گردهمایی سران بدقول

در کل، ماحصل نشست چندروزه سران کشورها در شرم‌الشیخ مصر تنها به تاسیس صندوقی به‌نام «صندوق ضرر و زیان» انجامید که این موفقیت با این شرط حاصل شد که همه بار مالی پرداخت خسارت بر دوش دولت‌های ثروتمند هم نباشد. مذاکره بر سر موضوعات اصلی مناقشه‌برانگیز در این باره، از جمله اینکه چه کشوری پول می‌پردازد و چه کسی از این صندوق سود می‌برد، به نشست اقلیمی سال آینده در امارات (28 COP) موکول شد. صمت در این گزارش به ارزیابی نتایج نشست اقلیمی27 COP و تاثیری که روی کشورهای در حال توسعه از جمله ایران خواهد داشت، پرداخته است.

روایتی از یک گناه نابخشودنی

چند سالی می‌شود که دانشمندان، هشدارهای جدی درباره کاهش گرمایش جهانی می‌دهند و معتقد هستند هرچه زودتر باید از روند گرمای جهانی جلوگیری شود. با پررنگ‌تر شدن تهدیدهای زیست‌محیطی، تغییرات اقلیمی در جهان به‌ویژه کشورهای در حال توسعه که از اتفاق، اقلیم شکننده‌ای در برابر مخاطرات طبیعی دارند، روزبه‌روز موضوع کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و پیگیری رویکردهای سازگارانه در نشست‌های بین‌المللی از درجه اهمیت بالاتری برخوردار می‌شوند. نشست‌های بین‌المللی تغییرات اقلیمی موسوم به COP در راستای عملیاتی کردن معاهده پاریس و پروتکل کیوتو است. این معاهده‌ها در دهه‌های گذشته میان سران کشورها جز ایران، یمن، لیبی و اریتره در راستای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌توافق رسید، اما می‌تواند موضوع پیوستن ایران به چنین معاهده‌هایی بی‌اهمیت باشد، چرا که کشورهایی هم که به امضای آن پرداختند، گویا تنها روی کاغذ متعهد شدند و نه‌تنها خبری از کاهش انتشار نیست، بلکه امسال در آخرین کنفرانس اقلیمی یعنی COP27 تاکیدی هم بر آن نشد. مصر به‌عنوان رئیس کاپ 27 و مسئول تهیه متن پیش‌نویس تصمیم‌های آن، نه‌تنها در این متن عبارت «حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی» را لحاظ نکرد، بلکه حتی با امضای قراردادهایی در حاشیه نشست، مصرف گاز طبیعی را ترویج کرد. در پشت درهای بسته، کشورهایی از جمله عربستان و روسیه این استدلال را مطرح کردند که نفت سبب تغییرات اقلیمی نمی‌شود، بلکه یکی از عوامل انتشار است. به‌طورقطع این بی‌توجهی نسبت به استفاده حداکثری از سوخت‌های فسیلی از نگاه نسل‌های آتی، گناهی نابخشودنی و غیرقابل‌تحلیل است؛ نسل‌هایی که شاید در دسترسی به حداقل‌های زیست‌محیطی با معضلات عدیده‌ای مواجه باشند؛ از اخلال در چرخه‌های زیستی و ایجاد ناامنی غذایی تا دسترسی به آب سالم، در کنار این معضلات خشکسالی‌های طولانی‌مدت، سیلاب‌های سهمگین و توفان‌های مخرب؛ شرایط زیستی را برای موجودات روی کره زمین تا چند دهه آینده دشوار و دشوارتر می‌کنند.

مراقب باشیم، باد کلاهمان را نبرد

نشست‌های تغییر اقلیم سالانه از سوی سازمان ملل، در راستای تصمیم‌گیری و پیگیری اقدامات فوری با هدف متقاعد کردن کشورها و جلوگیری از افزایش دمای کره زمین برگزار می‌شود. در اصل هدف این است که با همکاری همه کشورهای جهان، دمای کره زمین تا انتهای قرن حاضر بیش از 1.5درجه سانتیگراد بالاتر نرود. فاطمه دلیر، پژوهشگر در زمینه تغییر اقلیم و فوق‌دکتری مهندسی محیط‌زیست از دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت بااشاره به موضوع اصلی این نشست‌ها می‌گوید: به‌طورمعمول در نشست‌های موسوم به COP، گفت‌وگوها بر 4 محور کاهش انتشار، سازگاری، تامین مالی و همکاری پیگیری می‌شود. هدف از نشست سال گذشته که در گلاسکو برگزار شد، رسیدن به اقتصاد کربن صفر در نیمه قرن حاضر بود تا بتوان افزایش متوسط دمای زمین را روی 1.5 درجه سانتیگراد نگه داشت، اما هیچ نشانی از تعهد دولت‌ها دیده نشد و متاسفانه جهان در حال حاضر در مسیر محدود کردن افزایش دمای زمین به 1.5 درجه قرار نگرفته است. اهداف اعلام‌شده در توافقنامه پاریس نشان می‌دهد که تا سال 2100 با افزایش 3 درجه‌ای دمای زمین مواجهیم و اگر به انتشار گازهای گلخانه‌ای به همین منوال ادامه دهیم، دما همچنان افزایش می‌یابد. ضروری است، یادآور شویم که تبعات غیرقابل‌مدیریت تغییرات اقلیمی؛ سیل‌های فاجعه‌بار، خودسوزی جنگل‌ها، توفان‌ها و آب‌لرزه‌های شدید و نابودی گونه‌ها خواهد بود.

اهداف بلندپروازانه روی کاغذ

به‌گفته دلیر، اگر بخواهیم افزایش دمای کره زمین را به 1.5 درجه محدود کنیم، باید در دهه آینده میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را به نصف کاهش دهیم و تا اواسط قرن به انتشار خالص کربن صفر برسیم. مطابق مشارکت‌های تعیین‌شده ملی به‌عنوان بخشی از توافقنامه پاریس، هر کشوری موافقت کرده است که اهداف کاهش انتشار خود را برمبنای سهم تعیین‌شده ملی (NDC) ارائه و آن را هر 5 سال یک‌بار با پیشرفت اهداف خود بروزرسانی و سپس اطلاع‌رسانی کند. گفتنی است، اهداف ثبت‌شده توسط اعضا با هدف 1.5 درجه بسیار فاصله دارد، بنابراین در این نشست، کشورها اهداف بلندپروازانه خود را تا سال 2030 تنها روی کاغذ ارائه می‌دهند. برپایه رسیدن به این چشم‌انداز، کشورها باید به خروج زغال‌سنگ سرعت ببخشند و اقداماتی نظیر کاهش جنگل‌زدایی، تسریع در جایگزینی خودروهای متداول با خودروهای الکتریکی و افزایش تشویق در سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر را در دستور کار قرار دهند. دلیر در ادامه معتقد است: قدم مهم بعدی، افزایش سازگاری و تاب‌آوری اقلیمی جوامع و زیستگاه‌های طبیعی است. اقلیم در حال تغییر است و با کاهش انتشار گازهای گلخانه اثرات مخرب آن ادامه دارد. حفاظت و احیای اکوسیستم‌ها برای جلوگیری از دست دادن سرپناه‌ها، معیشت، اقتصاد و حتی جان انسان‌ها لازم است و نیاز به سیستم‌های هشدار پیش از وقوع و زیرساخت‌های مقاوم کشاورزی دارد.

کمک صدمیلیاردی توسعهیافتهها

وی می‌گوید: رسیدن به اهداف کاهش انتشار و افزایش سازگاری و تاب‌آوری نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه دارد که تامین آن برای کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته مشکل است.

تامین این سرمایه نیاز به یک بسیج بین‌المللی دارد و کشورهای توسعه‌یافته باید به وعده خود مبنی بر تامین حداقل 100 میلیارد دلار در هرسال عمل کنند، همچنین موسسات مالی بین‌المللی می‌توانند نقش پررنگی در این زمینه داشته باشند و باید با برنامه‌ریزی، تریلیاردها دلار را در بخش خصوصی و مالی بخش دولتی موردنیاز را برای تضمین اقتصاد کربن صفر آزاد کنند.

امید است، بتوان تا پایان این اجلاس آیین‌نامه‌های اجرایی و قوانین تفصیلی توافقنامه پاریس را نهایی کرد تا بتوان با اقدام‌های مشترک از طریق همکاری بین دولت‌ها، مشاغل و جامعه مدنی مقابله با تغییر اقلیم را تسریع کرد.

ناامید از بهبود وضعیت زمین

رضا فلاح، کارشناس تغییر اقلیم در گفت‌وگو با صمت بااشاره به منفعل بودن کنفرانس‌های سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم می‌گوید: براساس گزارش برنامه محیط‌زیست ملل متحد (UNEP) که در ماه قبل منتشر شد، هیچ مسیر قابل‌اطمینانی برای محدود ساختن افزایش دمای کره زمین به 1.5 درجه وجود ندارد و اجرایی نشدن برنامه‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، راهی جز تحول سریع در رفتار جامعه برای مقابله با آثار بحران‌های اقلیمی باقی نگذاشته است. در این گزارش، شکاف میان تعهدات کشورها برای کاهش انتشار دی‌اکسید کربن و آنچه موردنیاز است تا افزایش دما به 1.5 درجه محدود شود، موردبررسی قرارگرفته و به نتایج ناامیدکننده‌ای رسیده است. آنچه کشورها تا به حال برای اقدام وعده داده‌اند، حتی اگر به‌صورت کامل عملی شود، منجر به افزایش دمای حدود 2.5 درجه برای کره زمین می‌شود که موجب رخدادهای شدید جوی فاجعه‌بار در سرتاسر کره زمین خواهد بود. چنانچه، افزایش دمای حدود یک‌درجه‌ای که تا امروز با آن مواجه شده‌ایم، منجر به بروز چنین رخدادهایی از آسیا و خاورمیانه تا اروپا و امریکا شده است. به‌گفته فلاح، در این گزارش آمده که اگر وعده‌های بلندمدت کشورها برای رسیدن به انتشار کربن صفر تا سال 2050 محقق شود، دمای زمین تا حدود 1.8 درجه افزایش خواهد یافت که البته با روند کند اقدامات این‌چنینی، هیچ اطمینانی در رسیدن به این نتیجه وجود نخواهد داشت.

باید 50 درصد از سوخت فسیلی بکاهیم

حدود یک سال پیش، کشورها در اجلاس اقلیمی گلاسکو (26COP) توافق کردند که تعهدات خود را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای افزایش دهند. فلاح می‌گوید: با روی کار آمدن اجلاس 27COP در شرم‌الشیخ مصر، فقط با افزایش تعهدات چند ده کشور مواجهیم که تنها یک درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا سال 2030 کاهش خواهند داد. این در حالی است که برای رسیدن به هدف افزایش دمای 1.5 درجه، میزان انتشار این گازها در جهان باید کمابیش 50 درصد کاهش یابد. بنابراین، وقایعی چون امواج حرارتی (افزایش شدید دما)، سیل‌ها و توفان‌های مرگبار، تغییرات شدید الگوی بارش، آتش‌سوزی جنگل‌ها و از بین رفتن گونه‌های زیستی در سال‌های پیش‌رو، به‌وضوح افزایش خواهند یافت. این کارشناس تغییر اقلیم می‌گوید هدف کلیدی اجلاس اقلیمی شرم‌الشیخ، همانند نشست سال پیش در گلاسکو، اطمینان از اجرای دقیق موافقتنامه پاریس است. ایران به‌همراه یمن، لیبی و اریتره تنها کشورهایی هستند که هنوز به این موافقتنامه نپیوسته‌اند. باتوجه به اجماع جهانی و تلاش روزافزون کشورها برای مقابله با تغییرات اقلیمی، عدم‌الحاق ایران، به‌عنوان یک کنشگر فعال در استیفای حقوق ملی و کشوری در حال توسعه، می‌تواند منجر به تنزل جایگاه ایران به عضو ناظر در تصمیم‌سازی‌های جهانی تغییر اقلیم (فاقد حق رأی) و محرومیت کشور از مزایای مکانیزم‌های جهانی مرتبط در سرمایه‌گذاری و فناوری‌های مربوط به اقتصاد سبز، بهره‌وری و بهینه‌سازی انرژی می‌شود.

لزومتوجه به روندهای کاهش انتشار

توجه داشته باشیم که هرچند کشور ایران به‌واسطه مواجهه همزمان با بحران‌های کم‌آبی و سیلاب‌های ویرانگر در کنار سایر تبعات تغییرات اقلیمی، نیازمند برنامه‌ریزی کلان در راستای افزایش سازگاری و کاهش آسیب‌پذیری است، اما مسئله مهم دیگر، لزوم توجه جدی به اقدامات کاهش انتشار است. فلاح دراین‌باره می‌گوید: عدم‌الحاق به موافقتنامه پاریس، امکان بهره‌مندی از مزایای ماده 6 این موافقتنامه را که بستری برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های بهینه‌سازی انرژی کشور در صنایع مختلف فراهم خواهد ساخت، سلب می‌کند. همچنین، توسعه استفاده از خودروهای برقی و افزایش محدودیت‌های استفاده از خودروهای با سوخت فسیلی، طرح‌های اتحادیه اروپا و برخی کشورها در راستای وضع مالیات کربن و مکانیسم‌های بازاری تبادل انتشارات، صدور گواهی میزان مصرف انرژی یا برچسب ردپای کربن روی محصولات تولیدی و وارداتی، اهمیت موضوع کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را در سطح جهانی ملموس‌تر می‌کند، به‌طوری‌که در آینده نزدیک صادرات صنایعی از کشور چون پتروشیمی، فولاد و سیمان را به کشورهای دیگر با چالش بالا بودن مالیات کربن آنها مواجه خواهد ساخت. فلاح بااشاره به اینکه اقدامات اساسی برای کاهش انتشار مربوط به بخش انرژی است، می‌گوید: بیش از 80 درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور مربوط به بخش انرژی است. بنابراین، عمده توجه برای اقدامات کاهش انتشار بر همین بخش معطوف خواهد بود.

اقداماتی چون بازیافت گازهای فلر، افزایش راندمان در صنایع پالایشگاهی و جلوگیری از اتلاف در خطوط انتقال، بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل، مصارف خانگی و صنایعی چون سیمان و فولاد که البته باوجود تحریم‌های بین‌المللی مالی و فناوری، بخشی از آن با اتکا به دانش فنی و منابع داخلی کشور محقق شده است، از جمله مواردی است که دارای ظرفیت کاهش انتشار بالاتری نسبت به برنامه مشارکتی که کشور پیش از این به کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل اعلام داشته است، خواهد بود.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، تغییر اقلیم یک چالش جهانی پیش‌روی بشر است که از نظر اهمیت هم‌رده با رکودهای اقتصادی عظیم و جنگ قرار می‌گیرد و خود می‌تواند سبب به‌وجود آمدن آوارگان اقلیمی و منجر به جنگ آب و کربن شود، همچنین تغییر اقلیم سبب از بین رفتن سواحل که حدود 70 درصد مردم جهان در آنها زندگی می‌کنند، می‌شود و خشکسالی و شیوع بیماری‌های نوپدید و بازپدید را در پی خواهد داشت و به‌علاوه بر تهدید سلامتی، امنیت غذایی را نیز تهدید می‌کند. بااین‌وجود، گویا اقتصاد و سود کشورهای توسعه‌یافته بر جان آحاد مردم جهان ارجحیت داشته و در واقع سکوت و در مقابل فروش و استفاده از سوخت‌های فسیلی و ذکر نشدن تاکیداتی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کاپ 27 تنها به سرزنش نسل‌های آتی می‌انجامد. به‌گفته کارشناسان، آنچه مسلم است، تنها با همکاری می‌توانیم با چالش‌های بحران تغییر اقلیم مقابله کنیم. بر همین اساس، تنها راه مقابله با تغییرات اقلیمی، بروز تحولات جدی در جوامع به‌واسطه اقداماتی چون وضع مقررات و سیستم‌های مالیات، تغییر در رفتار مصرف مردم، مکانیسم‌های مالی و بازاری بین‌المللی تبادل انتشار و گذار به‌سوی انرژی‌های پاک خواهد بود.