29 فروردین، چرا و چگونه روز ارتش شد؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - امروز 29 فروردین، روز ارتش جمهوری اسلامی ایران است اما به خاطر شیوع ویروس کرونا، مراسم رژه برگزار نشد. طی 41 سال گذشته این اولین بار است که در روز ارتش رژه و نمایش ساز و برگ نظامی برگزار نمی‌شود. دلیل برگزار نشدن مراسم ویژه مشخص است اما شاید برای برخی جای این پرسش باشد که چرا 29 فروردین به عنوان روز ارتش نام گذاری شده و در این روز چه اتفاقی افتاده است؟ با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 وضعیت ارتش به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان حکومت شاهنشاهی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت. نخستین گروه اعدامی‌ها در 26 بهمن 1357 نیز 4 ژنرال ارتش بودند: ارتشبد نصیری، سپهبد رحیمی، سرلشگر خسروداد و سرلشگر ناجی. یک دیدگاه ارتش را غیر قابل اعتماد می‌دانست و خواستار انحلال و برچیدن آن و تأسیس یک ارتش جدید بود. این دیدگاه را مسعود رجوی رسما در اولین میتینگ سازمان مجاهدین خلق در دانشگاه تهران اعلام کرد و تیتر نخست روزنامه کیهان هم شد. دیدگاه دوم به تصفیه ارتش و بها دادن به نیروهای میانی و در عین حال تأسیس یک نهاد جدید برای مقابله با احتمال کودتا و جلوگیری از تکرار 28 مرداد 1332 باور داشت. دولت موقت اعلام کرد به دیدگاه اول باور دارد و بر همین اساس سرلشگر ولی قرنی به عنوان رییس ستاد ارتش انتخاب شد. در همین زمان تحرکاتی در غرب کشور صورت پذیرفت و خصوصا شهرستان نقده به کانون درگیری تبدیل شد. با اعزام نیرو به نقده اعتماد نیروهای انقلابی به ارتش بیش از پیش جلب شد و امام خمینی در حالی که هنوز قانون اساسی جدید تدوین نشده بود تا مشخص شود فرماندهی کل قوا با کدام مقام است روز سه شنبه 28 فروردین 1358 با صدور اطلاعیه‌ای بر بخشودگی «گناهان صغیره» ارتشی‌ها تأکید کردند و با اعلام روز چهارشنبه 29 فروردین به عنوان روز ارتش بر نمایش عمومی ساز و برگ نظامی و اعلام پیوند با مردم تأکید کردند. این در حالی بود که سرلشگر قرنی ار ریاست ستاد ارتش برکنار و سرلشگر ناصر فربد به جای رشته کار را در دست گرفته بود.

از این رو این تصور که مناسبت روز ارتش سالروز ترور و شهادت سرلشگر قرنی است درست نیست زیرا چهارشنبه 29 فروردین 1358 روز ارتش بود و قرنی یا «قره‌نی» روزدوشنبه سوم اردیبهشت و کمتر از یک هفته بعد ترور شد در حالی که دیگر رییس ارتش هم نبود. قاعدتا 19 بهمن که روز همبستگی همافرهای نیروهای هوایی با انقلاب و حضور آنان در مدرسه رفاه بود، برای روز ارتش مناسب تر بود اما رهبر انقلاب نمی‌خواست تا 19 بهمن صبر کند و تصمیم داشت در همان فروردین تکلیف ارتش روشن شود. اعلام 29 فروردین به عنوان روز ارتش و نمایش سازو برگ نظامی حاوی و حامل سه پیام بود: نخست این که اعدام و مجازات سران و فرماندهان ارشد ارتش شاهنشاهی به منزله تسری به تمام لایه‌ها نیست خاصه این که به صراحت در پیام مکتوب بر عفو گناهان صغیره یا خطاهای کوچک نیروهای ارتش تأکید شد. دوم این که قرار نیست ارتش منحل شود و خواست گروه‌هایی مانند مجاهدین خلق، رسما رد شد. پیام سوم هم این بود که دشمنان خارجی و گروه های داخلی گمان نبرند ارتش ضعیف شده و ساز و برگی در اختیار ندارد. از این رو بر حضور ارتش در خیابان ها تأکید شد و در قم از مقابل خانه امام خمینی گذشتند و رهبری انقلاب هم در جمع آنان حاضر شد و عملا سان دیدند و در واقع در جایگاه فرمانده کل قوا ظاهر شدند و تصور خلأ قدرت و فرماندهی کل در ارتش زدوده شد. در تهران و دیگر شهرها مردم استقبال گرمی به عمل آوردند و شعار خودجوش «ملت، فدای ارتش / ارتش فدای ملت» همه جا سر داده شد و انگار نه انگار این همان ارتشی است که ده ها سال برای اطاعت از شخص پادشاه تربیت و تجهیز و تسلیح شده بود و فرماندهان ارشد آن یک به یک در برابر جوخه آتش قرار می‌گرفتند. از آن زمان به بعد هر سال 29 فروردین به عنوان روز ارتش گرامی داشته می‌شود. شمار شهدای ارتش در جنگ هشت ساله 48 هزار نفر اعلام شده است و هر چند با کشف کودتای نوژه در تابستان 1359 زمزمه انحلال ارتش دوباره شنیده شد اما اندک زمانی پس از آن و با شروع جنگ هچ تردیدی بر ضرورت وجود ارتش وجود نداشت. هر چند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم که از ابتدای پیروزی انقلاب شکل گرفته بود و تصور می شد تنها نهادی برای مقابله با خطر کودتا باشد به سرعت تقویت شد و نقش بارزی در جنگ ایفا کرد و به یکی از کلیدی ترین نهادهای جمهوری اسلامی بدل شده است. مناسبت 29 فروردین در واقع سالروز پیام عفو «گناهان صغیره» نیروهای ارتش شاهنشاهی و فعالیت جدید آنان با عنوان «ارتش جمهوری اسلامی ایران» است. 41 سال پس از پیروزی انقلاب 1357 عملا در ارتش نیروهای سابق دیگر چندان باقی نمانده اند و بیشتر در میان بازنشستگان می‌توان از آنان یافت. با این حال در این واقعیت تردیدی نیست که ارتش در جمهوری اسلامی نقشی کاملا متفاوت با ارتش در حکومت سابق ایفا می‌کند و به جز دوران جنگ و مواقع امداد رسانی در حوادث خاص، از ارتش کمتر می شنویم و مطالبات معیشتی پرسنل آن هم چندان پژواکی ندارد. این نکته هم قابل ذکر است که اگرچه ترور و شهادت سرلشگرعلی صیاد شیرازی از فرماندهان مشهور ارتش در دوران جنگ وسال‌ها پس از پایان جنگ در اواخر فروردین ماه رخ داد اما 29 فروردین به این مناسبت هم نیست.