با دوره پیشین، ترویج دستاوردهای نانویی ایران از طریق بالادستی‌ها است. برای مثال، در دوره پیشین به‌همت سعید سرکار دستاوردهای نانویی از سوی مسئولان و حتی وزیر امور خارجه در سفرها به همتایان خارجی خود معرفی می‌شدند. به‌عبارت‌روشن‌تر، در این زمان از قدرت تبلیغاتی و سیاسی استفاده می‌کردند. معمولا روسای کشورها از این طریق با محصولات نانویی ایران آشنا می‌شدند و در صادرات و تجارت باز می‌شد. ناگفته نماند ستاد نانو تلاش بسیاری برای توسعه شرکت‌های حوزه فناوری نانو کرده است، اما لزوم تغییر استراتژی‌ها به‌شدت احساس می‌شود و مانند یک خانواده که هم کودک دبستانی دارد و هم نوجوان دانشجو؛ باید حمایت‌ها متفاوت باشد.

به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، ترویج دستاوردهای فناورانه ایران در زمینه نانو باید بیشتر و بهتر از قبل باشد. اما آنچه امروز حاکم است، به‌دلیل مشکلات مالی و اقتصادی نه‌تنها شرکت‌های نانو، بلکه بسیاری از دانش‌بنیان‌ها مجبورند به‌اصطلاح بادبان‌ها را جمع کنند. وقتی چند سال پی در پی تورم 40 یا 50 و حتی 60 درصد را تجربه می‌کنیم، به‌طورقطع روی کار دانش‌بنیان‌ها تاثیر می‌گذارد، به‌ویژه روی اصلی‌ترین دارایی شرکت‌های دانش‌بنیان که نیروی انسانی آنها هستند.

مهدوی اردکانی گفت: متاسفانه وقتی روسای شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌توانند حقوق مناسب با تورم را پرداخت کنند، موجی از مهاجرت نخبگان و افراد کاربلد و آموزش‌دیده اتفاق می‌افتد، نه‌تنها فعالان دانش‌بنیان بلکه جامعه دانشگاهی دیگر مهاجرت نمی‌کنند، بلکه باوجود این شرایط درست‌تر است، بگوییم کوچ می‌کنند. فرض کنید حداقل دستمزد در یک شرکت دانش‌بنیان فعال و باسابقه 20 میلیون و حداکثر 80 میلیون تومان باشد، اما نیروی انسانی که معمولا در بازه 50 تا 70 میلیون تومان حقوق دریافت می‌کرد، به‌دلیل موقعیت‌های اقتصادی بهتر، اغلب ترجیح می‌داد، مهاجرت کند.

به‌گفته وی تقریبا هیچ شرکت دانش‌بنیانی حقوق 7 یا 8 هزار دلاری یک شرکت خارجی را نمی‌تواند به نیروی انسانی خود بدهد. این رقم اصلا قابل‌مقایسه با 70 میلیون تومان داخل نیست، بنابراین مهم‌ترین اتفاقی که می‌تواند فضای دانش‌بنیانی کشور را از حالت رکود اقتصادی دربیاورد، تصمیمات سیاسی و گاهی اقتصادی در مقیاس کلان است.

مهدوی اردکانی گفت: شاید اگر شرایط کشور بهبود پیدا کند، بسیاری از افراد برگردند. به‌اعتقاد من، این اتفاق با شعار و حرف عملی نیست و باید تصمیمات جدی‌تری از سوی روسای عالی کشور گرفته شود. جالب است بدانید سال گذشته یک دستگاه داخل کشور فروختیم و بیش از 80 دستگاه صادر کردیم. یعنی اگر بحث صادرت نبود، ورشکسته شده بودیم. این هم به این دلیل است که دنبال صادرات بودیم. با این میزان سابقه کار، تنها یک دستگاه فروختیم.

وی در ادامه بااشاره به اینکه دانش‌بنیان‌ها و به‌ویژه فعالان عرصه نانو می‌توانند کمک حال اقتصاد بیمار کشور باشند، گفت: به‌طورقطع فعالان دانش‌بنیان به‌ویژه نانویی‌ها می‌توانند مرهم زخم‌های اقتصادی کشور باشند، اما به‌شرطی که دقیقا باید مشخص شود که این میزان بهبود چند درصد است. اکوسیستم دانش‌بنیان چند درصد می‌تواند داروی اقتصادی بیمار کشور باشد. مهم این است که اگر یک تصمیم سیاسی جدی در ارتباط با مسائل سیاسی و اقتصادی گرفته شود، میزان تاثیرگذاری دانش‌بنیان‌ها بالاتر می‌رود.

نخبگان ماشین ارزبر کشور

مهدوی اردکانی درباره چالش‌های موجود در سد راه صادرات دانش‌بنیان گفت: محدودیت‌های بانکی به‌دلیل تحریم‌ها سد بزرگی است که جلوی صادرات را گرفته است و دانش‌بنیان‌ها عملا کاری نمی‌توانند انجام دهند. بحث دیگر نرخ ارز است که باید مسئولان فکری به حال آن کنند.

چالش‌های ارزی به‌قدری زیاد است که باز هم اجازه فعالیت به دانش‌بنیان‌ها در داخل را نمی‌دهند و موضوع دیگر که باید از بالا و توسط سیاستمداران حل شود، بحث مهاجرت نخبگان است که در عمل به شرکت‌های دانش‌بنیان ضربه می‌زند، چراکه زحمات چندین ساله و هزینه‌های کشور و دانش‌بنیان‌ها را از کشور خارج می‌کنند، باید شرایط اقتصادی و سیاسی کشور به‌گونه‌ای نباشد که نخبگان تبدیل به ماشین ارزبر شوند.

وی ادامه داد: امروز هوش‌مصنوعی عامل اصلی پیشرفت کشور شد، اقتصاد کشورها است. با کمک هوش‌مصنوعی می‌توان در نانو ارزش‌های اقتصادی زیادی ایجاد کرد و امروز حلقه مفقوده توسعه در عرصه نانو هوش‌مصنوعی است که اگر در زمان خود به آن توجه نکنیم، در آینده ضرر خواهیم کرد. باید با در نظر گرفتن 2 تا 3 دهه آینده پیش‌بینی کنند که چه اتفاقی برای اقتصاد کشور می‌افتد.

سهم قابل‌توجه کاتالیست‌های نانویی در بازار

عماد احمدوند، دبیر ستاد نانو در گفت‌وگویی که با صمت درباره اهمیت تولیدات فناوری نانو در کاهش آلودگی‌های صنایع داشته است، گفت: استفاده از نانومواد در تصفیه آب، جذب آلاینده‌ها و کاهش آلودگی هوا، بهبود وضعیت محیط‌زیست را تسهیل می‌کند. همچنین، استفاده از نانومواد در تولید سلول‌های خورشیدی، باتری‌ها و سوخت‌های سبز، بهبود عملکرد و کارآیی آنها را افزایش می‌دهد. باتوجه به مسئله بحران آب که امروزه یکی از مشکلات اساسی بیشتر کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه است؛ در امسال تصفیه فاضلاب خانگی و نیز پساب‌های صنعتی موردتوجه بیشتری در کشور قرار گرفته، اما آنچه فناوری نانو می‌تواند در اختیار بشر قرار دهد، بهبود کیفیت فاضلاب تصفیه‌شده برای استفاده مجدد در کشاورزی، کشت آبی، مصارف صنعتی یا حتی شرب و شست‌وشو است.

احمدوند افزود: باتوجه به اینکه در امسال حجم تولیدات نانو در حفاظت از محیط‌زیست و بازار آن، کمتر از 2 درصد بود، اما میزان تاثیرگذاری آن غیرقابل‌انکار است. بخشی از توسعه بازار این دست از محصولات به الزام صاحبان صنایع در مسیر بهره‌گیری از این محصولات برمی‌گردد که ستاد توسعه فناوری‌های نانو طی برنامه‌ریزی‌های آتی، اهداف مشخص‌تری را دنبال می‌کند. در حال حاضر هم در بحث تصفیه پساب‌های صنعتی با کمک نانوحباب اتفاقات خوبی می‌افتد و تصفیه‌خانه قیطریه نیز از این فناوری استفاده می‌کند.

وی در ادامه گفت: یکی از اقلام مهم نانویی در صنعت به‌ویژه ارکان حفاظت از محیط‌زیست، کاتالیست‌ها هستند که سهم قابل‌توجهی از میزان بازار را در سال 1402 در اختیار دارند، حتی تاثیر راهبردی در حفظ امنیت ملی داشته است، چون در بخش پالایشگاهی و فولاد بالغ بر 50 محصول در این حوزه مورد استفاده قرار گرفت، در حالی که عمده این صنایع وابستگی شدید به کاتالیست دارند که معمولا تا یک دهه قبل وارداتی بودند و در طول این سال‌ها به‌دلیل فشار تحریم‌ها، تامین این اقلام از داخل سرعت گرفت و امروز تعداد قابل‌ملاحظه‌ای کاتالیست از سوی دانش‌بنیان‌ها تولید می‌شود.

بازارهای صادراتی

احمدوند چندی پیش بااشاره به بازارهای صادراتی، در نشست سالانه با خبرنگاران گفت: محصولات نانویی ایران به 48 کشور صادر می‌شوند که عراق با حجم صادرات 33 میلیون دلاری، افغانستان با حجم صادرات 12.30 میلیون دلاری و روسیه با حجم صادرات 6.5 میلیون دلاری در صدر جدول بازارهای هدف ایران قرار گرفته‌اند. به‌گفته وی، ترکیه با حجم صادرات 3.1 میلیون دلار، گرجستان با حجم صادرات 1.9 میلیون دلار، آذربایجان با حجم 1.6 میلیون دلار، ازبکستان با حجم 1.4 میلیون دلار، تاجیکستان با 1.2 میلیون دلار و آلمان با 0.6 میلیون دلار در رده‌های بعدی بازار صادراتی ایران هستند.

احمدوند افزود: در حوزه نانوپوشش امسال 5 شرکت در تولید تجهیزات پوشش‌دهی صنعتی نانو فعال بوده‌اند که با تولید این تجهیزات حدود 100 برابر محموع فروش این شرکت بازار ثانویه محصولات نانوپوشش از قبیل شیرآلات بهداشتی، کاشی، یراق‌آلات، چینی و بلورجات و مصنوعات فلزی توسعه پیدا کرده است.

وی یادآور شد: در حال حاضر حدود 70 درصد از کل نانوکاتالیست‌های صنایع گاز و پتروشیمی ایران در داخل کشور تولید می‌شود و 57 درصد بازار محصولات مرتبط با نانو مربوط به محصولات نانوپوشش‌ها است و بعد از آن نانوکاتالیست‌ها و نانوآمیزه‌سازی قرار گرفته است. همچنین امسال شیرآلات بهداشتی با حجم 96.50 میلیارد ریال، کاتالیست خودرو با حجم 35.240 میلیارد ریال، انواع کاشی ساختمانی با حجم 28.930 میلیارد ریال پرفروش‌ترین محصولات نانویی به‌شمار می‌روند.

سخن پایانی

باتوجه به کاربردهای وسیع نانو فناوری در صنایع گوناگون و حتی در بطن زندگی انسان‌ها می‌توان از این فناوری در راستای صادرات و ارزآوری گام‌های مهمی برداشت، وقت آن رسیده است که در بدنه وزارت صمت و دستگاه‌های مربوطه، همکاری با دانش‌بنیان‌ها رنگ و بوی جدی‌تری بگیرد. برای مثال، اگر محصولی از سوی دانش‌بنیان‌ها یا نانوفناوران در داخل تولید می‌شود، باید کمتر امکان واردات آن فراهم شود یا واردات آن تعرفه‌های بالاتری داشته باشد، چراکه برخی دانش‌بنیان‌ها باتوجه به تولیداتی که دارند و بخش زیادی از مشتریان که پاسخگو هستند، اما واردات همان کالاها با تعرفه‌های کم و ناچیز مانع توسعه و رونق تولید می‌شود.