آشنایی با شهر بادگیرها + تصاویر

به گزارش مشرق، شهر تاریخی یزد یکی از بهترین شهرهای خشتی جهان است که همواره به عنوان صاحب یکی از درخشان ترین میراث های فرهنگی در ادوار مختلف تاریخی ایران مطرح بوده است.

یزد شهری تاریخی و قدیمی است که بعضی ها قدمت آن را به زمان پادشاهی یزدگرد اول پادشاه ساسانی ربط می دهند. یزد یکی از شهرهای کویری است که در قست مرکزی ایران قرار گرفته و اولین شهر خشتی دنیا و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز در ایتالیا است. یزد را به نام «شهر بادگیرها» هم می شناسند.

اولین کولر تاریخ در ایران

هر زمان صحبت از کولرهای سنتی به میان می‌آید، بدون شک بادگیرها بویژه بادگیرهای یزد با آن شکل بخصوص و چوب‌هایی که بر سر دارند، اولین تصویری است که به ذهن متبادر می‌شود.

ابتکاری که کویرنشینان با استفاده از آن به مقابله با گرما رفتند و در طول سالیان متمادی توانستند با این ابزار ساده بر آفتاب سوزان کویر غلبه کرده و در گرم‌ترین روزهای سال بدون استفاده از کوچک‌ترین ابزاری که نمادی از فناوری باشد، خنکای نسیمی دلنشین را به داخل خانه‌های خود بیاورند.

بیشتر بخوانید: نکاتی که باید در سفر جاده‌ای با خودرو شخصی بدانید + عکس

با دُر یتیم خلیج فارس بیشتر آشنا شوید + تصاویر

آشنایی با بهشتی در قطب شمالی ایران + تصاویر

با مکان‌های دیدنی مشگین شهر آشنا شوید + تصاویر

آشنایی با زیباترین جاده جنگلی + تصاویر

باغی به اندازه یک جنگل در نزدیکی تهران + تصاویر

مقصد چهار فصل مذهبی ایران + تصاویر

آشنایی با شهر گل و شعر + تصاویر

آشنایی با سرزمین همیشه بهار + تصاویر

گلستانی در پایتخت شلوغ + تصاویر

بادگیرها، برج هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه ها ساخته می شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن ها برای تهویه می سازند.

در خانه ها هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق های طبقه همکف یا زیرزمین ها فرستاده می شود. بادگیرها از عناصر و سمبل های معماری ایرانی هستند، ولی امروزه در بسیاری کشورهای خاورمیانه کپی برداری واستفاده می شوندکه نمونه آن امیرنشین کوچک دبی است.

اساسا کولر آبی که در جهان به نام کولر ایرانی نیز شناخته می شود، ریشه ای ملی دارد و کارشناسان، بادگیرهای سنتی را که از چند هزار سال پیش در کشورمان وجود داشته است اجداد کولرهای کنونی می دانند. استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهر های مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام برحسب ارتفاع و جهت باد طراحی و اجرا شده اند.

تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهر های مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می شده است و هنوز هم می توان باقیمانده این بادگیر ها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندرعباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم و خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی برخی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده کرد.

ساختار بادگیر بادگیر از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است. دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده‌اند. کاریز و بادگیر و خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است.

عملکرد بادگیر عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبار یا سرداب هدایت می کند. در بعضی مساجد حاشیه کویر مانند مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد در استان یزد دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان و باعث تهویه و خنکی آن می شود.

کارکرد بادگیرها با ساده ترین ابزار برای تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری، از روش های دیگری نیز استفاده می شده است. به عنوان مثال در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود 50 متر فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است. در بالای این کانال یک باغچه قرار دارد. بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوار های کانال ارتباطی نفوذ می کند و نسیم بادی را که از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد، خنک تر می کند.

در بعضی موارد نیز روی دهانه بادگیر حصیر، سوفال یا بوته های خار قرار می دادند و روی آن آب می پاشیدند و به این طریق رطوبت و برودت های هوای ورودی را افزایش می دادند. تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری خانه ها مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنک بماند و دیرتر فاسد شود.

تصفیه هوا با خاک؟! در شهرهایی که باد مطلوب نیز دارای قدری گرد و غبار است، مانند گناباد در استان خراسان معمولا یک فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند. مقطع کانال بادگیر را در این قسمت نسبت به مقطع بالای آن قدری عریض تر می گیرند تا سرعت باد کاهش یابد و غبار و خاک در آن ریخته شود. باد پس از ورود به دهانه بادگیر و عبور از محوطه خاکریز قدری صاف تر شده و وارد اتاق می شود.

شهر بادگیرها شهر تاریخی یزد به شهر بادگیر ها معروف است و به تحقیق، نسبت به دیگر شهر های مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. در این شهر، مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد وجود دارد که دارای حدود 34 متر ارتفاع است.

ارتفاع دهانه فوقانی این بادگیر هشت طرفه 11 متر است و باد از هر سمتی که بوزد به درون ساختمان هدایت می شود. در اینجا لازم به توضیح است که بعضی بادگیرها فقط از طریق جابه جایی هوا (Convection) داخل بنا را خنک می کنند و بعضی دیگر هم از طریق جابه جایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام می دهند.

سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره عبور کرده و سپس از آنجا به دیگر اتاق ها هدایت می شود. اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد به صورت هشتی (هشت ضلعی) است و در های متعددی در آن وجود دارد. هر زمان که نیاز به خنک کردن اتاق خاصی باشد، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می کنند.

بیشتر بخوانید:

آشنایی با جاهای دیدنی روستای پلکانی + تصاویر

آشنایی با جاهای دیدنی سمنان + تصاویر

آشنایی با بهشت اروپایی ایران + تصاویر

آشنایی با بهشت گمشده ایران + تصاویر

آشنایی با هندوستان ایران + تصاویر

آشنایی با جاذبه‌های گردشگری نصف جهان + تصاویر

آشنایی با جاذبه‌های گردشگری شهر آذری زبان + تصاویر

عجیب ترین روستاهای ایران را بشناسید! + عکس

آشنایی با جاهای دیدنی «ایران کوچک» + تصاویر

آشنایی با پارک‌های تهران + تصاویر

بهترین بادگیرهای ایران بهترین نمونه بادگیر ها در جنوب کشور را می توان در بندر لنگه و بندر کنگ که در 6 کیلومتری غرب بندر لنگه است دید. هنوز هم بادگیرهای حجیم چهار طرفه، نمود اصلی این دو بندر قدیمی هستند. طرز کار بادگیرهای این منطقه مشابه نواحی مرکزی ایران است، فقط همان گونه که عنوان شد، عملکرد برودتی این بادگیر ها فقط از طریق جابجایی هوا صورت می گیرد.

نسیم هوای بین خشکی و دریا و به طور کلی باد های محلی در این مناطق از شدت کمتری نسبت به نواحی مرکزی ایران برخوردارند و لذا باید بادگیر ها حجیم تر باشند تا بتوانند جریان بیشتری از هوا را به درون اطاق انتقال دهند. در بعضی موارد مساحت مقطع بادگیر به بیش از 8 متر مربع می رسد و بر روی کل بام اطاق قرار می گیرد. در بندر لنگه در نزدیکی ساحل تعداد بادگیر ها بیشتر است و حجم آن ها نیز بزرگتر می باشد، ولی هرچه از ساحل دور شویم، تعداد این بادگیر ها و ابعاد آنها کمتر می شود به نحوی که در سمت شمالی بندر تعداد اندکی بادگیر وجود دارد.

چرا به یزد شهر بادگیرها می گویند؟ طبق تحقیقاتی که شده، مشخص شده است که یزد بیشترین تعداد بادگیرهای ایران را دارد. این شهر دارای بادگیرهای فراوان است به طوری که در گذشته بر بالای هر خانه ای، بادگیری وجود داشت و در واقع دلیل نامگذاری یزد شهر بادگیرها هم همین موضوع است. مزیت و کارایی مهم و بزرگ این بادگیرها این بود که می توانستند گرمای سوزان یزد را به هوای خنک و مطبوعی تبدیل کنند و در واقع از این بادگیرها به مانند تهویه های قوی استفاده می شده است.

یکی از این بادگیرها، «بادگیر باغ دولت آباد» نام دارد که بلندترین بادگیر جهان محسوب می شود و شهرت جهانی دارد. این بادگیر در دوران زندیه و قاجار و حدود 270 سال پیش ساخته شده است و معماری زیبای آن به سبک همان دوران است. بادگیر باغ دولت آباد در سال 1160 هجری قمری توسط فردی به نام محمد تقی خان بافقی ساخته شد که خوان بزرگی در خوانین یزد بود.

از ویژگی های اصلی این بادگیر می توان به ارتفاع 33.80 متری آن اشاره کرد که آن را در صدر بلندترین بادگیر دنیا قرار داده است. فرم این بادگیر، هشت ضلعی کامل است که باعث می شود تا باد بتواند به بخش های پایینی آن خیلی راحت و به سرعت منتقل شود و در نتیجه برخورد باد به سطح آب، هوای خنکی داخل آن ایجاد کند. تاریخچه ی بوجود آمدن بادگیرها در واقع هوای گرم و سوزان تابستان در مناطق کویری ای مثل یزد باعث می شد تا این فصل کاملا غیر قابل تحمل شود. این موضوع سبب شد تا مردم به فکر راهی بیفتند تا بتوانند این گرما را کمی کمتر کنند تا اینکه این بادگیرها ابداع شد و به همین دلیل است که بادگیرها نماد معماری و خلاقیت ایرانی هستند. بیشترین استفاده ی بادگیرها در شهرهایی مثل یزد و کرمان بود و بعد از دیدن کارایی آن، شهرهای دیگر ایران هم که آب و هوای شبیه ایران داشتند مانند سیرجان، بندر عباس، قشم و چابهار، از بادگیر برای خنک کردن ساختمان ها و منزل های خود استفاده کردند. امروزه به هر کدام از این شهرها که بروید می توانید بادگیرهای قدیمی و زیبایی را در آنها ببینید.

آب انبار شش بادگیری آب انباری است قدیمی با شش بادگیر که در محله تپه یزد قرار گرفته است. این بنا دارای دو ورودی در شمال و جنوب و مخزن است و مخزن آب انبار گنبد تخم مرغی شکلی دارد.

این آب انبار 55 پله دارد که بین پله های 25 و 26 آن از بالا، یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می شود. طاق ضربی خشتی با نمای آجری و سقف بزرگ مخزن آب از ویژگی های مهم این آب انبار است که در سال 1379 هجری قمری به سعی حاجی حسین میرالله ساخته شده است.

ویژگی آب انبار شش بادگیر

این آب انبار در محله‌ای به همین نام در شهرستان یزد قرار دارد. این بنا دارای دو ورودی (یکی در شمال و دیگری در جنوب مخزن)، شش بادگیر و مخزن بزرگی به حجم دو هزار متر مکعب است. این آب انبار پنجاه و پنج پله دارد. ورودی آب انبار در قسمت جنوبی است و بین پله‌های بیست و پنج و بیست و شش آن، از بالا یک هشتی با سنگ‌فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می‌شود. شیر آن نیز در قسمت ورودی شمالی است. ورودی شمالی نسبت به مخزن شیر، قرینه ورودی جنوبی است. آب انبار دارای گنبد تخم مرغی شکل است.

ارتفاع مخزن آب آن 6/12 متر و ارتفاع بادگیرها ده متر است. آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند که برای ذخیره‌سازی در زمستان و استفاده در تابستان کاربرد داشته‌اند. این آب انبار بزرگ و پرحجم بالغ بر 2,000 متر مکعب گنجایش داشته و دو عدد شیر یا راه دسترسی به شیر آب انبار دارد که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری برای استفاده اقلیت مذهبی زرتشتی می‌باشد.

این آب انبار دارای شش بادگیر است، سه بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعدها به آن الحاق شده است. با کمی دقت در شکل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن مشهود است. شش بادگیر آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل 8 وجهی می‌باشند. برای شهرهای کویری همچون یزد ارزش آب بیش از هر جای دیگر احساس می‌شود. در این شهر بیش از 75 آب انبار وجود دارد 180سال پیش در دوره قاجاره ساخته شده است.

سقف بادگیر باغ دولت آباد

نکته ی جالبی که در مورد بادگیرهای یزد وجود دارد این است که این بادگیرها در زمان های گذشته بدون هیچ ابزار خاص و پیشرفته ای و کاملا با دست ساخته شده اند، با این وجود بعد از تحقیقاتی که روی این شگفتی های معماری ایرانی شد مشخص شد که این بادگیرها کاملا مهندسی ساز هستند و حتی در ساخت همه ی آنها به عواملی مثل مساحت حیاط، عمق قنات، ارتفاع بادگیر، پشت و یا رو بودن به آفتاب و موقعیت جغرافیایی بادگیرها هم دقت می شده است.

متاسفانه با پیشرفته شدن زندگی شهری، بسیاری از این بادگیرها ناپدید شده و از بین رفته اند، با این حال در بافت تاریخی یزد هنوز هم تعداد زیادی از آنها به چشم می خورد که با کمک سازمان میراث فرهنگی، می توان از این میراث های ارزشمند، نگهداری کرد.