آرایش بازیگران در خاورمیانه پسا‌اسد
نشریه فارن پالیسی در یادداشتی به قلم «ولی نصر» از پژوهشگران برجسته خاورمیانه و جهان اسلام نوشت: آنکارا بعد از فروپاشی حکومت بشار اسد، به دنبال پر کردن جایگاه ایران در این کشور است. حوادث فاجعه آمیز چند هفته اخیر در لبنان و سوریه - از حملات اسرائیل علیه حزب الله لبنان تا سقوط بشار اسد - فصل جدیدی برای تحولات خاورمیانه گشوده است.
شاید بتوان امیدوار بود، در پی آنچه روی داد، شاهد دوره ای از صلح و ثبات در منطقه باشیم. بااین حال، نتیجه محتمل تر، تشدید رقابت منطقه ای برای پر کردن خلأ ناشی از حضور و جایگاه ایران و متحدانش است. به نظر می‌رسد آنچه برای حزب الله روی داد، موازنه قوا بین ایران و اسرائیل را تغییر داد و سرنگونی بشار اسد، می‌تواند مقاومت را تضعیف کند. اما پیامد گسترده تر، تغییر در موازنه قوا میان ترکیه و سایر بازیگران است.
سقوط سریع دولت اسد، نقطه عطفی برای سوریه است. این شرایط را می‌توان به عنوان نقطه عطف رهایی کشوری از سلطه حکومت 54 ساله خاندان اسد و 14سال سرکوب مخالفان تعریف کرد.
اکنون روسیه ممکن است پایگاه های نظامی خود را که از آن به عنوان سکوی دسترسی به قاره آفریقا استفاده می کرد از دست بدهد؛ در حالی که سوریه برای ایران به عنوان پل زمینی ارتباط با لبنان عمل می‌کرد.
اما باید گفت، شادی و پایکوبی بعد از سرنگونی حکومت اسد در خیابان های شهرهای مختلف سوریه، بیانگر همه ماجرا نیست. حمله رعدآسا و تصرف دمشق تنها ظرف 12روز توسط شورشیان سوری را نیز می‌توان به عنوان یک بازی ماهرانه از سوی ترکیه تفسیر کرد. آنکارا حامی اصلی نیروی اصلی مخالف اسد، یعنی گروه تحریر‌الشام بوده است و تا حد زیادی عامل موفقیت این گروه در میدان نبرد است. هرچند ترکیه از سرعت فروپاشی رژیم اسد ابراز شگفتی کرده است، اما نتیجه کنونی در واقع همان بود که ترکیه از قبل انتظارش را می کشید. این شرایط، بیانی واضح از توانایی ترکیه در نمایش قدرت از طریق گروه تحریر‌الشام و نیروهای متحدش و گرفتن جای روسیه و ایران به عنوان قدرت خارجی غالب در سوریه است.
با گذشت زمان، دستاوردهای ترکیه در سوریه می‌تواند نفوذ این کشور را در لبنان و عراق نیز گسترش دهد. این واقعیت، توازن قدرت منطقه ای را به اشکال مهمی تغییر می‌دهد. دستاوردهای ترکیه، پیامدهایی برای سایر بازیگران منطقه ای در پی خواهد داشت. همه آنها احتمالا سیاست های خود را در واکنش به واقعیت جدید تنظیم می‌کنند.
برای ایران، ازدست دادن سوریه می‌تواند تضعیف راهبرد منطقه ای این کشور باشد. اما همان‌طور که واکنش ناظران در میان طیف های سیاسی ایران به سقوط اسد نشان می‌دهد، دستاوردهای ترکیه در سوریه یک نگرانی جدی است.
عجیب آنکه، دشمن اصلی ایران یعنی اسرائیل نیز، دلایلی برای نگرانی از تحولات سوریه دارد. اما شادمانی اسرائیل به دنبال تضعیف نفوذ ایران از منطقه شامات در پی تحولات اخیر، به دلیل وجود چالش های ذاتی رویارویی با حوزه نفوذ ترکیه در این منطقه دوامی نخواهد یافت. یک دولت تحت رهبری گروه تحریر‌الشام پس از تثبیت قدرت در سوریه، الحاق بلندی های جولان توسط اسرائیل را نخواهد پذیرفت و احتمالا نسبت به مصائب و درد و رنج فلسطینی ها بی تفاوت نخواهد بود. پیوندهای اعضای این گروه با فلسطینی ها اساسی و بنیادی است. تهدید در مرزهای اشغالی اسرائیل اکنون می‌تواند در نظم سیاسی جدید دمشق با حمایت آنکارا نهفته باشد.
برای کشورهای عربی - از مصر و اردن گرفته تا کشورهای عربی خلیج فارس - پیروزی گروه تحریر الشام در سوریه، مانند پژواک خطرناک بهار عربی است که تصور می کردند آن را شکست داده اند. آن قیام ها، نظام های اقتدارگرای جهان عرب را با فراخوان به دموکراسی و حکومت مطلوب به چالش کشیدند.
آنها به سرعت زیر چتر حمایتی احزاب اسلام گرا قرار گرفتند. برخی از آنها، دموکراسی را پذیرفتند و برخی به دنبال دولت های اسلامی سرسخت بودند. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، قیام های عربی را پذیرفت و آینده ای که برای جهان عرب ترسیم کرد، منعکس کننده دیدگاه او از دموکراسی برای مسلمانان بود. در مقابل، بسیاری از احزاب اسلام گرا، ترکیه را به عنوان منبع الهام بخش و حامی خود پذیرفتند.
کشورهای عربی سخت تلاش کردند جنبش های اسلام گرا را در کشورهای خود سرکوب کنند و این امر، آنها را در مقابل ترکیه قرار داد. در نهایت، کشورهای عربی پیروز شدند. اما هیچ‌جا برای ترکیه مانند سوریه پر‌مخاطره و بااهمیت نبود. این کشور، فعالانه از بخشی از مخالفان حکومت که جناح های اسلام گرا را در بر می گرفت، حمایت کرد و از میلیون ها پناهنده که از جنگ داخلی گریختند، استقبال کرد.
در آن نبرد، این روسیه و ایران بودند که تلاش ها برای سرنگونی اسد را ناکام گذاشتند. کشورهای عربی با نگاه به اسد به عنوان متحد ایران، به او پشت کردند، اما بقای او با هدف آنها برای جلوگیری از قدرت گیری اسلام گرایان تندرو مطابقت داشت. در سال‌های اخیر، آنها گام هایی را برای بهبود و ازسرگیری روابط با حکومت اسد و بازگشت این کشور به اتحادیه عرب برداشتند.
امروز، باگذشت حدود 14 سال از آغاز ناآرامی ها در سوریه، ترکیه سرانجام در نبرد برای سرنگونی اسد و راه یافتن به سوریه پیروز شده است. اما برای کشورهای عربی نگران کننده آن است که این پیروزی، فصلی دیرهنگام از بهار عربی است که در قالب احیای اسلام گرایی به عنوان یک نیروی سیاسی که اداره یک کشور کلیدی در جهان عرب را به دست گرفته روی داده است.
افزایش اقبال به یک قدرت منطقه ای، ناگزیر به یک همسویی مجدد و سپس راهبردهایی برای مهار و معکوس کردن قدرت آن منجر خواهد شد. این تلاش ها از شکاف های داخل سوریه بهره برداری می‌کنند. گروه تحریر‌الشام کنترل دولت سوریه و کریدور بسیار مهم شمال - جنوب از حلب تا دمشق را در اختیار دارد، اما تسلط آن بر سایر نقاط کشور چندان قطعی نیست. نیروهای اسلام گرا و ملی گرای دیگری نیز از جمله نیروهای کرد که کنترل شمال شرق سوریه را در اختیار دارند حاضر هستند.
این نیروها ممکن است دلایل خاص خود را برای به چالش کشیدن نظم جدید در دمشق داشته باشند، و اگر حمایت بازیگران خارجی را که مایل به حمایت از آرمان خود هستند، ببینند، تلاش های آنها جدی تر خواهد شد. با همه این احوال، بهترین نتیجه برای سوریه پس از سال‌ها رنج و درد، شکل گیری یک کشور قوی و باثبات است که روی بازسازی ویرانی های حاصل از جنگ تمرکز کند. بااین حال، اگر سوریه در گرداب رقابت منطقه ای گرفتار شود، ممکن است آینده ای شبیه لیبی در انتظار آن باشد. جایی که رقابت بین قدرت های خارجی، کشور را چندپاره و رنج و محنت مردم را طولانی تر کرده است.