اختصاصی | جزئیات پدیده زلزله خاموش در تهران

حسن زحمتکش، مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، در خصوص وضعیت طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در سال گذشته، گفت: این طرح یکی از طرح های موفق وزارت نیرو است که در این طرح در بخش های مختلفی شامل انسداد چاه های غیرمجاز، توقیف دستگاه های حفاری غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند، اصلاح و تعدیل پروانه چاهها، ساماندهی شرکت های حفاری و همچنین کنترل و تقلیل منصوبات چاه های دارای اضافه برداشت فعالیت می کنیم.

وی افزود: با توجه به اینکه تعداد چاه‌های غیرمجاز استان تهران زیاد است، تاکنون در خصوص انسداد این چاه‌ها عملکرد مطلوبی داشته‌ایم؛ در سال‌های اخیر به طور میانگین سالانه 1400 حلقه چاه در استان تهران مسدود می شود که این اقدامات کمک فراوانی به حفظ سفره های آب زیرزمینی می‌کند.

زحمتکش با بیان اینکه "برخی چاه های مسدود شده مجدد بازگشایی می شوند و در برخی از موارد هم در مجاور چاه مسدود شده مجدد چاه حفر می‌شود"، گفت: به رغم این موارد با توجه به مشاهدات بیلان دشت ها و کاهش بارش ها، نمودار مطالعاتی حاکی از این است که طرح احیاء و تعادل بخشی اثر بخش بوده و در بعضی حوزه ها توانسته‌ایم جلوی افت سطح آب را بگیریم.

وی ادامه داد: در سال گذشته در راستای طرح مذکور تعداد 1436 حلقه چاه غیر مجاز مسدود شده که با این اقدام از خروج 14 میلیون و 813 متر مکعب آب جلوگیری شده است؛ همچنین 73 دستگاه حفاری غیر مجاز توقیف و 839 دستگاه کنتور هوشمند نیز بر روی چاه های مذکور نصب شده است.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران تصریح کرد: عملیات تقلیل منصوبات چاه های مجاز نیز بر روی 53 حلقه چاه صورت گرفته که موجب جلوگیری از تخلیه 4 میلیون و 4 هزار متر مکعب آب در سفره های آب زیرزمینی استان تهران شده است.

وی افزود: از دیگر اقدامات شرکت آب منطقه ای تهران در طرح احیاء و تعادل بخشی تجهیز و بکارگیری اکیپ های گشت و بازرسی است که تعداد آن‌ها 35 اکیپ بوده که در سطح استان فعال هستند؛ در کنار این طرح موضوع خسارت به آبخوان هم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، زمانی که چاه غیر مجاز پر می شود در واقع امورهای منابع آب استان میزان برداشت انجام شده را محاسبه کرده و به متخلف ابلاغ می‌کنند که در صورت عدم پرداخت جریمه توسط مراجع قضایی پیگیری و جریمه مذکور اخذ می‌شود و این اقدام باعث میگردد تا تکرار تخلف صورت نگیرد و میزان تخلف مجدد تا حدی کاهش پیدا کند.

زحمتکش درخصوص نسبت برداشت از آب های سطحی و زیرزمینی گفت: در استان تهران ضرایب و آمارهایمان در این خصوص با سایر استان ها متفاوت است؛ در استان تهران در بخش بهداشت و شرب با مصرف بسیار بالایی روبرو هستیم، لذا در استان تهران حدود 50 درصد در بخش کشاورزی، 42 درصد در بخش شرب و بهداشت و حدود 8 درصد هم در بخش صنعت و خدمات از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنیم، ولیکن در سایر استان‌ها بین 90 تا 92 درصد آب در بخش کشاورزی، 2 درصد در بخش صنعت و 6 درصد هم در بخش آب شرب استفاده می شود که این اعداد با استاندارد جهانی بسیار فاصله دارند.

وی ادامه داد: درکشورهای دیگر میانگین مصرف کشاورزی بین 50 تا 75 درصد است، حتی در کشورهایی که میزان بارش آن ها چندین برابر کشورهای ما است؛ میانگین بارش در کشور ما تقریبا 250 میلی متر است در حالی که این میزان بارش در جهان به طور متوسط حدود 800 میلی متر برآورد شده است.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران با بیان اینکه "ناگفته نماند در برخی از کشورها بالای دو هزار میلی متر هم بارش تخمین زده شده و جالب اینکه مصرف آب در بخش کشاورزی این کشورها بین 50 تا 70درصد است"، گفت: در ایران که بارش یک سوم میانگین جهانی است، میزان مصرف در بخش یاد شده بسیار بالا است؛ در ضمن یک اشکال اساسی هم در کشورما وجود دارد و آن هم توزیع نامتناسب بارش بوده، به نحوی که اگر حتی میزان بارش 250 میلی متر در کشور ما هم به شکل یکدست بود، شرایط نرمالی داشتیم.

وی افزود: از طرف دیگر به دلیل شرایط اقلیمی، میزان تبخیر در کشورمان بسیار بالاست که بخش زیادی از بارش را عملا از دسترس ما خارج می‌کند؛ با همه این نقاط ضعف متاسفانه در بخش کشاورزی 90درصد مصرف آب دیده می شود که با راندمان 30 درصدی در این بخش عملاً 70 درصد آن نیز هدر رفته و نتیجه آن بحرانی شدن شرایط آبی کشور است.

زحمتکش در پاسخ به اینکه "وضعیت کدام دشت های استان تهران بحرانی و کدام یک در شرایط بهتری است؟"، گفت: تمام دشت‌های استان تهران ممنوعه اعلام شده‌اند و دشت ورامین، دشت تهران - کرج و هومند - آبسرد نیز ممنوعه بحرانی هستند و بدترین وضعیت را در استان، دشت هومن - آبسرد با میانگین افت سالانه2 متر به خود اختصاص داده است، دشت ورامین با میانگین یک متر و دشت تهران - کرج هم سالیانه نیم متر به طور متوسط افت دارند؛ دشت هومند - آبسرد جزء بحرانی ترین دشت ها محسوب می شود که این امر موجب می‌شود هم وضعیت منطقه به دلیل فرونشست دچار مشکل شده و هم چاه های موجودی که برای تامین آب در بخش شرب، کشاورزی و صنعت در نظر گرفته شده اند، بعد از چند سال مجبور به کف شکنی و جا به جایی شده که عملا هم سفره آب زیرزمینی و هم بهره بردار از این مسئله آسیب خوهند دید.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران در تشریح مسئله فرونشست زمین، اذعان داشت: اولین فرونشست ها در آمریکا و اروپا اتفاق افتاد، ولی در این دو کشور با تشکیل کارگروه هایی برداشت آب های زیر زمینی را مدیریت کردند؛ فرونشست دلایل زیادی دارد که از جمله آن می توان به فروریزش کوره های قنات، معدن کاری و عوامل انسانی اشاره نمود، اما عمده ترین دلیل فرونشست به صورت منطقه ای، فرونشست ناشی از افت سطح آب زیرزمینی است که در برخی از دشت های کشور و استان این پدیده قابل مشاهده است.

وی افزود: در استان تهران نیز در دو بخش جنوب غرب و شرق استان این پدیده را به صورت جدی تری می توان دید؛ در حوزه غرب به دلیل شرایط خاص زمین شناسی فرونشست به صورت یکپارچه و یکدست در حال اتفاق افتادن است و در سطح زمین کمتر نشانه ای از فروچاله و یا شکاف می بینیم و بیشتر بالا آمدگی لوله جداره ها است؛ اما در حوزه جنوب شرق این امر متفاوت است؛ چرا که به خاطر شرایط خاص زمین، خشک بودن و ویژگی های زمین شناسی این امر به صورت شکاف ها، ترک ها و فروچاله ها دیده می شود و زمانی هم که به سمت مناطق شهری پیش می رود می تواند در منازل مسکونی موجب ایجاد ترک ها و شکاف های ریز شود که از لحاظ علمی به این پدیده زلزله خاموش می گویند.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران خاطرنشان کرد: اگر زلزله ای در آینده اتفاق بیافتد که نتواند منازل مسکونی را چندان تخریب کند در مناطقی که دچار فرونشست شده می تواند یک فاجعه انسانی و تخریب گسترده را رقم بزند که متاسفانه در استان تهران این موضوع به شکل جدی وجود دارد.

وی ادامه داد: طبیعتاً یک دستگاه و ارگان خاص نمی تواند به تنهایی این موضوع را حل کند، بلکه این امر یک خطر ملی به شمار می رود و نیازمند یک عزم ملی است، هم مردم و هم دستگاه های ذی مدخل جهت جلوگیری از این پدیده خطرناک باید احساس مسوولیت کرده و برای این چالش راه حل ارائه نمایند.

زحمتکش با بیان اینکه "در مناطقی هم که فرونشست اتفاق می افتد متاسفانه آبخوان عملا امکان احیاء نخواهد داشت و به همین منظور به آن مرگ آبخوان می گویند"، گفت: اگر در جایی افت سطح آب داشته باشیم و فرو نشست پیش نیاید و در سال های آتی بارندگی داشته باشیم سفره مجدد احیاء خواهد شد اما در مناطق دارای فرونشست این احیاء امکان پذیر نبوده چون شکاف ها و درزهایی که محل ذخیره آب بوده فشرده شده و آبی در آن ها ذخیره نخواهد شد.

وی افزود: شرکت آب منطقه ای تهران به سهم خود با اقداماتی که در طرح احیاء و تعادل بخشی بصورت مستمر درحال انجام دادن هست، اقدامات مهم و چشمگیری داشته اما باید سایر دستگاه ها نیز در این مسیر ما را همراهی کنند.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران در تشریح تبعات اقتصادی و اجتماعی فرونشست زمین گفت: در بخش اقتصادی اگر صنعت و یا کشاورزی وجود داشته باشد، قطعا دچار آسیب خواهد شد، همچنین این پدیده مهاجرت را در پی خواهد داشت؛ حتی می تواند زیرساخت های این منطقه را مانند خطوط انتقال گاز، آب و برق، بزرگراه ها و خطوط راه آهن را دچار مخاطره نماید که قطع به یقین پدیده بیابان زایی را به دنبال خواهد داشت؛ زیرا فرونشست موجب می شود حتی در مناطقی که پوشش گیاهی دیده می‌شود با توجه به شکاف هایی که پیش می آید آبیاری دچار اختلال شود و بخش هایی از بوته ها و فضای سبز بلافاصله از میان رفته و آن هایی هم که در این شکاف ها قرار نمی گیرند چون بارش وارد شکاف ها شده آن ها هم به مرور زمان خشک می شود و لذا موجب بیابان زایی می شود؛ بالطبع مجموعه این عوامل مخاطرات زیست محیطی، انسانی و اقتصادی را به دنبال دارد.

زحمتکش در پاسخ به اینکه "آیا فرونشست ارتباطی با زلزله دارد؟"، گفت: به نظر اینجانب خیر، گرچه برخی از محققین اعتقاد دارند که می تواند موثر باشد، به نظر بنده چون کانون های زلزله در اعماق زمین پیش می آید و فرونشست محدوده مرز آبخوان را درگیر می کند نمی تواند ارتباطی با زلزله داشته باشد، تنها شاید اثر بخشی آن را از منظرتخلیه آبخوان و تغییر تنش و تحریک گسل های منطقه بتوان در نظر گرفت؛ البته در این حوزه نظرات متفاوتی وجود دارد و برخی اساتید در حوزه تکتونیک معتقد به ارتباط این دو امر می باشند.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران با بیان اینکه"نقش مردم و شهروندان در جلوگیری از برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی بسیار مهم است"، گفت: در حوزه شرب مصرف کننده اصلی مردم بوده و می توانند با صرفه جویی و درست مصرف کردن در این بخش کمک کرده و اثربخشی زیادی داشته باشند.

وی ادامه داد: در بخش کشاورزی هم باز مصرف کننده خود مردم بوده و بهره برداران ما کشاورزانند که می توانند با رعایت الگوی مصرف، استفاده از روش های نوین آبیاری و همچنین رعایت قواعد و ضوابط و اضافه برداشت نکردن به سفره های آب زیرزمینی کمک کنند؛ در بخش صنعت و خدمات هم قاعدتا با استفاده از پساب می توان در جلوگیری از برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی موثر بود.

زحمتکش خاطرنشان کرد: شهروندان که مالکین اساسی آب های زیرزمینی هستند، باید در کنار دولت قرار گیرند تا در برخورد با تخلفات بازوی اساسی شرکت آب منطقه ای تهران بوده و اگر حفاری غیر مجاز یا اضافه برداشتی صورت می‌گیرد اطلاع رسانی کنند، لازم به ذکر است متخلفین اکنون روش های بسیار جدیدی را در انجام تخلفات و بهره برداری غیرمجاز استفاده می کنند و اگر مردم و مسوولین دلسوز نباشند، در این زمینه توفیقی حاصل نخواهد شد.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران در خصوصبرنامه های کوتاه مدت و یا بلند مدت این شرکت در راستای حفاظت از منابع آب زیرزمینی گفت: طرح احیا ء و تعادل بخشی در بخش آب های زیرزمینی به طور مستمر در حال فعالیت است؛ یکی از مواردی که اکنون بحث های مطالعاتی آن در یکی از دشت های پایلوت در دست بررسی است، واگذاری مدیریت منابع آب به بهره برداران است، شاید اگر این طرح و اقدام در این دشت پایلوت اثر بخشی مناسبی داشته باشد، موجب شود مردم در مدیریت منابع آب دخیل شوند.

وی افزود: یکی دیگر از برنامه های پیش روی نظارت بر برداشت چاه های مجاز با استفاده از سامانه هایی مانند سامانه دوسویه آب و برق و یا کنتورهای هوشمند آب و برق است که می تواند به ما کمک کرده تا با بهره برداران غیر مجازاز این طریق برخورد کنیم که این امر قطعا می تواند در جلوگیری از تخلفات اثربخشی بسیار بالایی داشته باشد.

زحمتکش با بیان اینکه "قرار است که یک مرکز دیسپاچینگ یا سامانه رصد منابع آب زیرزمینی را در شرکت آب منطقه ای تهران ایجاد کنیم"، گفت: قرار است تا از طریق این مرکز بتوانیم تمامی منابع آبی را چه در حوضه کشاورزی و چه شرب و صنعت و خدمات رصد کنیم تا اگر تخلفی صورت می گیرد سریع‌تر برخورد‌های قانونی و قضایی اعمال شود.

وی ادامه داد: یک کمیته فنی هم در دفتر حفاظت و بهره برداری طی دو سال اخیر راه اندازی شده که به صورت مستمر با شرکت های دانش بنیان و دانشگاه های مختلف از جمله دانشگاه تهران، شهید بهشتی و علم و صنعت مباحث مربوط به منابع آب زیرزمینی و استفاده از روش ها وابزارهای نوین مورد بحث و مطالعه قرار می گیرد تا بتوانیم از روش های سنتی و غیرعلمی در این زمینه فاصله بگیریم.

زحمتکش خاطرنشان کرد: هرگونه برخورد با تخلف‌ها در بخش آب چون با معاش مردم در ارتباط استد، ظرافت و حساسیت های زیادی را می طلبد، زیرا باید تلاش کنیم این اقدامات حاکمیتی موجب بروز مشکلات در شهرستان های استان نشود و مشکلاتی را ایجاد نکند.

وی افزود: شرکت آب منطقه ای تهران ناگزیر است که با مدیریت بسیار سختگیرانه این مسایل را هدایت کند، اما ای کاش می توانستیم اینقدر قوی فرهنگ سازی کنیم که مسوولین و مردم ما به این شناخت برسند که شرایط آب در کشور بحرانی است و دیگر نیاز به مجموعه اقدامات حاکمیتی نباشد.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران با بیان اینکه "طبیعی است هرجا برخودی لازم باشد، باید همه جوانب امر سنجیده شود که قطعا موجب می شود کندتر و آرام تر حرکت کنیم"، گفت: امید می رود کشاورزان، بهره برداران و همه مسوولین در همه قشرها به این نتیجه برسند که منابع آبی را هم برای حفظ وضع موجود کشور و هم برای نسل های آتی حفاظت نمایند، چرا که الزامات توسعه پایدار در همه کشورها وجود منابع آبی پایدار است لذا بحث‌های فرهنگی باید فعالیت های اساسی تری صورت گیرد و همه تربیون‌های کشور بایستی فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در حوزه آب را جدی گرفته تا مردم مطلع شوند که این منابعی که به صورت غیر قانونی مورد بهره برداری قرار می گیرند، منابع ملی ما محسوب می شود و وظیفه ملی است که این منابع ارزشمند به نسل آتی منتقل گردد و اگر به همین روش اکنون جلو برویم قطع به یقین نسل های آتی نمی توانند از این منابع ارزشمند بهره مند شوند.