ایران و مجمع مجالس آسیایی؛ فرصتی برای نهادسازی قاره‌ای
تهران - ایرنا - «مجمع مجالس آسیایی» (آپا) به عنوان یکی از سازمان‌های بین‌المللی قاره‌ای اگرچه برخلاف دو پارلمان اروپا و آفریقا و به‌دلیل نبود تجارب لازم در حوزه نهادسازی قاره‌ای، هنوز تا رشد وتکامل فاصله دارد اما درصورت کاربست راهکارها و رفع موانع از پتانسیل بالایی برای تامین منافع مشترک برخوردار است.
یکی از مهم ترین ابعاد دیپلماسی پارلمانی، مشارکت فعال قوه مقننه در سازمان‌های بین‌المللی پارلمانی است که از مهمترین موارد آنها می‌توان به عضویت مجلس شورای اسلامی در اتحادیه بین‌المجالس جهانی، اتحادیه بین‌المجالس کشورهای اسلامی و مجمع مجالس آسیایی اشاره کرد.
دیپلماسی متوازن قوه مقننه در اتحادیه‌های پارلمانی، مصداقی از اهتمام قانون‌گذاران برای مردمی‌سازی فعالیت‌های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی است. در این میان مجمع مجالس آسیایی از اهمیت بالایی در راهبرد پارلماسی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است زیرا دبیرخانه دائمی آن در تهران قرار دارد و ظرفیت بالایی را برای توسعه فعالیت‌های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی فراهم کرده است.
مجمع مجالس آسیایی از اهمیت بالایی در راهبرد پارلماسی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است زیرا دبیرخانه دائمی آن در تهران قرار دارد و ظرفیت بالایی را برای توسعه فعالیت‌های دیپلماتیک مجلس شورای اسلامی فراهم کرده است
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اسفندماه سال گذشته در مقاله‌ای با عنوان «دیپلماسی پارلمانی؛ مجمع مجالس آسیایی و الزامات فراروی جمهوری اسلامی ایران» به تشریح این موضوع پرداخت که خلاصه‌ای از آن در ادامه خواهد آمد؛
فلسفه و تاریخچه پیدایش آپا
ایده تاسیس «مجمع مجالس آسیایی» یا «آپا» برای اولین بار توسط مرحوم «حسین شیخ‌الاسلام» نماینده فقید مجلس هفتم مطرح شد که از حامیان شکل‌گیری «بازار یکپارچه انرژی آسیا» و انعقاد معاهده دوستی بین کشورهای آسیایی بود.
سرانجام با تقاضای تعدادی از کشورهای آسیایی به ویژه کشورهای جنوب شرق آسیا مبنی بر تاسیس نهادی مشابه پارلمان اروپا، پس از تصویب منشور یازده ماده‌ای در اجلاس داکا (پایتخت بنگلادش) در سپتامبر 1999، «مجمع پارلمان‌های آسیایی برای صلح» با هدف توسعه دموکراسی، حقوق بشر و ثبات منطقه‌ای تاسیس شد که اولین تجربه کشورهای آسیایی درایجاد یک پارلمان آسیایی بود.
در این اجلاس با حضور 109 قانونگذار آسیایی، گام‌های اولیه برای تدوین اساسنامه مجمع و پیش‌نویس منشور حقوق بشر آسیایی برداشته شد. تمام آیین‌نامه‌های مجمع باید براساس مفاد منشور آپا تنظیم شود که در ماده پانزدهم منشور، مورد تایید اعضا قرار گرفته‌است.
عنوان «مجمع پارلمان‌های آسیایی برای صلح» در هفتمین اجلاس مجمع عمومی مورخ دوازدهم تا چهاردهم نوامبر 2006 (آبان‌ماه 1385) در تهران به «مجمع مجالس آسیایی» تغییر یافت. در بیانیه تهران بر نقش پارلمان‌های آسیایی در پیشبرد دموکراسی، مبارزه با تروریسم و چندجانبه‌گرایی تاکید و بندهای الحاقی زیر به اهداف و ماموریت‌های آپا اضافه شد:
استقرار صلح پایدار و همکاری سازنده در دو سطح دولت‌ها و ملت‌ها
توسعه روابط دوستانه بین ملت‌ها براساس اصل برابری و احترام متقابل
فراهم‌سازی بستر «توسعه متوازن پایدار» در تمامی عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، علمی و فناوری
شناسایی ظرفیت‌های بالقوه ملت‌های آسیایی و هدایت آن به سمت گسترش منافع مشترک
همچنین مجمع مجالس آسیایی به عنوان یک ساز و کار منطقه‌ای پویا در حوزه تعاملات بین پارلمانی دارای حوزه فعالیت گسترده و متنوعی است و طیف قابل توجهی از موضوعات مهم منطقه‌ای و بین‌المللی همچون مبارزه علیه فساد، تحقق عدالت در حوزه سلامت و بهداشت، مبارزه با قاچاق مواد مخدر، تقویت عناصر همکاری و دوستی میان اعضا، کاهش فقر، حمایت از محیط زیست، حمایت از تنوع فرهنگی، مبارزه با قاچاق اقلام فرهنگی، حقوق زنان، جوانان و سالمندان و نیز وضعیت‌هایی مانند جنایات رژیم اشغالگر قدس در سرزمین‌های اشغالی فلسطین را شامل می‌شود. مجمع مجالس آسیایی به منظور انسجام و پیگیری منظم اقدامات خود در این حوزه‌ها و دیگر موضوعات مورد نظر اعضای آن، قطعنامه‌های سالانه‌ای را تصویب می‌کند.
لازم به ذکر است که اتحادیه‌های پارلمانی هنوز از حق اتخاذ تصمیمات الزام‌آور برای کشورهای عضو برخوردار نیستند ولی نقش مهمی را در توسعه دیپلماسی پارلمانی دوجانبه، تقویت منطقه‌گرایی و توسعه دیپلماسی اقتصادی ایفا می‌کنند.
اصول تاسیس، اهداف و شرایط عضویت
اصول هفتگانه تاسیس
» برابری اعضا»
حاکمیت ملی، «همزیستی مسالمت‌آمیز» و «عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر»
اعتقاد به دوستی و «حل وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات»
تشویق اعضا به رعایت حقوق بشر، مخالفت با تروریسم و شناسایی حق آزادی ملت‌ها
- همکاری پایدار درخصوص «توسعه پایدار» و حفاظت از محیط زیست
ایجاد نهادهای مشترک برای آماده‌سازی زیرساخت‌ها و توسعه اقتصادی از طریق اشتراکات منطقه‌ای
هماهنگ‌سازی قوانین و رویه‌های حقوقی از میان اعضای مجمع با در نظر گرفتن تنوع تجارب سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آسیا به‌منظور دستیابی به قوانین مشترکاهداف پنجگانه
ترویج آزادی، عدالت اجتماعی، صلح و امنیت برای رسیدن به اهداف مجمع
اشتراک‌گذاری دانش روز در زمینه‌های مختلف و ترویج آن بین اعضا به‌منظور ارتقای پیشرفت و برابری
بهره‌برداری خالقانه از منابع انسانی، طبیعی و تامین منافع همه اعضا و به رسمیت شناختن اقتدار دائمی آنها بر منابع طبیعی خود
ارائه تسهیلات رفاهی برای ارتقای سطح سلامت و تغذیه جمعیت اعضا
کمک به ادغام کشورهای آسیایی به‌منظور استفاده از ظرفیت آنان در منطقه اعضا و شرایط عضویت- مجمع عمومی به عنوان مهمترین رکن مجمع مجالس آسیایی، شامل هیات‌های پارلمانی کشورهای عضو است که برای دوره‌های دوساله انتخاب می‌شوند. در حال حاضر، مجمع عمومی دارای 44 عضو رسمی و 14 عضو ناظر است. هر عضو متناسب با تعداد جمعیت کشورش، از حق رای برخوردار است.
- عضویت در این مجمع برای پارلمان‌های ملی کشورهای مستقل آزاد است. پارلمان‌های ملی کشورهای مستقل آسیا می‌توانند در هر زمان، درخواستشان را برای پیوستن به مجمع مجالس آسیایی ارائه دهنددر ادامه به مهمترین فرصت‌ها و نیز موانع فراروی توسعه همگرایی بین پارلمان‌های آسیایی نیم نگاهی خواهیم انداخت و تنها به ذکر عناوین بسنده خواهیم کرد؛
فرصت‌ها و مزایا
- توسعه دیپلماسی اقتصادی
- گسترش منطقه‌گرایی
- توسعه دیپلماسی شهری
- ایجاد بازار یکپارچه انرژی
- ارتقای امنیت زیست‌محیطی
- شریک مساعی برای استقرار امنیت پایدارموانع و کاستی‌ها
- دلایل سیاسی و امنیتی
- منظم نبودن زمان برگزاری نشست‌های مجمع عمومی
- فقدان تجارب لازم درخصوص نهادسازی قاره‌ای
- اختلافات بودجه‌ای
- نبود اجماع پیرامون دغدغه‌های مشترک قاره‌ای
- نبود رکن نظارتی برای دیده‌بانی و هماهنگ‌سازی کمیته‌های دائمی
- نبود پیوند ساختاری بین کمیته‌های دائمیراهکارها
برخی راهکارهایی که می‌توانند نقش و جایگاه مجمع مجالس آسیایی را در معادلات قاره‌ای و منطقه‌ای افزایش دهند عبارتند از:
الف) اعتمادزایی در چارچوب نظریه کارکردگرایی
براساس نظریه کارکردگرایی، مذاکره پیرامون منافع مشترک و موازی به کاهش اختلافات مذاکره‌کنندگان منتهی می‌شود. در همین رابطه، تاکید اعضای مجمع مجالس آسیا بر منافع مشترک و اجتناب از برجسته‌سازی حوزه‌های مورد اختلاف، فرایند همگرایی بین اعضا را تسریع می‌بخشد. به همین دلیل صرف‌نظر از وجود اختلافات ایدئولوژیک بین برخی کشورها، الزم است اعضا پیرامون منافع مشترک منطقه‌ای و قاره‌ای مذاکره کنند. برای مثال جرائم سازمان‌یافته، امنیت غذایی، مبارزه با فساد، توسعه پارلمان‌های فناوری پایه، مقابله با قاچاق مواد مخدر و قاچاق انسان، تأسیس شبکه‌های تلویزیونی پارلمانی، مقابله با تروریسم اقتصادی و مقابله با خشونت‌های قومی، فرقه‌ای و مهار افراط‌گرایی از مهمترین دغدغه‌های مشترک پارلمان‌های آسیایی است که مذاکره پیرامون آنها می‌تواند قوام و انسجام مجمع مجالس آسیایی را بیش از گذشته افزایش دهد.
تاکید اعضای مجمع مجالس آسیا بر منافع مشترک و اجتناب از برجسته‌سازی حوزه‌های مورد اختلاف، فرایند همگرایی بین اعضا را تسریع می‌بخشد
ب) توسعه ائتلاف‌های پارلمانی منطقه‌ای
بسیاری از اتحادیه‌های پارلمانی منطقه‌ای براساس مولفه‌های جغرافیایی یا اقتصادی شکل گرفته‌اند. در همین راستا توسعه همکاری‌های پارلمانی بین کشورهای عضو اکو، شکل‌گیری اتحادیه پارلمان‌های حاشیه دریای خزر، تحکیم روابط پارلمانی بین سه کشور فارسی‌زبان (ایران، افغانستان و تاجیکستان) و گسترش همکاری‌های پارلمانی در قالب سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند پتانسیل همگرایی در مجمع مجالس آسیایی را ارتقا دهد.
ج) مستندسازی تجارب دیپلماتیک پارلمان‌های آسیایی
مجمع مجالس آسیایی از مراجع مهم تجمیع، گردآوری و مستندسازی تجارب موفق پارلمان‌های آسیایی است.
د) برگزاری نشست بین روسای مراکز پژوهشی پارلمان‌های آسیا
اشتراک‌گذاری دانش و تجارب بین مراکز پژوهشی پارلمانی آسیایی می‌تواند به توسعه دیپلماسی پژوهشی کمک کند. درخصوص تعاریف برخی واژگان ازجمله صلح، گروه‌های تروریستی و افراط‌گرایی؛ پارلمان‌های آسیایی باید به فهم مشترک دست یابند و مراکز پژوهشی پارلمانی نقش مهمی را در این راستا ایفا می‌کنند.
فرجام سخن
هرچند مجمع مجالس آسیایی از سازمان‌های بین‌المللی قاره‌ای است که برعکس دو پارلمان اروپا و آفریقا و به‌دلیل فقدان تجارب لازم در حوزه نهادسازی قاره‌ای، هنوز بسیاری از ظرفیت‌های آن آزاد نشده اما به دلیل جغرافیای غنی فرهنگی، انرژی و اقتصادی کشورهای آسیایی، مجمع مجالس آسیایی از پتانسیل بالایی برای مردمی‌سازی پارلمان در سطوح قاره‌ای و ایجاد نهادهای لازم برای تامین منافع مشترک برخوردار است.
مزیت‌های راهبردی جمهوری اسلامی ایران در معادلات جغرافیای انرژی، کریدورهای بین‌المللی و جغرافیای سیاسی، وزن سیاسی و اقتصادی کشورمان را در سیاست‌های راهبردی آپا به طور قابل توجهی افزایش داده استاز طرفی با توجه به نقش سازنده مجلس در فرایند تحول ساختاری و کارکردی مجمع مجالس آسیایی، هرگونه توسعه دیپلماسی متوازن با کشورهای عضو این سازمان، به صورت مستقیم برد دیپلماسی پارلمانی جمهوری اسلامی ایران را در گام دوم انقلاب افزایش می‌دهد.
مجمع مجالس آسیایی یکی از ظرفیت‌های دیپلماتیک مهم مجلس شورای اسلامی برای توسعه منطقه‌گرایی و دیپلماسی پارلمانی اقتصادی است. از طرفی این مجمع با ارائه ابتکارات سیاسی، نقش مهمی را در تنش‌زدایی و حل وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات ایفا می‌کند.
در این میان نقش مهم مجلس شورای اسلامی در تاسیس و ارتقای فرایندهای مجمع، استقرار دبیرخانه دائمی در تهران و همچنین ریاست‌جمهوری اسلامی ایران در کمیته دائمی اجتماعی و فرهنگی، ظرفیت تاثیرگذاری قوه مقننه در مجمع مجالس آسیایی را به صورت محسوسی تقویت کرده‌است.
افزون بر آن، مزیت‌های راهبردی جمهوری اسلامی ایران در معادلات جغرافیای انرژی، کریدورهای بین‌المللی و جغرافیای سیاسی، وزن سیاسی و اقتصادی کشورمان را در سیاست‌های راهبردی آپا به طور قابل توجهی افزایش داده‌است.
مشارکت هوشمند مجلس شورای اسلامی در اجلاس عمومی سران و نشست‌های کمیته‌های دائمی، می‌تواند ظرفیت مناسبی را برای ایجاد منطقه‌گرایی پارلمانی فراهم کند. به همین دلیل شایسته است در راهبرد دیپلماسی پارلمانی مجلس شورای اسلامی در گام دوم انقلاب براساس چهار پیشران «هوشمندسازی»، «مردمی‌سازی»، «شفافیت» و «ارتقای کارآمدی»، برنامه اقدام گام به گام و نقشه راه قوه مقننه در مجمع مجالس آسیایی، اتحادیه بین‌المجالس اسلامی و اتحادیه بین‌المجالس جهانی ریل‌گذاری شود و مرجعی برای هماهنگ‌سازی فعالیت‌های وزارت امور خارجه و قوه مقننه در نهادهای بین‌المللی پارلمانی معین شود.
همچنین بایگانی دیجیتال و مستندسازی فعالیت‌های دیپلماتیک قوه مقننه در اتحادیه‌های پارلمانی و تدوین کتب مرجع درخصوص تاریخ شفاهی نقش پارلمان ایران در نهادهای بین‌المللی پارلمانی می‌تواند در چابک‌سازی، کارایی و شفاف‌سازی فعالیت‌های دیپلماتیک نمایندگان مجلس شورای اسلامی موثر باشد.