آینده صنعت نشر با نشر الکترونیک گره خورده است
مرتضی زینعلی - کارشناس صنعت نشر
تعامل نشر دیجیتال با نشر مکتوب یک اتفاق قطعی است. تشریح آینده‌پژوهی نشر، نیازمند بررسی 2 پارادایم مهم است. نخست باید پیش‌بینی کنیم که صنعت نشر در آینده دستخوش چه تحولاتی خواهد شد؟ در این پارادایم افراد باتوجه به تخصص و دانشی که دارند، پیش‌بینی‌هایی را مطرح می‌کنند، اما پارادایم دوم به آینده‌نگاری اختصاص دارد. یعنی براساس داده‌ها و اطلاعات موجود به احتمالات رخ‌داده در آینده می‌پردازند و براساس سناریوهای مطرح‌شده برنامه‌ریزی می‌کنند و دست‌اندرکاران و عوامل صنعت نشر را برای تحولات آتی آماده می‌کنند. گاهی ممکن است پیش‌بینی‌ها براساس مستندات علمی بیان نشده باشند، بنابراین اتکایی هم به آنها نمی‌توان داشت. اینکه آینده صنعت نشر با نشر الکترونیک گره خورده است، امری واضح است، اما اینکه آیا نشر الکترونیک بر نشر مکتوب غلبه خواهد کرد یا خیر و اینکه چه زمانی این اتفاق رخ خواهد داد، هنوز کارشناسان و دانشمندان در سراسر دنیا پاسخ مطمئن و روشنی برای آن ندارند و به نتیجه نرسیده‌اند، گرچه به‌استناد مرکز آمار جهانی در دوران همه‌گیری کرونا شاهد رشد کتاب‌های الکترونیک بوده‌ایم.
کتاب‌های الکترونیک در بدو ورود به دنیای نشر رشد خوبی داشتند، اما پس از گذشت مدت زمانی، دوباره رو به افول رفتند. بنابراین، نمی‌توان گفت که ناشران الکترونیک بازیگران اصلی صنعت نشر در آینده خواهند بود؛ چراکه در پایان این 2 سال که جهان درگیر همه‌گیری کووید 19 بود، باز شاهد جان گرفتن رشد کتاب‌های کاغذی شدیم و ناشران کتاب‌های کاغذی و مکتوب همچنان گوی سبقت را از ناشران الکترونیک ربودند. به‌استناد آمارهای انجمن ناشران امریکا، کتاب‌های کاغذی هنوز بر نشر غلبه دارند، براساس آمار انجمن ناشران امریکا تنها 11 تا 12 درصد صنعت نشر جهان به فعالیت نشر الکترونیک و استارت‌آپ‌های این حوزه اختصاص دارد و همچنان نشر مکتوب سهم بزرگی از نشر کتاب را در اختیار دارد. در کل، نمی‌توان با اطمینان صرف درباره آینده صنعت نشر جهان صحبت کرد و این نبوداطمینان بر همه کشورها حاکم است. ناشران مکتوب همچنان با استفاده از فناوری‌های نوین و کاغذهای تولیدشده با روش‌های جدید، در تلاش هستند که جایگاه خود را حفظ کنند، بنابراین همواره در صنعت نشر میان ناشران الکترونیک و مکتوب جدال بر سر به‌دست گرفتن بازار وجود داشته است، اما هنوز ناشران الکترونیک نتوانسته‌اند که نقش جدی در این رقابت ایفا کنند، اما ناشران مکتوب هم باید بدانند که تحولات جدی و حضور فناوری در نشر یکی از مولفه‌هایی است که نمی‌توان آن را انکار کرد.
ضعفی که در کشور ما وجود دارد، به نبود سیاست جدی در این عرصه برمی‌گردد. هنوز سیاست‌گذاران ما به‌صورت جدی وارد این عرصه نشده‌اند، به‌همین دلیل آمار دقیقی هم از میزان فروش کتاب‌های الکترونیک در کشور نداریم و همواره براساس حدس‌ها و گمانه‌زنی‌ها این آمار منتشر شده است، بنابراین نمی‌توانیم به‌طوردقیق از سهم نشر الکترونیک و دانش‌بنیان‌ها در صنعت نشر کشور اطلاعاتی ارائه کنیم. براساس آمارهای جهانی، چین نخستین رتبه را در فروش کتاب‌های الکترونیک دارد و در صدر ایستاده است. امریکا دومین کشوری است که میزان استفاده از کتاب‌های الکترونیک در آن بالا و فضای بازتری برای ناشران الکترونیک فراهم کرده است. به‌همین‌دلیل، بهتر است ناشران مکتوب، فناوری و دانش‌بنیان‌های حوزه نشر را جدی بگیرند، چراکه در عمل فعالیت آنان می‌تواند به سود نشر مکتوب و تقویت آنها بینجامد. از آنجایی که فناوری یک مولفه پویاست و روزبه‌روز در حال تغییر است، می‌تواند نیازهای زیادی از ناشران را مرتفع کند و به توسعه نشر بپردازد. باتوجه به آنچه پیش‌تر هم اشاره شد، فناوری‌ها و نشر الکترونیک بازوی تقویت‌کننده مهمی برای نشر مکتوب به‌حساب می‌آیند و در بسیاری از موارد می‌توانند به سود صنعت نشر باشند.
به‌گفته زینعلی، شاید یکی از عوامل تشدیدکننده بازار کپی‌های غیرمجاز، منتشر نشدن برخی کتاب‌هایی باشد که موردنیاز بازار است. این نبود نشر مجدد که بیشتر در زمینه نشر دانشگاهی اتفاق می‌افتد، باعث می‌شود که کپی‌های غیرمجاز رشد زیادتری داشته باشند، بنابراین انتشار مجدد در قالب E-book می‌تواند تاثیری جدی بر پیشگیری و جلوگیری از تخلف‌های صنعت نشر داشته باشد. به‌اعتقاد من، در دل نوآوری‌ها و نشر الکترونیک فرصت‌های زیادی برای بهبود و توسعه نشر مکتوب وجود دارد و می‌تواند برای ناشران مکتوب یک بازوی کمک‌کننده باشد. بازار دیجیتال نمی‌تواند جایگزین صنعت چاپ شود. در واقع هردو این بازارها مکمل یکدیگر خواهند بود. بزرگ‌ترین بازار نشر و کتاب متعلق به امریکاست و سالیان سال است که غول‌های بزرگی چون آمازون وارد این فضا شده، اما باوجود پیشرفت‌های متعدد هنوز نتوانسته‌اند به‌طورعلنی و عملی جایگزین بازار کتاب‌های چاپی در این کشور شوند. با این وجود، مردم کتابخوان به نظرات کاربران آمازون، گودریدز و مانند آنها و همچنین میزان فروش نسخه‌های الکترونیک توجه ویژه‌ای دارند.