اقبال ایرانیان به بازارهای غیررسمی نشر / در پله چندم نشر دیجیتال منطقه ایستاده‌ایم؟
استفاده از ظرفیت‌های نشر الکترونیک طی سه سال گذشته پس از شیوع کرونا، با رشد چشمگیری روبرو بود. این مسئله برای نشر ایران که معمولاً شیوه سنتی چاپ و نشر را بر دیگر روش‌های جدید ارحج می‌داند، یک گام رو به جلو محسوب می‌شود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، شیوع ویروس کرونا طی سال‌های گذشته تمام کسب و کارها را تحت تأثیر خود قرار داد. در این میان، صنعت نشر کشور نیز که در چند سال گذشته با بحران‌های مختلف روبرو بوده و فراز و نشیب‌های متعددی را پشت سر گذاشته، از این قاعده مستثنی نبوده است.
نشر ایران که عمدتاً به فعالیت به صورت سنتی خو کرده، در مواجهه با شرایط جدیدی که ویروس کرونا ایجاد کرده بود، چندان توان رویارویی نداشت. از یک سو، خریدهای حضوری، به خصوص در ماه‌های نخست سال 99، به شدت کاهش یافت؛ به طوری که بنا بر آمارهای اعلام شده گاه تا 90 درصد کاهش یافت. از سوی دیگر، افزایش بی‌سابقه قیمت کاغذ و دیگر ملزومات نشر نیز گاه ناشران را غافلگیر کرد. اما در این میان، آنچه شاید برای نشر ایران مایه خرسندی باشد، پوست‌اندازی نشر سنتی و حرکت آن به سمت استفاده از شیوه‌های نو در ارائه آثار است؛ شیوه‌هایی که تا پیش از این ناشران به دلایل مختلف کمتر به آن رغبت نشان می‌دادند.
براساس همین داده‌ها، می‌توان گفت کسانی که در میان پلتفرم‌ها اشتراک دارند و از این طریق کتاب می‌خرند و می‌خوانند، حدود دو و نیم میلیون کاربر ثبت شده است که کل خرید این کاربرها در طول یکسال بین 230-250 میلیارد تومان تخمین زده شده استاستفاده از ظرفیت‌های نشر الکترونیک طی سه سال گذشته پس از شیوع کرونا، با رشد چشمگیری روبرو بود. این مسئله برای نشر ایران که معمولاً شیوه سنتی چاپ و نشر را بر دیگر روش‌های جدید ارحج می‌داند، یک گام رو به جلو محسوب می‌شود. اقبال ناشران به نشر الکترونیک و استفاده از ظرفیت‌های جدید، در نهایت منجر به ارائه عناوین بیشتر در این قالب و افزایش تعداد کاربران پلتفرم‌های فعال در این حوزه بود. گویی نشر الکترونیک که پیش از این به عنوان مرجع درجه دوم برای تهیه کتاب به شمار می‌آمد، به یکباره از حاشیه به متن وارد شد.
حالا فعالان نشر دیجیتال که در دوره‌های مختلف نمایشگاه کتاب از اینکه با یک نگاه برابر به آن‌ها و ناشران سنتی نگاه نمی‌شد، گلایه داشتند، از تغییراتی که در شرف وقوع است، راضی به نظر می‌رسند، نخستین گام در این زمینه را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اقدام برای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص بررسی و صدور مجوز برای کتاب‌های صوتی و الکترونیک در اداره کتاب برداشت. اتفاقی که تا پیش از آن در معاونت هنری انجام می‌شد و حالا به باور فعالان این عرصه به مرکز اصلی آن یعنی معاونت فرهنگی بازگشته است.
یادداشت | آلودگی‌های نشر دیجیتالاما گام دوم در این عرصه را فعالان این بازار برداشته‌اند و آن تأسیس انجمن فعالان کتاب دیجیتال در ایران است که مقدمات آن در نمایشگاه رسانه و محتوای دیجیتال انجام شد و حالا برای حضور در مجمع عمومی این انجمن از فعالان این عرصه دعوت به عمل آمده است.
گام دیگری که برای به رسمیت شناخته شدن این عرصه از صنعت نشر و جدی‌تر شدن آن برداشته شده است، تدوین سند توسعه و ساماندهی نشر الکترونیک است. سندی که در مرکز ملی فضای مجازی باید به تصویب برسد و چشم‌انداز آینده نشر دیجیتال و صوتی در ایران را ترسیم خواهد کرد.
جزئیاتی از سند توسعه و ساماندهی نشر الکترونیک
علی محمدپور دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی که در تدوین این سند نقش داشته درباره جزئیات این سند به تسنیم می‌گوید: در این سند، دستگاه‌ها و نهادهایی از جمله وزارت علوم، وزارت ارشاد و وزارت آموزش و پرورش ملزم شده‌اند که توسعه نشر دیجیتال را حمایت کنند.
وی ادامه می‌دهد: وزارت ارشاد مکلف شده که حمایت‌های خود از کتاب دیجیتال را مثل حمایت‌ها از کتاب چاپی اعمال کند و در این حوزه هم مسئولیت‌ها را به گردن بگیرد، همچنین نهادکتابخانه‌های عمومی و کتابخانه ملی نیز برای شکل‌گیری کتابخانه‌های دیجیتال و امانت دیجیتال باید به میدان بیایند تا مصرف کتاب دیجیتال همه‌گیر شود.
ضریب نفوذ اینترنت در کشور فرصتی برای توسعه بازار فروش
اگر ما از ابزارهای دیجیتال داخلی برای توسعه فرهنگی استفاده نکنیم و محتوای سالم در اختیار فرزندانمان قرار ندهیم، سرویس‌های خارجی این کار را خواهند کردوی با بیان این مطلب که طبق آمار 60 درصد از مردم ایران به کتابفروشی‌ها دسترسی ندارند، می‌گوید: برای تحت پوشش قرار دادن این مردم که محروم از امکانات کتابخوانی هستند، هیچ راهی جز استفاده از ابزارهای دیجیتال وجود ندارد، چون راه‌اندازی ابزارهای توزیع فیزیکی کتاب نیز در این مناطق توجیه اقتصادی ندارد.
محمدپور با اشاره به ضریب‌نفوذ 98 درصدی اینترنت در کشور ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه در فقیرترین مناطق کشور نیز دسترسی به اینترنت وجود دارد، برای رسیدن به عدالت در عرصه کتابخوانی چاره‌ای جز دسترسی همگانی به کتابخانه‌های دیجیتال نداریم.
95 درصد مصرف محتوای دیجیتال توسط دانش‌آموزان ایرانی از مسیرهای غیررسمی است
مدیر انتشارات دانی با اشاره به دیگر جزئیات محتوای سند تدوین شده تصریح می‌کند: در سند الزام شده است که وزارت آموزش و پرورش نسبت به تجهیز دیجیتالی کتابخانه‌های مدارس اقدام کند. در وضعیت کنونی بیشتر مدارس ایران هیچ کتابخانه‌ای ندارند، با تجهیز الکترونیک همه مدارس صاحب کتابخانه می‌شوند.
نگاه محدود ناشران به نشر دیجیتال / نشر دیجیتال یا نشر زبان انگلیسی؟وی ادامه می‌دهد: دسترسی کودکان و نوجوانان به محتوای سالم دیجیتال اهمیت بسیاری دارد، این در حالی است که بیش از 95 درصد مصرف محتوای دیجیتال توسط دانش‌آموزان ایرانی از مسیرهای غیررسمی است، متاسفانه این محتوا یا پلتفرم‌ها و سرویس‌های خارجی هستند که محل تغذیه کودکان و نوجوانان ایرانی هستند، بنابراین با علم به این نکته مسئولیت ما برای فراهم شدن دسترسی کودکان و نوجوانان ایرانی به سرویس‌های بومی بیشتر می‌شود.
نبود زیرساخت پرداخت برای سرویس‌های بومی در ایران
محمدپور مهمترین دلیل موفق نبودن سرویس‌های بومی در این زمینه، را نبود زیرساخت‌های پرداخت دانسته و می‌گوید: اگر سرویس پرداخت تسهیل‌شده مثل سرویس پرداخت روی قبض موبایل یا تلفن ثابت در این زمینه فراهم نشود، سرویس‌دهنده‌های ایرانی امکان فروش سرویس به مخاطبان کودک و نوجوان ایرانی را نخواهند داشت، چرا که والدین با ضرورت‌های تهیه دسترسی به سرویس‌های دیجیتال ویژه فرزندانشان آشنا نیستند.
یارانه حمایتی برای نشر دیجیتال در حوزه کودک و نوجوان
با توجه به افزایش قیمت کتاب در ایران به ویژه در حوزه کودک و نوجوان، بسیاری بر این باورند که کتاب حتی در حوزه کودک و نوجوان از سبد بسیاری از خانوارهای ایرانی حذف شده است، با این تفسیر و با توجه به عدم فرهنگ‌سازی در این زمینه به نظر می‌رسد که خانواده‌ها به ویژه در نقاط محروم نسبت به پرداخت هزینه‌های سرویس‌های دیجیتال توجیه نباشند. با توجه به نقش دولت در زمینه اختصاص یارانه‌های حمایتی برای افزایش سرانه مطالعه و مصرف کتاب و کتابخوانی این نیاز احساس می‌شود که در زمینه مصرف محتوای دیجیتال نیز نیازمند اختصاص یارانه به مصرف‌کننده هستیم.
محمدپور در این زمینه می‌گوید: دولت و نهاد حاکمیت می‌توانند سرویس را از سرویس دهنده خریداری کنند تا برای گروه‌های هدف در بازه‌های زمانی مختلف امکان دسترسی را فراهم کنند، برای نمونه وزارت آموزش و پرورش می‌تواند دسترسی تعدادی از دانش‌آموزان به ویژه در مناطق محروم‌تر را به این سرویس‌ها فراهم کند.
وی درباره ضمانت اجرای این سند نیز می‌گوید: با توجه به اینکه بسیاری از نهادهای فعال در حوزه فرهنگ در کشور در کمیسیون عالی محتوای شورای عالی فضای مجازی عضو هستند و برای تصویب سند باید آن را امضا کنند، در اجرا نیز دخیل هستند و مفاد را پیگیری خواهند کرد.
دسترسی مخاطب ایرانی به محتوای خارجی نامطمئن
این فعال عرصه کتاب‌های دیجیتال با بیان این مطلب که اگر ما از ابزارهای دیجیتال داخلی برای توسعه فرهنگی استفاده نکنیم و محتوای سالم در اختیار فرزندانمان قرار ندهیم، سرویس‌های خارجی این کار را خواهند کرد، گفت: آن زمان تبعات فرهنگی بسیاری گریبانگیر جامعه می‌شود، در حوادث و جریانات اخیر این موضوع به خوبی خود را نشان داد که رسانه‌های غربی چگونه نوجوانان ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. متاسفانه هجمه‌های فرهنگی بر علیه کشور ما بسیار است، برای مقابله با این هجمه‌ها باید از داشته‌هایمان بهره بگیریم. کشورهای عربی و ترکیه که هجمه فرهنگی بسیار کمتری بر علیه آن‌ها وجود دارد، با بودجه‌های چند ده برابری به مقابله رفته‌اند و ما هنوز ضرورت آن را درک نکرده‌ایم و دسترسی مخاطبان ایرانی به محتوای خارجی نامطمئن بسیار بیشتر از دسترسی به محصولات بومی مطمئن است.
کاهش فروش نشر دیجیتال در کانادا و آمریکا / آیا بازار جهانی نشر الکترونیک از سکه می‌افتد؟ وی ادامه می‌دهد: رشد هوش مصنوعی در دنیا شرایطی را ایجاد کرده است که می‌توان یک کتاب یا فیلم را به هر زبانی در کوتاه‌ترین زمان به زبان فارسی برگرداند، بنابراین ما در آینده بسیار نزدیک با حجم عظیمی از محتوا به زبان فارسی مواجه خواهیم شد که هیچ عامل نظارتی و بازدارندگی در برابر آن نداریم. تقویت بازارهای رسمی و قانونی داخل می‌تواند به عنوان مانعی در برابر این مصرف غیرقانونی باشد.محمدپور تصریح می‌کند: چندین سایت فارسی زبان که مبدا آن‌ها در کشورهای اروپایی است، در عرضه انتشار کتاب‌های غیرقانونی، بدون مجوز و... ایرانی فعال هستند، عمده کتاب‌های این سایت‌ها با محتوای ضد ایرانی و ضد اسلامی همراه هستند. متاسفانه مصرف‌کننده ایرانی این سایت‌ها نیز بسیارند.
چرا تصویب سند توسعه و ساماندهی نشر کتاب الکترونیک اهمیت دارد؟
سوالی که ممکن است پیش آید این است که چرا تصویب سند توسعه و ساماندهی نشر کتاب الکترونیک اهمیت دارد؟ برای پاسخ به این پرسش باید نگاهی به مصرف ایرانیان در این زمینه داشته باشیم.
10 تا 12 میلیون ایرانی کتاب الکترونیک می‌خوانند
در ایران به صورت سالیانه بین 10-12 میلیون ایرانی در طول یکسال کتاب الکترونیک می‌خوانند، این بدان معنا نیست که حتماً کتاب را می‌خرند و می‌خوانند؛ بلکه این آمار نشان می‌دهد که مصرف کتاب الکترونیک در ایران این میزان است.
ما در مقایسه با سایر کشورهای منطقه در زمینه نشر دیجیتال بسیار عقب مانده‌ایم، باید نگران نیز باشیم که تنها 10 هزار کتاب صوتی در ایران در دسترس است. با توجه به پیشینه فرهنگی ایرانیان ما باید در این زمینه پیشرو باشیم، اما از منطقه هم عقب افتاده‌ایم. آمارهای نشر دیجیتال نشان می‌دهد که ما در حوزه نشر دانشگاهی و نشر کودک و نوجوان رشدی نداشته‌ایم. در بازار کتاب الکترونیک گروه‌های سنی 25-35 سال بیشترین مخاطبان را تشکیل می‌دهند. بر همین اساس عمده آثار عرضه شده، در حوزه‌های ادبیات، روانشناسی و... است و در حوزه دانشگاهی، کودک و نوجوان و کمک آموزشی هنوز بازاری شکل نگرفته است.براساس همین داده‌ها، می‌توان گفت کسانی که در میان پلتفرم‌ها اشتراک دارند و از این طریق کتاب می‌خرند و می‌خوانند، حدود دو و نیم میلیون کاربر ثبت شده است که کل خرید این کاربرها در طول یکسال بین 230-250 میلیارد تومان تخمین زده شده است؛ رقمی که حدود چهار تا پنج درصد کل بازار کتاب براساس قیمت پشت جلد را تشکیل می‌دهد. باید در نظر داشته باشیم که قیمت کتاب الکترونیک در ایران 30 تا 50 درصد قیمت پشت جلد کتاب چاپی محاسبه می‌شود؛ بنابراین اگر به لحاظ قیمتی پنج درصد گردش مالی کتاب را شکل می‌دهد، 10 درصد میزان فروش قانونی را نیز در دست دارد.
محمدپور در زمینه استفاده از کتاب‌های دیجیتال از مسیرهای غیرقانونی می‌گوید: وقتی کالایی به صورت غیرقانونی مصرف می‌شود، به این معنی است که مصرف قانونی آن کم شده است؛ بنابراین هرچه به پلتفرم‌ها اهمیت داده شود، در واقع دایره مصرف غیر قانونی کوچک‌تر و کمتر می‌شود. در بازار غیر رسمی هم کتاب‌های قانونی ناشران عرضه می‌شود و هم کتاب‌های غیر قانونی؛ یعنی کتاب‌هایی که مجوز ندارند و مناسب نیستند. این نوع آثار در تعداد بالایی عرضه می‌شود و در دسترس همگان قرار دارد؛ به همین دلیل است که اگر پلتفرم‌ها توسعه یابند و حمایت شوند، اولین بازخوردش به ناشر باز می‌گردد و در درجه دوم به توسعه رسمی فرهنگ در کشور. مثلاً اگر در حوزه موسیقی، به موسیقی اصیل بها داده شود، دیگر موسیقی زیرزمینی و غیرقانونی مجالی برای عرضه نمی‌یابد. در حوزه نشر الکترونیک هم وضعیت به همین منوال است.
کتاب دیجیتال به رسمیت شناخته نمی‌شود
به رسمیت نشناختن این حوزه از سوی نهادهای مرتبط حاکمیتی و دولتی سرچشمه مشکلات فعالان این حوزه است و محدودیت های بسیاری را برای آن‌ها به وجود آورده است.
دامون آذری مدیر موسسه آوانامه و فعال در حوزه تولید کتاب صوتی با تاکید بر این موضوع می‌گوید: یکی از مهمترین دلایل اینکه می‌گویم کتاب‌های صوتی هنوز به رسمیت شناخته نشده‌اند، این است که مجوز کتاب‌های صوتی را یا باید از بخش رسانه‌های دیجیتالی در قالب نرم‌افزار دریافت کرد یا از دفتر موسیقی وزارت ارشاد در قالب آلبوم موسیقی، در حالیکه کتاب صوتی یک مدیوم و هویت مستقل از هر یک از این دو است، البته اخیراً اقداماتی در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد انجام شده اما تا پیش از این چنین نبود چون کتاب صوتی به رسمیت شناخته نشده بود.
حضور تحقیرآمیز ناشران دیجیتال در نمایشگاه کتاب
وی با بیان این مطلب که یکی از مهمترین دلایل تدوین چنین سندی به رسمیت شناخته شدن کتاب‌های صوتی و الکترونیک است، ادامه می‌دهد: این به رسمیت نشناختن مصادیقی دارد، یکی از این مصادیق، این است که ناشران کتاب‌های کاغذی به راحتی می‌توانند در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشند، اما ناشران کتاب‌های دیجیتال به دشواری و تحقیرآمیز در نمایشگاه حضور دارند. همه غرفه‌ها باید توسط ناشران کاغذی جانمایی شود و بعد اگر غرفه‌ای باقی مانده بود به ناشران دیجیتال اختصاص پیدا کند، در حالیکه بسیاری از ناشران کتاب‌های صوتی و دیجیتال ناشران بزرگی هستند و صدها عنوان کتاب منتشر کرده‌اند.
واکنش ناشران به برخورد اتحادیه لیتوگرافان با لیتوگرافان ارزان‌فروش: افزایش قیمت ما را به سمت نشر دیجیتال میبردآذری با اشاره به دیگر مشکل ناشران دیجیتال می‌گوید: یکی از دیگر مشکلات ما بحث معافیت‌های مالیاتی است، در حالیکه ناشران کاغذس از معافیت مالیاتی بهره‌مند هستند و در مقام اجرا نیز این معافیت اجرایی می‌شود، ما ناشران کتاب‌های دیجیتال با وجود بهره‌مندی از معافیت مالیاتی گرفتار رفتارهای سلیقه‌ای ممیزان مالیاتی هستیم. در زمینه معافیت‌های بیمه‌ای نیز ما با مشکل مواجه هستیم چرا که نمی‌توانیم به مانند ناشران کاغذی از معافیت بیمه‌ای بهره‌مند شویم.
مدیر موسسه آوانامه مهمترین رسالت نهادهای حاکمیتی و دولتی در قبال نشر دیجیتال را به رسمیت شناختن آن‌ها و برطرف کردن تفاوت‌های موجود در حمایت بین این دو ناشر (ناشر کاغذی و دیجیتال) دانسته و می‌گوید: نشر دیجیتال در ایران در 12 سال اخیر شکل گرفته و تداوم و توسعه آن بستگی بسیار به به رسمیت شناختن دارد.
مسیر فرهنگ‌سازی از رسانه ملی می‌گذرد
وی ادامه می‌دهد: معرفی این مدیوم به مردم در وضعیت فعلی اهمیت بسیار دارد، بسیاری از مردم ایران نمی‌دانند که کتاب صوتی یا دیجیتال چه ویژگی‌هایی دارد؟ بخشی از این فرهنگ‌سازی را ما فعالان در شبکه‌های اجتماعی پیش برده‌ایم، اما دسترسی به عموم مردم تنها از مسیر رسانه ملی می‌گذرد، تولید برنامه‌هایی با محوریت معرفی این نشر می‌تواند در استفاده از نشر دیجیتال کمک‌رسان باشد.
گردش مالی 250 میلیارد تومانی نشر دیجیتال در ایران
یکی از مهمترین مباحث در حوزه نشر دیجیتال، گردش مالی این نشر است، به گفته آذری گردش مالی 250 میلیارد تومانی نشر دیجیتال و صوتی در ایران حدود 5 درصد گردش مالی صنعت نشر ایران را شکل می‌دهد. این عدد در کشورهایی چون امریکا به 30 درصد رسیده است.
به نظر می‌رسد با حمایت از نشر دیجیتال و ترسیم چشم‌انداز آن، هم‌می‌توان به گردش مالی بالاتری در این حوزه اندیشید و هم ورود ناشران بیشتر به این حوزه را رقم زد.
مقایسه نشر دیجیتال در ایران و سایر کشورهای منطقه اگرچه رشد سال‌های اخیر ایران در این عرصه را نشان می‌دهد، اما این رشد به معنای پیشرفت در سطح منطقه نیست.
از منطقه عقب مانده‌ایم
در بازار غیر رسمی هم کتاب‌های قانونی ناشران عرضه می‌شود و هم کتاب‌های غیر قانونی؛ یعنی کتاب‌هایی که مجوز ندارند و مناسب نیستند. این نوع آثار در تعداد بالایی عرضه می‌شود و در دسترس همگان قرار دارد؛ به همین دلیل است که اگر پلتفرم‌ها توسعه یابند و حمایت شوند، اولین بازخوردش به ناشر باز می‌گردد و در درجه دوم به توسعه رسمی فرهنگ در کشور. مثلاً اگر در حوزه موسیقی، به موسیقی اصیل بها داده شود، دیگر موسیقی زیرزمینی و غیرقانونی مجالی برای عرضه نمی‌یابد. در حوزه نشر الکترونیک هم وضعیت به همین منوال است.آذری در این زمینه به فعالیت شرکت استوری‌تل سوئد اشاره کرده و می‌گوید: این شرکت در حوزه خاورمیانه محبوبترین اپلیکیشن کتاب‌های صوتی و دیجیتال است، بخش زبان عربی بسیار گسترده‌ای دارد. ما در مقایسه با سایر کشورهای منطقه در این زمینه بسیار عقب مانده‌ایم، باید نگران نیز باشیم که تنها 10 هزار کتاب صوتی در ایران در دسترس است. با توجه به پیشینه فرهنگی ایرانیان ما باید در این زمینه پیشرو باشیم، اما از منطقه هم عقب افتاده‌ایم.
غیبت فعالان نشر دیجیتال در نمایشگاه قرآن مشهد محسوس استآمارهای نشر دیجیتال نشان می‌دهد که ما در حوزه نشر دانشگاهی و نشر کودک و نوجوان رشدی نداشته‌ایم. در بازار کتاب الکترونیک گروه‌های سنی 25-35 سال بیشترین مخاطبان را تشکیل می‌دهند. بر همین اساس عمده آثار عرضه شده، در حوزه‌های ادبیات، روانشناسی و... است و در حوزه دانشگاهی، کودک و نوجوان و کمک آموزشی هنوز بازاری شکل نگرفته است.
کارشناسان معتقدند که با ضعف در اطلاع‌رسانی مواجه هستیم. جوانان (گروه سنی 25-35 سال که بیشترین کاربران نشر الکترونیک هستند) بیشتر در نت‌ها و شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و از این فضا مطلع‌اند، اما زنان خانه‌دار و بچه‌ها بیشتر با تلویزیون در ارتباط هستند. در این دست از رسانه‌ها ما با اطلاع‌رسانی کاملی در زمینه استفاده از نشر الکترونیک مواجه نیستیم. بنابراین حیات و بقای نشر الکترونیک ارتباط مستقیمی با نظام‌مند شدن آن دارد، تدوین سند توسعه و ترسیم چشم‌انداز می‌تواند به برطرف شدن موانع پیش رو منجر شود و در صورتی که دستگاه‌ها و نهادها با آن همراهی کنند، آینده خوبی را برای نشر دیجیتال و صوتی ایران می‌توان متصور بود.