آموزه‌های چینی از وابستگی تا خودکفایی و امنیت غذایی

حدود 30سال پیش لستر آر. براون سئوال کلیدی «چه کسی چین را تغذیه خواهد کرد» را مطرح کرد. طی این 3دهه، دولت چین پیوسته تضمین امنیت غذایی را به عنوان وظیفه مهم سیاسی خود در اولویت قرار داده است.

به گزارش خبرنگار مهر، امروز چین آمار جدیدی از وضعیت امنیت غذایی خود منتشر کرده است. حسین شیرزاد، تحلیلگر توسعه کشاورزی در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری مهر نوشت، چین در سال 2023 میلادی جمعیتی بالغ بر 1.41 میلیارد نفر داشت که حدود 2.08 میلیون نفر کمتر از سال قبل (بدون احتساب هنگ کنگ، ماکائو و تایوان) است. رشد جمعیتی در این کشور در سال 2022 منفی شد. بنابراین رشد جمعیت چین بسیار پایین‌تر از پیش‌بینی‌های قبلی بوده است و روند آشکاری از کاهش جمعیت در سن کار همراه با افزایش نسبت افراد مسن پدیدار شده است که چالش‌های قابل توجهی در زمینه پیری ایجاد می‌کند. این مسئله به ویژه در مناطق روستایی حاد است. نزدیک به 30 سال پیش لستر آر. براون سئوال کلیدی «چه کسی چین را تغذیه خواهد کرد» را مطرح کرد. طی این 3 دهه، دولت چین پیوسته تضمین امنیت غذایی و افزایش توانایی مقاومت در برابر خطرات غذایی را به عنوان وظیفه مهم سیاسی خود در اولویت قرار داده است. از یک سو، به عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان، توانایی چین در تأمین غذای کافی برای مردم پیامدهای قابل توجهی برای امنیت غذایی جهانی دارد. از سوی دیگر، زمینه سیاسی و فرهنگی منحصربه‌فرد چین، مقامات سیاسی را به تضمین تأمین مواد غذایی ترغیب می‌کند.

سیاست‌های حفاظتی چین از زمین‌های کشاورزی

در چین، حفاظت از زمین‌های کشاورزی و جلوگیری از تجاوز به حریم شهرها به ویژه اجرای دقیق سیاست‌های حفاظت از زمین‌های کشاورزی برای اطمینان از حفظ زمین‌های قابل کشت کافی برای کشاورزی ضروری است. به عنوان مثال، سیاست «خط قرمز» چین که 120 میلیون هکتار زمین کشاورزی را محافظت می‌کند، در حفظ ظرفیت کشاورزی بسیار مهم بوده است. چنین سیاست‌هایی می‌توانند از دست رفتن زمین‌های حاصلخیز به دلیل شهرنشینی و صنعتی شدن را کاهش دهند.

تغییرات سالانه در حجم تولید مواد غذایی چین یک منحنی S شکل را نشان می‌دهد. این منحنی از سال 1978 تا 1995 به تدریج افزایش یافت، از دهه 1990 تا 2005 راکد ماند و سپس از سال 2006 تا 2016 رشد پر شتابی را تجربه کرد. تا سال 2016، حجم تولید مواد غذایی چین به تولید پیش‌بینی‌شده دولت یعنی 640 میلیون تن تا سال 2030 رسیده بود. با این حال، رشد در 5 سال (2015-2020) راکد ماند؛ علاوه بر این، نرخ رشد تولید برنج و گندم کمتر از سایر غلات بوده است. تا سال 2016، حجم تولید مواد غذایی چین به تولید پیش‌بینی‌شده دولت یعنی 640 میلیون تن تا سال 2030 رسیده بود. با این حال، رشد در 5 سال (2015-2020) راکد ماند

حجم تولید مواد غذایی در سال 2020 به طور قابل توجهی از پیش‌بینی لستر آر. براون که در سال 1995 انجام شده بود، فراتر رفت.

پس از انتخاب ترامپ، حمایت قاطع دولت از کشاورزی در چین برای خودکفایی این کشور بسیار مهم بوده و به امنیت غذایی جهانی کمک می‌کند. طبق داده‌های برنامه جهانی غذا، شاخص گرسنگی چین به عنوان «منطقه آبی» مشابه کشورهای اروپایی و آمریکایی، طبقه‌بندی می‌شود که نشان دهنده درصد بسیار پایین سوءتغذیه در بین عموم مردم است.

امنیت غذایی چین مسئله‌ای فراملی است

امنیت غذایی چین صرفاً یک مسئله ملی نیست؛ بلکه پیامدهای قابل توجهی برای بازارهای جهانی غذا، تجارت و پایداری محیط زیست به دنبال داردامنیت غذایی چین صرفاً یک مسئله ملی نیست؛ بلکه پیامدهای قابل توجهی برای بازارهای جهانی غذا، تجارت و پایداری محیط زیست به دنبال دارد. در سال 1995، لستر آر. براون در اثر برجسته خود با عنوان «چه کسی چین را تغذیه خواهد کرد؟» به پتانسیل یک بحران غذایی قریب‌الوقوع اشاره کرد. تا سال 2004، چین از یک صادرکننده خالص غذا به یک واردکننده خالص تبدیل شده بود و چالش‌های غذایی خود را در کانون توجه جهانی قرار داده بود. از آن زمان، بحث‌های پیرامون تأمین غذای چین تشدید شده است؛ از جمله بحث‌هایی در مورد به اصطلاح «نظریه تهدید غذایی چین» که به بررسی چگونگی تأثیر پویایی امنیت غذایی این کشور بر اقتصاد جهانی و سیستم‌های غذایی می‌پردازد.

از منظر فائو، سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد 3 سطح از خودکفایی غذایی تعریف شده است؛ زیر 80 درصد به عنوان کسری غذا، بین 80 تا 120 درصد به عنوان خودکفایی غذایی و بالای 120 درصد به عنوان کشور دارای مازاد غذا. در این رابطه نرخ خودکفایی غذای چین از 101.8 درصد در سال 2000 به 76.8 درصد در سال 2020 کاهش یافته است و انتظار می رود در صورت عدم انجام اقدامات به موقع، تا سال 2035 این عدد به 65 درصد کاهش خواهد یافت.

موانع خودکفایی چین در تامین امنیت غذایی

افزایش وابستگی به واردات برای اقلام غذایی کلیدی، سناریوی امنیت غذایی چین را تا حد زیادی بدتر کرده است. از دست دادن زمین‌های قابل کشت، بذرهای کم‌حاصل، هزینه‌های بالاتر تولید داخلی و نگرانی های مربوط به ایمنی مواد غذایی برندهای محلی، مصرف‌کنندگان داخلی را به سمت انتخاب اقلام وارداتی سوق داده است.

در نتیجه این امر، چین از سال 2004 با وجود تولید داخلی بالا، به واردکننده خالص مواد غذایی تبدیل شده است.

سیاست پایداری در تولید غلات

چین، پس از حفظ پایداری در تولید کل غلات به بیش از 650 میلیون تن برای 9 سال متوالی، در سال 2024 کل تولید غلات آن برای اولین بار به نقطه عطف جدیدی یعنی 700 میلیون تن رسید. عوامل اصلی این افزایش، تولید بالا گندم، برنج و ذرت هستند.

در حال حاضر، عرضه و تقاضای کلی، متعادل است و خودکفایی تا حد زیادی قابل دستیابی است. با این حال، «خودکفایی» یک استاندارد بسیار پایین است و به هیچ وجه معادل «تقاضا» نیست. در واقع، «تقاضا» یک استاندارد بسیار واقع بینانه‌تر است.

چین در حال حاضر از منظر امنیت غذایی ملی در بهترین دوره تاریخ خود قرار داردچین در حال حاضر از منظر امنیت غذایی ملی در بهترین دوره تاریخ خود قرار دارد. استراتژی ذخیره غلات، امنیت غذایی را تضمین می‌کند، اما واقعیت اجتناب‌ناپذیر این است که کاستی‌های ساختاری در سیستم عرضه کشاورزی این کشور وجود دارد. جدا از غلات اصلی، بسیاری از محصولات کشاورزی دیگر از جمله غلات، گوشت، سبزیجات و سایر انواع محصولات کشاورزی وجود دارند که برای تأمین تقاضای داخلی نیاز به واردات یا اتکای کامل به واردات دارند.

از آمار تولید محصولات در چین تا واردات آنها

بر اساس داده‌های اداره کل گمرک چین در سال 2024، کل واردات غلات در این سال به 157.53 میلیون تن رسید که نسبت به سال قبل 2.3 درصد کاهش داشته است. با وجود این، هنوز سومین سال پر واردات در تاریخ این کشور به شمار می رود.

پس از سال‌های 2021 و 2023 که واردات از 160 میلیون تن فراتر رفت، قابل توجه‌ترین کاهش در واردات سه غله اصلی بود. در سال 2024، واردات گندم چین در مجموع 11.18 میلیون تن بود که نسبت به سال قبل حدود 8 درصد کاهش داشت؛ واردات برنج 1.625 میلیون تن بود که حدود 37 درصد کاهش داشت؛ و واردات ذرت به 13.76 میلیون تن رسید که حدود 49 درصد کاهش داشت.

بر اساس تولید 3 غله اصلی در سال 2024، نرخ خودکفایی برای هر 3 محصول گندم، برنج و ذرت به بیش از 90 درصد رسیده است. به طور خاص، نرخ خودکفایی برای گندم تقریباً 92.8 درصد، برای برنج حدود 99.2 درصد و برای ذرت حدود 95.5 درصد محقق شده است.

بر اساس تولید 3 غله اصلی در سال 2024، نرخ خودکفایی برای هر 3 محصول گندم، برنج و ذرت به بیش از 90 درصد رسیده است. به طور خاص، نرخ خودکفایی برای گندم تقریباً 92.8 درصد، برای برنج حدود 99.2 درصد و برای ذرت حدود 95.5 درصد محقق شده است

بنابراین، چین در این 3 غله اساسی تا حد زیادی خودکفا است. با این حال، گذشته از این محصولات اصلی، نرخ خودکفایی برای سایر غلات همچنان پایین است. به عنوان مثال، نرخ خودکفایی برای جو و سورگوم بسیار پایین است و واردات همچنان در حال افزایش است. طبق گزارش اداره کل گمرک چین، در سال 2024، چین 14.24 میلیون تن جو وارد کرد که یک رکورد تاریخی جدید را با افزایش 25.8 درصدی نسبت به سال گذشته برای خود ثبت کرد.

همچنین در سال 2024، چین 8.66 میلیون تن سورگوم وارد کرد که افزایش 66 درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. از این میزان 5.68 میلیون تن از ایالات متحده وارد شده که 65.7 درصد و 1.95 میلیون تن از استرالیا که 22.5 درصد و 1.02 میلیون تن از آرژانتین که 11.8 درصد را تشکیل می‌دهد. نرخ خودکفایی برای این دو غله به ترتیب 17.6 درصد و 18.8 درصد است که نشان می‌دهد وابستگی به واردات برای این گونه‌ها بیش از 80 درصد است.

علاوه بر این، چین با شکاف‌های قابل توجهی در خودکفایی در محصولات کشاورزی مانند لبنیات، پنبه، شکر، دانه‌های روغنی و گوشت مواجه است؛ به این معنی که این کشور همچنان نسبتاً به واردات وابسته است.

داده‌های جامع نشان می‌دهد که نرخ خودکفایی برای محصولات کشاورزی مانند لبنیات، پنبه و شکر نسبتاً بالا است. در سال 2024، تولید محصولات لبنی، پنبه و شکر چین به ترتیب 29.618 میلیون تن، 6.164 میلیون تن و 11 میلیون تن بود در حالی که واردات در مجموع برای هر یک از این محصولات به ترتیب 2.62 میلیون تن، 2.62 میلیون تن و 4.35 میلیون تن بود. با در نظر گرفتن عواملی مانند حجم صادرات، نرخ خودکفایی برای این محصولات همگی بالای 70 درصد است. با این حال، این آمار هنوز نشان دهنده شکافی نزدیک به 30 درصدی بوده که به واردات وابسته است.

در میان محصولات کشاورزی وارداتی، دانه‌های روغنی یکی از بزرگترین شکاف‌ها را نشان می‌دهند. دانه‌های روغنی، به ویژه سویا، بالاترین سطح وابستگی خارجی را دارند. چین بزرگترین واردکننده سویا در سطح جهان است که بیش از 60درصد از تجارت جهانی سویا را به خود اختصاص داده است و همچنین بزرگترین سهم از کل واردات کشاورزی را نیز به خود اختصاص داده است.

در سال 2024، واردات سویای این کشور در مجموع 105.03 میلیون تن بود که نسبت به سال گذشته 6.5 درصد افزایش یافته و 66 درصد از کل واردات غلات را تشکیل می‌دهد. منابع اصلی واردات سویا، برزیل با 74.65 میلیون تن (71 درصد) و ایالات متحده با 22.13 میلیون تن (21 درصد) بودند. با این حال، در سال 2024، تولید سویای داخلی چین تنها 19 میلیون تن بود که در نتیجه نرخ خودکفایی حدود 15.2 درصد بود که نشان دهنده وابستگی خارجی بیش از 80 درصدی است.

گذشته از سویا، حجم واردات سایر دانه‌های روغنی رو به کاهش بوده است. چین در درجه اول روغن آفتابگردان را از روسیه و اوکراین، روغن کلزا را از کانادا و اتحادیه اروپا و روغن پالم را از اندونزی و مالزی وارد می‌کند. در سال 2024، چین 1.09 میلیون تن روغن آفتابگردان وارد کرد که در مقایسه با 1.52 میلیون تن در سال 2023، 28 درصد کاهش داشته است. حجم واردات روغن کلزا 1.88 میلیون تن بود که 20 درصد نسبت به 2.36 میلیون تن در سال 2023 کاهش یافته است. واردات روغن پالم در مجموع 3.67 میلیون تن بوده است که در مقایسه با 5.64 میلیون تن در سال 2023، 35 درصد کاهش داشته است.

طبق تجزیه و تحلیل، با در نظر گرفتن عوامل مختلف، وابستگی خارجی به روغن کلزا (شامل واردات روغن خالص و کلزا) 40 درصد است، به این معنی که نرخ خودکفایی تقریباً 60 درصد است. در مورد روغن پالم، مصرف داخلی تقریباً به طور کامل به واردات وابسته است و در نتیجه نرخ خودکفایی بسیار پایینی دارد.

روغن آفتابگردان نیز به دلیل تولید داخلی پایین، نرخ خودکفایی نسبتاً پایینی دارد و بازار آن تا حد زیادی به واردات وابسته است.

در سال 2024، واردات گوشت چین عمدتاً شامل گوشت گاو، مرغ، بره و... بود. تولید ملی گوشت گاو در سال 2024 به 7.79 میلیون تن رسید، در حالی که کل واردات 2.87 میلیون تن بود. در نتیجه، نرخ خودکفایی برای گوشت گاو حدود 73 درصد است و تقریباً 27 درصد اختلاف دارد. علاوه بر این، داده‌های دیگر نشان می‌دهد که در سال 2024، چین 2.91 میلیون تن گوشت گاو و احشا گاو وارد کرده است که 43.6 درصد از کل واردات گوشت را تشکیل می‌دهد که بیان گر این است، گوشت گاو یکی از انواع گوشتی است که چین نسبتاً به واردات آن وابسته است.

از سوی دیگر، نرخ خودکفایی برای گوشت مرغ، بره و... همگی بالای 90 درصد است، اگرچه هنوز تا حدودی واردات وجود داشته است. در سال 2024، چین 405.000 تن گوشت مرغ و 366.000 تن گوشت بره وارد کرده است.

از نظر میوه، چین واردکننده خالص میوه است. در سال 2024، کل واردات میوه چین به 7.6871 میلیون تن رسید که نسبت به سال قبل 2.17 درصد افزایش داشته است. ارزش کل واردات به 17.746 میلیارد دلار رسید که 5.25 درصد افزایش داشته است. در میان این میوه‌ها، میوه‌های مرغوب مانند گیلاس عمدتاً از شیلی و ژاپن وارد می‌شود. در سال 2024، واردات گیلاس چین به 451.000 تن رسید که نسبت به سال قبل 23 درصد افزایش داشته است.