احیای قنات، شیوه ای سازگار با حکمرانی آب در اصفهان است
اصفهان - ایرنا - عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: قنات و قنات داری شیوه ای سازگاربا شرایط محیطی در اقلیم های بیابانی و نیمه بیابانی و مصداق حکمرانی آب در اصفهان به‌شمار می رود که با توجه به شرایط بحرانی برای مدیریت پایدار و مشارکتی منابع آب باید دراولویت قرار بگیرد.
سید احمد خاتون آبادی، روز یکشنبه در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا اهمیت قنات و قنات داری را به عنوان یکی از میان بُرهای گریز از تشدید بحران آب، گوشزد کرد.
وی قنات را ادراکی حکیمانه از محیط طبیعی و انسانی دانست و افزود: نکته مهم و بارز این است که همواره میزان جمعیت و کشت و کار بر اساس میزان آب دهی قنات در هر سال بوده است، حتی میزان مصرف مردم براساس «دبی» (یا حجم آب در ثانیه) در شرایط ترسالی وخشکسالی تنظیم می‌شده است، به این معنا که قنات در واقع زیستنی متناسب با شرایط اقلیمی و محیطی بوده است.
خاتون آبادی تصریح کرد: این در حالیست که امروز اگر رودخانه ای با دستکاری های گوناگون در طبیعت خشک شود و یا آبی به منطقه ای که از گذشته‌های دوربا قنات، نبض زندگی اش تنظیم شده، منتقل شود آشکار است که به طور مصنوعی تناسب و تعادل زیست بومی و جمعیتی آن منطقه برهم می ریزد و تقاضا برای مصرف آب همچنان ادامه خواهد یافت.
دانشیار دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان، افزود: نکته قابل توجه دیگر اینکه درقنات داری ارتباط تنگاتنگ بین وجود پوشش گیاهی (وجلوگیری از تخریب آن) در مناطق کوهستانی و میزان نفوذ آب در خاک ومخروط افکنه است، زیرا با تخریب پوشش گیاهی و فرسایش بادی میزان آب نفوذی در خاک مناطق کوهستانی کاهش می یابد و مخزن اصلی و سرمنشا قنات که مخروط افکنه است نیز با کمبود فاحش آب نفوذی روبرو شده و به دنبال آن قنات ها خشک می شود.
وی توضیح داد: پدران و اجداد ما در این سرزمین خشک گویی که از رموز بسیاری آگاهی داشته اند. آنها در کوهپایه ها هر کجا مخروط افکنه (بافت خاصی متشکل از سنگ ریزه و قلوه سنگ) وجود داشته شناسایی می کردند و برای رسیدن به آب در آنجا اولین چاه را حفر و سپس برای انتقال آن آب، به حفر تونل یا دالان و تالار زیر زمینی اقدام می‌کردند. آنها برای تنظیم فشار اتمسفر، هوا دهی و سهولت حرکت آب در مسیری طولانی، چاه های دیگری در فاصله های مشخص حفر می کردند.
خاتون آبادی گفت: در مناطقی مانند یزد، کاشان، اردستان و گناباد که از جریان آب های سطحی و رودخانه محروم بودند، مقنیان ماهر و کار آزموده دست به کار می شدند تا آب را از مخزن آن یعنی مخروط افکنه در دامنه کوهها، به دشت ها آن هم با کمترین میزان هدر رفت و تبخیر از زیر زمین هدایت کنند اینگونه با آگاهی از بافت خاک و سازندهای زمین شناسی، شاهکار قنات خلق و آب ذخیره شده در بافت مخروط افکنه ها، به پایین دست مناطق کوهپایه ای انتقال یافته و در دشت هایی که قابلیت کشاورزی داشتند، مورد استفاده قرار می گرفته تا سرانجام جامعه انسانی با حفر قنات شکل می گرفت.»
احداث بی رویه چاه عمیق، علت نابودی قنات ها
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، احداث بی رویه چاه عمیق در دشت ها و دخالت مستقیم و مخرب در حجم آب سفره های زیر زمینی و آب دهی قنات ها را عامل اصلی خشک شدن آن ها دانست و افزود: براساس گزارش مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان حدود 15 درصد از قنوات استان بدنبال کاهش بارش‌ها، خشک شده است و وضعیت کاریزها به‌عنوان میراث کهن و شاهرگ حیاتی هر روز بحرانی‌تر می‌شود، بطوریکه در سال‌های اخیر با جایگزین شدن چاه‌های عمیق و خشکسالی، بسیاری از قنات های قدیمی از بین رفته است.
وی هشدار داد چنانچه بهره برداران آب های زیر زمینی وچاه های عمیق، در استفاده از آب صرفه‌جویی نکنند، پیش بینی می‌شود در تابستان سال آینده، باقی‌مانده کاریزها نیز خشک شوند.
استاد دانشگاه و فعال محیط زیست احداث چاه های جدید، حفر بی رویه و کف شکنی مداوم چاه های عمیق به دلیل خشکسالی‌های اخیر، سهل‌انگاری برخی کشاورزان در برداشت حقابه، بی‌توجهی برخی نهادهای متولی ساخت و ساز مسکن و جاده به مسیر و حریم قنات ها، جاری شدن سیلاب و ورود هرزآب‌های ناشی از آبیاری غیراصولی مزارع حاشیه قنات ها را از دیگر علل عمده خشک شدن قنات‌ها در سال‌های اخیر برشمرد.
خاتون آبادی با بیان اینکه قنات هاهمیشه تحت تأثیر عوامل طبیعی و انسانی قرار می‌گیرند، افزود: باید با احیای پوشش گیاهی در آبخیزهای بالادست و حوضه آبریز قنات ها، نفوذ پذیری آب در خاک کوهپایه ها و مخروط افکنه ها را تقویت کرد و نیز با مرمت و لایروبی مستمر آنها، بازدهی آبشان را افزایش داد.
قنات های استان نیازمند مرمت و لایروبی
عضوهیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان افزود: گزارش جهاد کشاورزی نشان می دهد که اکنون 70 درصد از قنات های استان نیازمند مرمت، بازسازی و لایروبی است که بازسازی هرکیلومتر از این شبکه، 650 میلیون تومان هزینه دارد.
وی با بیان اینکه در سال‌های قبل، طرح‌های مربوط به کاریزها به سبب کمبود اعتبار، به رفع عیب، آزادسازی آب‌بندها و لایروبی محدود بوده است، افزود: دلسردی کشاورزان استان از لایروبی قنات ها به علت افت فشار آب در سفره‌های زیرزمینی، تغییر نگرش درباره استفاده از آب قنات ها و حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، به آنها خسارت زده است.
خاتون آبادی افزود: در سه سال اخیر، برای رفع مشکل کاهش آبدهی قنات ها در شهرستان‌های اصفهان، اردستان، کاشان، شهرضا، دهاقان، نایین و خوروبیابانک، اقدامات مؤثری انجام شده است که بخشی از آنها مربوط به احیای قنات های آسیب‌دیده از سیلاب‌های سال های پیش است.
ضرورت مشارکت دینفعان قنات ها برای احیای آنها
دانشیار دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: در طرح های باز سازی ومرمت قنات ها، کاریزهایی در اولویت قرار می‌گیرد که در پایین‌دست آنها باغ وجود دارد تا بتوان برای آبیاری درختان از این منبع آب زیرزمینی استفاده کرد این در حالیست که نگاهی جامع و فراگیر به پدیده قنات نیاز است.
خاتون آبادی افزود: مالکان قنات‌ها برای بازسازی و مرمت آنها، تسهیلات بلندمدت با سود چهار درصد دریافت می‌کنند که بر اساس تفاهم‌نامه سازمان جهاد کشاورزی استان، سازمان بسیج سازندگی و بنیاد برکت، مقرر شده است که در موضوع بازسازی قنات ها، همکاری سه‌جانبه شکل بگیرد.
به گفته وی، شرکت فولاد مبارکه نیز امسال برای مرمت کاریزها در خوروبیابانک و مناطق کمتر توسعه‌یافته استان اصفهان به کمک جهاد کشاورزی آمده است ولی باید صنایعی که با حفر چاه و بهره برداری از سفره های آب زیر زمینی در کاهش آبدهی آنها سهم دارند، در بازسازی قنات ها فعالانه سهیم شوند.
استاد دانشگاه افزود: جهاد کشاورزی که فقط هزینه لایروبی را تقبل می کند باید در انتخاب پیمانکارها دقت بیشتر به خرج دهد زیرا لایروبی قنات نیاز به پیمانکارآگاه و آشنا با این حرفه دارد، همچنین بخش ترویج جهاد کشاورزی لازم است دوره های آموزشی و ترویجی کوتاه مدت در زمینه سازه قنات، لایروبی، نگهداری و تربیت نیروی ماهر را برگزار کند.
خاتون آبادی با بیان اینکه شرکت آب منطقه ای ذینفع بعدی در حوزه قنات است، افزود: این سازمان باید با همراهی و همکاری جهاد کشاورزی دقت کافی و بیشتری در احیای حوضه های آبریز قنات ها داشته باشد و لازم است با برنامه جدی تلاش خود را برای بستن چاه های غیر مجاز و مکانیزه کردن بهره برداری از چاه های دارای مجوز با نصب کنتور صرف کند همچنین کنترل مستمر در این زمینه را برای احیای قنات ها در دستور کار خود قرار دهد.
به گفته وی، سازمان میراث فرهنگی نیز باید در برنامه جامع احیای قنات ها، هماهنگ با دیگر سازمان ها وارد عمل شود.
خاتون آبادی افزود: تمرکز و توجه این سازمان بیشتر بر جنبه های تاریخی، فرهنگی و گردشگری قنات ها است، بنابراین توصیه می شود ضمن توجه به جنبه های دیگر، در خصوص جلوه ظاهری و گردشگری قنات، برای جذب گردشگران، به بدنه سازی مظهر قنات ها اهتمام بیشتری شود.
ارزش ملی و جهانی قنات های اصفهان
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: قنات هایی در استان اصفهان با ویژگیهای خاص وجود دارد که باید برای احیا، نگاهداری و حفاظت از آن ها بودجه ملی در نظر گرفته شود زیرا ارزش ملی و جهانی دارند و حتی باید از یونسکو منابع مالی برای مرمت آن ها جذب شود.
وی افزود: قنات منحصر به فرد2 طبقه «مون» در اردستان، «مزد آباد» میمه و «وزوان» تنها قنات هایی هستند که با برخورداری از سازه سد، آب در زمستان با استفاده از دریچه هایی از جنس کوزه برای استفاده در تابستان در سد های زیر زمینی آنها ذخیره می شود.
این استاد دانشگاه افزود: پیشنهاد می کنم ذینفعان قنات ها، شورای حکمرانی و مدیریت قنوات تشکیل دهند و فرایند واحدی دراحیای، مرمت و حفاظت این سازه بی نظیر که یادگار دوران هخامنشی است بکار گیرند.
به گزارش ایرنا، دانش و پدیده قنات از دوران هخامنشیان در ایران و تاجیکستان و افغانستان رونق داشته و به یمن و عمان تا اسپانیا و از آنجا به مکزیک برده شده و ابتکار ایرانی است.
حدود 47 هزار رشته قنات در کل کشور وجود دارد که 10 درصد آن در استان اصفهان است و پنج هزار و 84 هکتار از مزارع و باغ‌های استان را آبیاری می‌کند.
بر اساس آمار موجود، بیشترین تعداد قنات در استان اصفهان با 554 رشته در شهرستان کاشان و بیشترین طول شبکه کاریز با 369 کیلومتر در شهرستان اردستان قرار دارد.
473 رشته قنات در اردستان وجود دارد که طبق گزارش جهاد کشاورزی اردستان حدود 120 رشته قنات بازسازی و مرمت شده است.