65 سال اوپک؛ از بغداد 1960 تا جایگاه امروز در جهان

دبیرکل اوپک تأکید کرد: اوپک منبعی برای ثبات بوده و خواهد بود؛ چرخ‌دنده‌ای حیاتی در چشم‌انداز صنعت انرژی و صدایی که بر اهمیت نفت و فرآورده‌های نفتی برای جهان در دهه‌های آینده تأکید می‌ورزد.

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از وزارت نفت، هیثم الغیص، دبیرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت به مناسبت شصت و پنجمین سالروز تأسیس اوپک در یادداشتی نوشت:

«شصت‌وپنج سال پیش نمایندگان دوراندیش پنج کشور در حال توسعه شامل فواد روحانی از ایران، عبدالله الطریقی از عربستان سعودی، خوان پابلو پرز آلفونزو از ونزوئلا، طلعت الشیبانی از عراق و احمد سید عمر از کویت در کنفرانس تاریخی بغداد (10 تا 14 سپتامبر 1960) سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) را تأسیس کردند.

با نگاهی به گذشته برخی ممکن است تأسیس اوپک را اجتناب‌ناپذیر تلقی کنند، اما در واقع چنین نبود. اعضای بنیان‌گذار این سازمان با اهداف، انتظارات و اولویت‌های متفاوت به بغداد آمدند، اما همگی به این درک مشترک رسیدند که منافع مشترک بر هرگونه اختلافات فائق می‌آید.

در آن زمان اقتصاد این کشورهای در حال توسعه به صنعت نفت وابسته بود؛ صنعتی که تحت سیطره منافع قدرتمند خارجی یعنی شرکت‌های بزرگ نفتی بین‌المللی آن دوره قرار داشت و این کشورها هیچ‌گونه اختیار تصمیم‌گیری درباره نحوه مدیریت صنایع نفتی خود یا چگونگی عرضه نفتشان در بازارهای جهانی نداشتند.

این وضعیت باید تغییر می‌کرد، زیرا نظام موجود، این کشورها را از مهم‌ترین ابزار کسب درآمد برای توسعه اقتصادی و تأمین رفاه شهروندانشان محروم کرده بود. تأسیس اوپک، پیروزی همکاری، گفت‌وگو و مصالحه بود که در اراده استوار بنیانگذاران برای احقاق حقوق حاکمیتی خود در بهره‌برداری از منابع طبیعی به‌منظور توسعه ملی و کمک به ثبات بازار به نفع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان ریشه داشت.

این موضوع در نخستین قطعنامه مصوب کنفرانس بغداد در سپتامبر 1960 به‌وضوح منعکس شده است. در این قطعنامه «هدف اصلی سازمان، یکپارچگی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راهکارها برای حفاظت از منافع آنها به‌صورت فردی و جمعی است» و «توجه کافی به منافع کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده، تأمین درآمد پایدار برای کشورهای تولیدکننده، عرضه کارآمد اقتصادی و منظم این منبع انرژی به کشورهای مصرف‌کننده و تضمین بازگشت عادلانه سرمایه برای سرمایه‌گذاران در صنعت نفت» مورد تأکید قرار گرفته است.

این قطعنامه همچنین سنگ بنای استواری برای این کشورها و دیگر کشورهایی که در دهه 1960 به اوپک پیوستند، فراهم کرد تا منافع خود را در برابر مقاومت مداوم شرکت‌های بزرگ نفتی تثبیت کنند. گام‌های بعدی به‌سرعت برداشته شد ازجمله «بیانیه سیاست نفتی کشورهای عضو» در ژوئن 1968 که بستری برای توافق‌های مهم در اوایل دهه 1970، مانند توافق‌های تهران، طرابلس، ژنو 1 و ژنو 2 ایجاد کرد. این نقاط عطف اقدام‌های تعیین‌کننده‌ای در بازآرایی صنعت نفت بودند که به تعادل عادلانه‌تری بین منافع کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده منجر شدند.

با این حال مانند هر سازمان بین‌المللی اوپک نیز در طول حیات خود فرازونشیب‌هایی را تجربه کرده است. مقالات و تحلیل‌های بسیاری چه در تأیید و چه در نقد اوپک، چه به‌صورت عینی و چه ذهنی، نوشته شده و حتی در چند مورد به اشتباه، پایان عمر این سازمان اعلام شده است.

بدیهی است که مردم دیدگاه‌های محکمی در مورد این سازمان دارند؛ برخی از این دیدگاه‌ها ممکن است ناشی از سوءتفاهم‌ها یا برداشت‌های نادرست درباره ماهیت واقعی اوپک و کشورهای عضو آن باشد. از این رو بررسی جهان با و بدون اوپک و مزایای این سازمان از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.

برای نمونه دو گزارش در سال 2021 بر اهمیت اوپک برای بازار نفت و اقتصاد جهانی تأکید دارند.

گزارش نخست از مرکز مطالعات و تحقیقات نفتی ملک عبدالله (KAPSARC)، با عنوان «اهمیت ظرفیت تولید مازاد اوپک برای بازار نفت و اقتصاد جهانی» موفقیت اوپک در مأموریت خودخوانده‌اش برای تثبیت بازار نفت و پیامدهای آن برای اقتصاد جهانی را بررسی می‌کند. این مطالعه ارزش سالانه ظرفیت تولید مازاد اوپک را برای اقتصاد جهانی در سال 2019 حدود 193.1 میلیارد دلار برآورد کرده است.

گزارش دوم از مؤسسه مطالعات انرژی آکسفورد، با عنوان «اوپک در شصتمین سالگرد: جهان با و بدون اوپک» دوره 1990 تا 2018 را از منظر تاریخی تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد بدون ظرفیت تولید مازاد اوپک به‌ویژه از سوی عربستان سعودی، کمبود عرضه به تأثیرات منفی فزاینده‌ای بر تولید ناخالص داخلی جهانی منجر می‌شد، به‌گونه‌ای که این تأثیر در سال 2011 حدود 185 میلیارد دلار برآورد شده است. این گزارش تأکید می‌کند که بدون اوپک شوک‌های عرضه به‌مراتب بزرگ‌تر و پایدارتر می‌بودند.

اهمیت ثبات بازار در این واقعیت نیز آشکار است که نفت تقریباً برای هر جنبه‌ای از زندگی روزمره حیاتی است. شکوفایی اجتماعی و اقتصادی به نفت و فرآورده‌های آن وابسته است و بدون نفت خودروها، کامیون‌ها و هواپیماها از حرکت بازمی‌مانند و بخش ساخت‌وساز تقریباً متوقف می‌شود، تولید مواد غذایی مختل می‌شود و تولید محصولات بهداشتی با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد.

چشم‌انداز وحدت‌بخش و اهداف اصلی اوپک از سال 1960 این سازمان را در طول 6.5 دهه گذشته به پیش رانده و به‌عنوان سنگ بنایی پایدار عمل کرده است. امروزه اوپک با 12 کشور عضو، به‌عنوان بخشی تثبیت‌شده از جامعه بین‌المللی انرژی و نظام چندجانبه، از احترام گسترده‌ای برخوردار است. این سازمان در 6 نوامبر 1962 در دبیرخانه سازمان ملل متحد به ثبت رسید.

اوپک همچنین در طول سال‌ها، گفت‌وگوهای بین‌المللی انرژی را با مصرف‌کنندگان عمده، تولیدکنندگان غیراوپک، سازمان‌های بین‌المللی و دیگر ذی‌نفعان صنعت توسعه داده و دنبال کرده است. این سازمان از آغاز کنفرانس‌های تغییرات اقلیمی (COP) در بیش از سه دهه پیش در تمام جلسات آن شرکت کرده است و این مشارکت را ادامه خواهد داد.

اوپک در حوزه انرژی به نامی آشنا تبدیل شده است. این جایگاه در اواخر سال 2016، با پیوستن به گروهی از تولیدکنندگان غیراوپک از طریق اعلامیه همکاری (اوپک پلاس) تقویت شد و این گروه نقش‌محوری در کمک به صنعت نفت و اقتصاد جهانی برای غلبه بر پیامدهای عظیم همه‌گیری کووید 19 ایفا کرد.

با نگاهی به آینده، نفت همچنان نقشی حیاتی خواهد داشت. گزارش چشم‌انداز جهانی نفت اوپک در سال 2025 پیش‌بینی کرده که تقاضای نفت تا سال 2050 به حدود 123 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این افزایش ناشی از نیاز روزافزون جهان به انرژی با گسترش اقتصادها و جمعیت‌ها است. امنیت انرژی برای همه حیاتی است و بدون نفت دستیابی به آن غیرقابل تصور خواهد بود.

افزون بر این با توجه به اینکه میلیاردها نفر در کشورهای در حال توسعه همچنان از فقر انرژی رنج می‌برند، بررسی چگونگی دستیابی به این رشد به‌صورت پایدار با بهره‌گیری از همه منابع انرژی و ایجاد تعادل بین نیازهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و تمرکز باید بر رویکردی فراگیر مبتنی بر همه منابع انرژی، همه فناوری‌ها و همه مردم باشد.

مانند سال 1960، اوپک همچنان به رویکردهای محتاطانه و واقع‌بینانه برای مقابله با چالش‌ها و فرصت‌های انرژی پیش رو باور دارد. تلاش برای تثبیت بازار همچنان در اولویت است، زیرا همه ما به دنبال ترسیم مسیرهای مناسب برای آینده انرژی ملت‌ها و مردم جهان هستیم.

البته پیش‌بینی آینده هرگز آسان نیست، اما تاریخچه اوپک و افزایش تقاضای انرژی و نفت نشان می‌دهد باید به ادعاهای کاهش اهمیت این سازمان یا پیش‌بینی‌هایی درباره اوج تقاضای نفت در دهه‌های آینده با تردید نگریست.

در شصت‌وپنجمین سالگرد تأسیس اوپک، صمیمانه‌ترین سپاس و تبریکات خود را به همه کشورهای عضو، رهبران محترم آنها، همچنین سایر مقام‌های رسمی و کارکنان اوپک چه در گذشته و چه در حال که به تکامل این سازمان به جایگاه کنونی‌اش کمک کرده‌اند، تقدیم می‌کنم. اوپک منبعی برای ثبات بوده و خواهد بود؛ چرخ‌دنده‌ای حیاتی در چشم‌انداز صنعت انرژی و صدایی که بر اهمیت نفت و فرآورده‌های نفتی برای جهان در دهه‌های آینده تأکید می‌ورزد.

همزمان با جشن شصت‌وپنجمین سالگرد اوپک و گرامیداشت موفقیت‌ها و دستاوردهای گذشته آن، مشتاقانه در انتظار آینده‌ای هستیم که در آن اوپک برای 65 سال دیگر و حتی فراتر از آن پابرجا بماند.»