گلستان؛ کاخی جهانی با قدمتی به بلندای تاریخ در دل تهران

مجموعه فرهنگی و تاریخیکاخ گلستان که در سال 1392 به ثبت جهانی رسید، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهن‌ترین بنا‌های پایتخت ایران است.

سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن را در شمال خیابان و میدان امام خمینی (ره) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می‌دهد، به روزگار صفویه باز می‌گردد.

گر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی بر می‌گردد و در بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله شهر تهران با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده، توصیف شده است ولی اهمیت واقعی کاخ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان از بحران داخلی استفاده کرد، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند.

تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه طی مدت حدود پنج سال با صرف هزینه‌ای بالغ بر سیصد هزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آن‌ها افزوده شد و به 70 تا 80 تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران هم، چون «تکیه حیاط شاهی و تکیه حاج میزرا آغاسی» توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیر ایرانی را به خود جلب کرده بود. در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، «تکیه حاج میرزا آغاسی و تکیه دولت قدیم بود که تکیه عباس آباد نیز نامیده می‌شد.»

ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، تالار سلام، تالار آینه، تالار عاج، تالاربرلیان، تالاربرلیان، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض، چادر خانه از جمله بخش‌های مجموعه تاریخی گلستان است.

ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنا در کاخ گلستان است که ساخت آن به دوران کریم خان زند بازمی گردد. ایوان تخت مرمر جایگاهی استکه پادشاهان قاجار در این مکان به مراسم سلام می نشستند این عمارت در دوره قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد. هنگامی که آغامحمد خان شیراز را تصرف کرد، دستور داد تا قصر وکیل ویران و آثار آن به ایوان دیوان خانه در تهران منتقل شوند. این آثار انتقالیشامل: دو ستون مرمرین و یکپارچه که از معادن شیراز تهیه شده و دو درخاتم کار استاد محمد جعفر خاتم ساز شیرازی از جنس نقره، عاج فیل و استخوان شتر است و بر روی آن‌ها ابیاتی از سعدی حجاری شده است. تخت مرمر هم تختی از جنس سنگ مرمر یزد که جایی برای جلوس پادشاهان قاجار بوده است. تختی سفید در ایوان کاخ که چندین تندیس فرشته و دیو آن را روی دست و شانه‌های خود نگه داشته‌اند.

در گوشه شمال غربی محوطه گلستان چسبیده به تالار سلام بنائی سرپوشیده و ستون دار بصورت ایوان سه دهنه وجود دارد که در وسط آن حوض جوشی ساخته شده و آب قنات شاهی از میان آن بیرون جسته و در باغ‌های سلطنتی جریان می یافت. این قسمت از کاخگلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده می‌شود. در حال حاضر دو اثر شاخص هنری در خلوت کریمخانی قرار گرفته‌اند: سنگمزار ناصرالدین شاه و تخت فتحعلی شاهی.

تالار سلام یا عمارت موزه اولین موزه ایران در عهد ناصری است در این تالار، تابلو‌های نفیسی از نقاشان ایرانی از جمله کمال الملک و همچنین برخی اشیاء نفیس به نمایش درآمده است. شاید مهم‌ترین چیزی که در این تالار قرار داشته تخت مشهور به تخت طاووس و تاج کیانی بوده است که در سال 1360 به موزه جواهرات ملی منتقل شدند و تنها بدل تخت طاووس و تخت نادری در تالار موجود است. این تالار اصلی‌ترین بخش این کاخ است. این تالار میزبان سفرا و وزیران ملل مختلف برای دیدار با پادشاهان قاجار بوده است. تمام پادشاهان قاجار و پهلوی اول و دوم در این تالار جلوس و تاجگذاری کرده‌اند؛ به غیر از فتحعلی شاه که در عمارت بادگیر مراسم تاجگذاری خود را انجام داده است.

تالار آیینه، اتاق دیگری در غرب تالار سلام قرارد دارد که آیینه کاری‌های مجلل آن از شهرت بسیاری برخوردار است. کمال الملک نقاشی بی‌نظیری از تالار آیینه کشیده که در این تالار در معرض عموم است.

تالار ظروف، این تالار در کاخ اختصاصی قرار دارد و محل نگهداری انواع ظروف و هدایای سران ملل مختلف به پادشاهان قاجار است. تالار عاج نیز در زمان ناصرالدین شاه محل نگهداری هدایا و اشیای نفیس بوده و در زمان پهلوی مراسم و نشست‌های رسمی در اینجا انجام می‌شده است.

تالار برلیان، درسمت شرقی تالار عاج چند تالار و اتاق زیبا با آینه کاریهای فراوان و چلچراغها و سر بخاریها و پله ها و سرسراهای متعدد قرار گرفته که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج و تالارهای دیگر پست تر است، تالار برلیان یکی از این تالارها است. این تالار با آیینه کاری‌های بی‌بدیل در سقف و دیوار‌ها و لوستر‌های زیبا یادگاری از دوران قاجار است.

عمارت بادگیر، عمارتی زیبا دارای تالاری آیینه کاری شده با طراحی منحصر به فرد است. این عمارت روی گنبد طلایی خود بادگیر‌هایی با کاشی‌های سبز، زرد و آبی دارد که مزین به زیباترین نوع معرق است. در بخش زیرین عمارت، اتاق تابستانی قرار دارد که اکنون عکس خانه است.

عمارت شمس العماره مرتفع‌ترین ساختمان کاخ با 35 متر ارتفاع است. به دلیل حفاظت از استحکام نما متاسفانه نمی‌توانید وارد این عمارت شوید. از طریق راه پله‌هایی مزین به کاشی‌های آبی رنگ می‌توان به بلندای عمارت رسید. لازم به ذکر است در پایان هر راه پله اتاقی برای استراحت وجود دارد. بعد از عبور از پله‌ها به کبوترخانه و در نهایت به بلندای این عمارت می‌رسید. ساعت هدیه ملکه ویکتوریا به ناصرالدین شاه در بالای این عمارت خودنمایی می‌کند.

موزه نگارخانه در ضلع شمال غربی کاخ گلستان قرار دارد. این موزه دارای دو بخش شمالی و جنوبی است. بخش جنوبی به نمایش نقاشی‌های اوایل دوره قاجار اختصاص یافته است. بخش شمالی این موزه، آثار نقاشان اواخر دوره قاجار است.

موزه مردم شناسی (کاخ ابیض)، در جنوبی‌ترین بخش مجموعه گلستان قرار دارد. موزه مردم شناسی دو طبقه است و دارای بخش‌های مختلفی است. طبقه همکف شامل بخش‌های اداری و تالار‌های نمایش است و طبقه دوم پوشاک مناطق مختلف مردمان زمان قاجار را نشان می‌دهد.

عمارت الماس، بعد از عمارت بادگیر در محوطه جنوبی باغ گلستان عمارت الماس قرار دارد. قدمت آن به دوره فتحعلی شاه بر می‌گردد. عکس‌های ناصرالدین شاه در حال شکار، تندیس‌هایی از عباس میرزا، تابلو‌هایی از فتحعلی شاه و... در این عمارت در معرض دید عموم است.

بر اساس آمار بیش از 300 هزار نفر از یکم تا چهارم فروردین 1402 از کاخ گلستان بازدید کردند و بیشترین بازدید نوروزی در این مدت برای سوم فروردین با آمار نزدیک به صدهزار بازدید نفر بوده است.

امامی، مدیر مجموعه فرهنگی تاریخی گلستان گفت: براساس آمار نوروز سال‌های گذشته، استقبال از بخش اصلی کاخ گلستان همواره آمار بالاتری نسبت به موزه‌های دیگر این مجموعه جهانی بود، ولی در نوروز 1402 شاهد بازدید به مراتب بیشتری از بخش‌های دیگر کاخ گلستان هستیم که نشان از معرفی بهتر موزه‌ها به مردم است.

وی تصریح کرد: مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان با توجه به محتوای یکپارچه سازی در راستای روایتگری این مجموعه جهانی به اهداف خود نزدیک شده است. در این راستا برای مدیریت بهتر گردشگران برای بازدید‌های بهینه‌تر و جلوگیری از ازدحام در کاخ موزه ها، برنامه‌های متنوع نوروزی شاد و فرهنگی برای کودکان و بازدیدکنندگان در محوطه این مجموعه جهانی برگزاری شد.

آفرین امامی با اشاره به آمار هفته دوم نوروز 1402 از تاریخ پنجم تا نهم فروردین عنوان کرد: در این مدت 49 هزار و 919 گردشگر وارد کاخ گلستان شدند. وی ادامه داد: همچنین براساس وجود 9 موزه در مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، در این 5 روز نزدیک به نیم میلیون نفرموزه از این مجموعه جهانی بازدید کردند.

امامی تصریح کرد: همچنین از روز نخست تا پایان روز چهارم فروردین‌ماه نیز براساس 41 هزار و 712 ورود گردشگر به این مجموعه جهانی، بیش از 300 هزار نفرموزه از کاخ گلستان بازدید کردند.

وی خاطرنشان کرد: در نوروز 1402 نیز به مانند نوروز سال گذشته از دانشجویان و داوطلبان رشته‌های مختلف گردشگری و باستان شناسی به عنوان همیار موزه استفاده شد که با توجه به محتوای یکپارچه‌سازی در راستای روایتگری، این مجموعه جهانی به اهداف خود نزدیک شده است.