آموزش و مشارکت عمومی؛ راهکاری مهم در جلوگیری از تخریب محیط زیست

رشد روزافزون آلودگی و تخریب محیط زیست و بروز بحران‌های پی در پی زیست محیطی باعث شد، دولت‌ها به طور جدی به اقداماتی در خصوص جلوگیری از تخریب محیط زیست بپردازند، بنابراین در 1972 میلادی نخستین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درباره انسان و محیط زیست که به کنوانسیون استکهلم معروف بود، برگزار شد و از آن تاریخ به بعد هر ساله پنجم ژوئن در سراسر جهان با عنوان روز جهانی محیط زیست شناخته می شود. همزمان با برپایی این کنفرانس، مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که به تشکیل UNEP یا برنامه محیط زیست سازمان ملل منجر شد، UNEP در سراسر جهان مراسم ویژه‌ای را به مناسبت این روز برگزار می‌کند، مراسم این روز می‌تواند به اشکال مختلف مانند راهپیمایی‌های خیابانی، همایش‌های دوچرخه سواری، نمایش، مسابقات نقاشی و مقاله نویسی در مدارس، درختکاری، فعالیت‌های مربوط به بازیافت، پاکسازی و... باشد. هدف UNEP از برگزاری چنین مراسمی عبارت است از: بخشیدن چهره ای انسانی به مسایل زیست محیطی، توانمند سازی مردم برای تبدیل شدن به فعالانی در زمینه توسعه پایدار و متوازن، ارتقا این بینش عموم که جوامع در تغییر دیدگاه‌ها و در خصوص مساله محیط زیست نقش محوری و اساسی ایفا می‌کنند و همچنین ترویج مشارکت با هدف اطمینان از برخورداری همه ملت ها از آینده‌ای امن‌تر و سعادتمندانه‌تر است.

از جمله ویژگی هایی این روز این است که حدود 100 کشور در فعالیت های مربوط به روز جهانی محیط زیست شرکت می کنند اما در هر سال کشوری به عنوان میزبان در نظر گرفته می شود که مراسم رسمی در آن برگزار شود. در این مراسم چالش هایی که میزبان در مسایل زیست محیطی با آنها مواجه است، مورد بررسی قرار می گیرد و راهکارهایی برای بهبود آنها ارایه می شود. ایران نیز یکی از کشورهایی است که به کنوانسیون‌های محیط زیست جهانی پیوسته و سازمان محیط زیست ایران وظیفه برگزاری برنامه‌های مراقبت از محیط زیست را برعهده دارد. روز محیط زیست در تقویم ایران برابر با 15خرداد است اما از 15 تا 22 خرداد به‌عنوان هفته محیط زیست شناخته می‌شود که در مدت این یک هفته برنامه‌هایی مانند کارهای آموزشی، فرهنگی، تشکل‌های مردمی برگزار و اطلاع‌رسانی از طریق هنرمندان و ورزشکاران انجام می‌شود. همچنین هر سال یکی از مسایلی که شدیدا محیط زیست را تهدید می کند به عنوان موضوع این روز انتخاب می‌شود و شعاری را به این روز اختصاص می دهند در 2020 میلادی روز جهانی محیط زیست با عنوان «تنوع زیستی؛ فراخوان اقدام به مقابله با انقراض فزاینده گونه ها و تخریب طبیعت» نامگذاری شده است.

محیط زیست یک مقوله جهانی است

امروزه محیط زیست به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشورهای جهان تبدیل شده است در واقع با رشد علوم و تکنولوژی، بهره برداری از طبیعت شدت گرفت و آنچه اهمیت داشت رشد صنعت و صنعتی شدن کشورها بود. به همراه توسعه صنایع، بحران های زیست محیطی بوجود آمد و با ادامه این روند، افزایش یافت. برداشت بی‌اندازه از جنگل‌ها، کم شدن منبع‌های آبی، انقراض حیوانات بر اثر شکارهای غیرقانونی، آلودگی هوا و دریا از اصلی‌ترین چالش‌های محیط زیست در سراسر جهان به شمار می روند.

همچنین محیط‌زیست یک مقوله جهانی است و حد و مرز نمی‌شناسد و وقتی در گوشه‌ای از دنیا آسیبی به طبیعت وارد شود، آثارش تا کیلومترها دورتر دیده می‌شود. بنابراین برای جلوگیری از تبعات منفی این بحران اندیشمندان از مکاتب و علوم مختلف نظرات و ایده های فراوانی داده اند. سازمان های بین المللی، نهادهای مردمی، دولت ها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه نگرانی خود را با حضور در همایش ها و کنگره های جهانی نشان داده اند. همچنین با توجه به اهمیت موضوع، جوامع توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه خواستار راه حلی برای برطرف کردن مشکلات شدند. گزینه های زیادی مطرح شدند که توسعه پایدار یکی از موارد پیشنهادی برای حل بحران بود. توسعه پایدار مدعی بود که می توان نیازهای امروز را بدون ضرر رساندن به نیازهای نسل آینده برآورده کرد. برای این مهم، کنفرانس های استکهلم در 1972 میلادی، کنفرانس الهه در 1991میلادی و کنفرانس ریودوژانیرو در 1992میلادی برگزار شد. با وجود حضور کشورهای مختلف در این مجامع، بحران های زیست محیطی و آلودگی ها روزافزون شده است. کشورهای در حال توسعه مقصر اصلی بحران را فعالیت های صنعتی کشورهای توسعه یافته در گذشته می دانند و کشورهای توسعه یافته نیز فعالیت های صنعتی حال حاضر جهان سوم را دلیل تشدید شرایط نامناسب زیست محیطی دانسته اند.

عملکرد انسان در مواجهه با محیط زیست و راهکارهای حل این معضل

کارشناسان حفظ محیط زیست، مهم ترین عامل تخریب و آلودگی کره زمین را انسان می دانند. با آنکه انسان مدعی پیشرفت و توسعه فرهنگ است اما محیطی را که خود در آن زندگی می کند، آلوده می‌سازد. جنگل زدایی، بیابان زایی، شورشدن خاک های حاصل خیز، اسیدی شدن آب های شیرین، کاهش منابع آب شیرین، فرسایش خاک، افزایش استفاده از سموم و افزایش آلودگی های زیست محیطی برخی از مشکلاتی است که به دلیل افزایش جمعیت و استفاده نادرست از طبیعت گریبان گیر جهان شده است. در این راستا از اواسط دهه 1980 میلادی تعداد زیادی از تحلیل گران حوزه محیط زیست اظهار داشته‌اند که آثار تخریبی انسان بر محیط زیست باید به عنوان تهدید به امنیت ملی تلقی شود. این تحلیل‌گران اظهار می‌دارند که حیطه تعریف "امنیت ملی" باید وسیع‌تر شود تا مباحث مربوط به محیط زیست و منابع مورد تهدید را شامل شود، امنیت محیط زیستی یا امنیت اکولوژیکی از واژه‌هایی است که در تشریح امنیت ناشی از تهدیدهای محیط زیستی و منابع استفاده می‌شود.

یک تفسیر از امنیت محیط زیستی این است که تخریب محیط زیست و کم شدن منابع تاثیر منفی بر امنیت یک کشور دارد. تغییرات محیط زیستی می‌تواند منشاء درگیری و مناقشه بر سر منابعی مانند آب شیرین و منابع غذایی دریایی از جمله ماهی شود. همچنین یک تفسیر دیگر از واژه "امنیت محیط زیستی" بر این مبنی است که مشکلات محیط زیستی مانند سوراخ شدن لایه اوزن، باران اسیدی، تخریب جنگل‌ها و تخریب زمین‌های کشاورزی می‌تواند تاثیرهای محیط زیستی داشته باشد و به رکود اقتصادی، آشوب اجتماعی و بی‌ثباتی سیاسی منجر شود. این تاثیرها می‌تواند درگیری و حتی خشونت را در داخل کشور را به همراه آورد.

اما مهمترین جنبه در تاثیر تغییرات محیط زیستی که بایستی در ملاحظات امنیتی در نظر گرفته شود، جنبه‌هایی است که مربوط به توسعه منابع کمیاب مانند تمام شدن منابع تجدیدناپذیر، جنگل‌زدایی، تخریب زمین‌های کشاروزی، استفاده بی‌رویه و آلودگی منابع آبی و ماهیگیری بیش از اندازه است. در ایران مسوولان در حفظ محیط زیست وظیفه بیشتری دارند زیرا محیط زیست ایران با مشکلاتی مانند خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها، ریزگردها، انتشار گازهای گلخانه‌ای، آلودگی هوا، آلودگی آب دریا و پسماندها مواجه است. علاوه بر مسوولان مردم هم در روز جهانی محیط زیست و به طور کلی در مقابل محیط زیست وظایفی دارند از جمله می توان با رعایت چند نکته ساده خدمت بزرگی به محیط زیست انجام داد، برای نمونه می توان از ظرف‌های پلاستیکی و یک‌بارمصرف کمتری استفاده کرد، زمانی که به خرید می‌روید از خانه با خود کیسه‌های پارچه‌ای ببرید، رفتار درست در طبیعت و دوست داشتن حیوانات را به کودکان آموزش دهید، زباله‌های قابل بازیافت را از زباله‌های دیگر جدا کنید، در زمان طبیعت‌گردی اثری از خودتان در طبیعت به جا نگذارید، درختان و گیاهان را قطع نکنید.

اصل پنجاهم قانون اساسی ایران، گویای اهمیت حفظ محیط زیست کشور است. در این اصل آمده است: در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی روبه رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو، فعالیت های اقتصادی و غیر آن، که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.» بر اساس این اصل، برنامه توسعه ملی در این خصوص، باید موارد زیر را دربرگیرد: حفاظت محیط زیست از راه آموزش و مشارکت عمومی؛ حفاظت و بازسازی محیط زیست از راه پژوهش، نظارت بر منابع، قانون گذاری و اجرای قانون و همچنین از بحران های زیست محیطی شهری و روستایی از راه پژوهش و نظارت بر رعایت قوانین موجود از سوی دولت جلوگیری شود.

مهم ترین اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست در دولت حسن روحانی

در دولت حسن روحانی در حوزه محیط زیست، اقدامات مثبتی صورت گرفت و بسیاری از بحران ها و مشکلاتی را که پیش از این گریبانگیر محیط زیست کشور بود تا حدودی برطرف کرد. از مهمترین اقدامات دولت در حوزه محیط زیست می توان به همکاری در احیای دریاچه ارومیه و اجرای طرح آموزشی مشارکت کشاورزان برای اصلاح الگوی کشت و آبیاری در 90 روستا، همکاری در تدوین آیین نامه کاهش بهره برداری از جنگل ها، پیگیری تا حذف تعرفه واردات چوب و هماهنگی برای تسهیل واردات چوب به منظور حفاظت از جنگل ها، طرح موضوع تنفس جنگل ها و پیگیری تا ورود به قانون برنامه ششم توسعه، همکاری در برگزاری مانورهای مقابله با آتش سوزی جنگل ها و کاهش 50 درصدی سطح آتش سوزی جنگل ها در مناطق حفاظت شده، تدوین طرح های مدیریت زیست بومی برای تالاب های کشور، اقدام برای احیای تالاب های هورالعظیم، شادگان، گندمان، طشک، بختگان، گاوخونی، هامون، حوز سلطان، بزنگان، اجرای کامل قانون ارزیابی زیست محیطی پیش از اجرای تمام طرح ها بزرگ در دولت یازدهم که در 2 دولت قبلی منتفی یا تشریفاتی شده بود، احیاء و تشکیل کارگروه های ملی و استانی مقابله با آلودگی هوا و تنظیم و اجرای برنامه های آن از جمله: حذف بنزین پتروشیمی و توزیع بنزین یورو 4، ارتقای استانداردهای خودرو و اعمال جدی و بدون اغماض آن یورو 4، حذف موتورسیکلت کاربراتوری، کاهش سوخت مازوت در نیروگاه ها از حدود 45 درصد به حدود 5 درصد، جدی گرفتن معاینه فنی خودروها، فعال سازی ستاد ملی مقابله با گرد و غبار و کسب مصوبه شورایعالی حفاظت محیط زیست برای آن، انجام مطالعات شناسایی کانون های گرد و غبار داخلی کشور برای بیش از 15 استان، تدوین برنامه براساس مطالعات، اجرای برنامه در برخی استان ها شامل افزایش دستگاه های پایش با رشد 21 درصدی، هماهنگی بین دستگاهی برای مقابله با کانون های داخلی مانند کاشت نهال و اختصاص حق آبه تالاب ها مانند احیای 70 درصدی تالاب بین المللی هورالعظیم و حذف دایک های مرزی از این تالاب و نیز تالاب بین المللی هامون، پیگیری تقویت توان پیش بینی هواشناسی.

طرح و پیگیری موضوع مقابله با کانون های خارجی گرد و غبار به صورت 2 جانبه و بین المللی تا اخذ سه مصوبه از سازمان ملل متحد برای مقابله جهانی با این مشکل، برخورد با حیوان آزاری و اقدام تهیه لایحه مقابله با حیوان آزاری که در کمیسیون مربوطه دولت است، حذف حیوانات از سیرک ها، ساماندهی وضعیت حیوانات در باغ وحش ها و ارتقای وضعیت آنان، توسعه دیپلماسی محیط زیست و نتایج آن شامل: حدود 20 تفاهم نامه دو جانبه و اجرایی شدن آنها که فقط در بخش آموزش و توان افزایی به برگزاری 70 دوره مشورتی آموزشی بین المللی برای کارشناسان، محیط بانان، تشکل های مردم نهاد و دانشگاهیان منجر شده، جلب سرمایه گذاران خصوصی خارجی و همکاری با دولت ها مانند حمایت از دریاچه ارومیه و تالاب انزلی، ایجاد فضای لازم برای مشارکت گسترده مردم در حفاظت از محیط زیست شامل سازمان های مردم نهاد که از 432 به 890 رشد داشته اند، جلب مشارکت هنرمندان و ورزشکاران در عرصه اجتماعی و قالب برنامه هایی مانند احیای جشنواره بین المللی فیلم سبز، درج نشان یوزپلنگ (گونه در معرض تهدید آسیایی) بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در مسابقات جهانی، اختصاص نماد گونه های جانوری به فدراسیون های ورزشی، جلب مشارکت بخش خصوصی برای اولین بار برای حفاظت از محیط زیست مانند بیمه ما از پلنگ ایرانی، بیمه دانا از یوزپلنگ آسیایی و همکاری هواپیمایی هایی مانند ماهان و معراج و... اشاره کرد.

• سازمان حفاظت محیط زیست
• روز جهانی محیط زیست
• سازمان ملل متحد
• باغ وحش
• دریاچه ارومیه
• هامون