تاسیس مرکز پژوهشی "علم و الهیات"

به گزارش ایسنا، دکتر ابوتراب یغمایی، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری دانشگاه شهید بهشتی؛ اهداف، ضرورت تشکیل و برنامه‌های مرکز «علم و الهیات» را تشریح کرد.

وی با اشاره به سابقه تاریخی علم و دین، به عنوان یک نظام پژوهشی، اهداف و ماموریت مرکز علم و الهیات را تشریح کرد و گفت: ضرورت تاسیس چنین مرکزی در نظام دانشگاهی ایران، بسیار احساس می‌شد.

وی ادامه داد: شاید بتوان گفت که مسئله علم و دین به معنای مدرن که امروزه در محافل علمی در جریان است از زمان زاده شدن علوم مدرن در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی ریشه گرفته است. با شکل‌گیری علوم مدرن تصویری از جهان شکل گرفت که مطابق با آن، جهان گویا به علتی بیرونی که به صورت سنتی منتسب به خدا بود نیاز نداشت. در واقع تصویری که علم به ما ارائه می کرد تصویری خود بسنده، کامل و یکپارچه بود که گویی هرچیزی در درون خود علم، تبیین می شود و نیاز به داشتن عامل یا فاعلی بیرونی نبود؛ این امر به نحو بالقوه تعارضی با تصویری که ادیان ابراهیمی از جهان به ما ارائه می‌دادند ایجاد می‌کرد. براساس تصویر ادیان ابراهیمی، زنجیره علل طبیعی در نهایت جایی به کنش خداوند وصل می‌شود و نظام طبیعی وابستگی هستی‌شناختی یا وابستگی علی به وجود یا کنش خداوند پیدا می‌کند. البته باید به این نکته اشاره کرد که بسیاری از متفکران، دانشمندان و عالمان علوم طبیعی در دوره انقلاب علمی، متأله (کسانی که به علم الهیات اشتغال دارند) بودند، ولی با این حال در نهایت تصویری که از عالم زاده شد تصویری خود بسنده بود که در آن نیازی به کنش خداوند دیده نمی‌شد.

وی در ادامه با اشاره به تغییراتی که در قرن های بعدی در این زمینه رخ داد، در ارتباط با جایگاه مباحث علم و دین در کشور، گفت: علیرغم تلاش‌های بین‌المللی در حوزه علم و الهیات، متأسفانه در سطح ملی در این زمینه، نهادی وجود ندارد که به صورت نظام‌مند این موضوع را دنبال کند. البته اندیشمندان بزرگوار و اساتید عزیزی هستند که در این حوزه مشهورند و تالیفات متعددی دارند و در حوزه بین‌المللی بسیار شناخته شده‌اند به عنوان نمونه می‌توان از دکتر گلشنی نام برد که در حوزه علم و الهیات تالیفات بسیار فراوانی دارند و در سطح بین‌المللی هم شناخته‌شده هستند. علیرغم اینکه این مسئله بطور بالقوه در جامعه ایران، چه در جامعه دانشگاهی و چه در سطح عمومی وجود دارد ولی بطور نظام‌مند این مباحث را دنبال نکرده‌ایم و در فضای دانشگاهی و حوزوی ایران جای این مسائل بسیار خالی است.

وی همچنین در تشریح اهداف مرکز علم و الهیات بیان کرد: پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری قصد دارد با مشارکت حوزویان و استادان دانشگاهی از سرتاسر ایران این خلا را پر کند و به صورت نظام‌مند برنامه‌هایی را تدوین کند تا هم فضای دانشگاهی و هم فضای عمومی را به سمت تأمل درباره نسبت علم و دین سوق بدهد. ما معتقدیم الهیات اسلامی منبع غنی است برای اینکه نسبتش با نظریه‌های علمی جدید مورد بررسی قرار گیرد. ما می‌دانیم که در جهان مسیحی دراین حوزه گام‌های زیادی برداشته و متألهان مسیحی و دانشمندانی که دغدغه علم و دین دارند نسبت بسیاری از آموزه‌های مسیحیت را با نظریه‌های علمی بررسی کرده‌اند و دراین‌باره نظریه‌های متعددی ارائه داده‌اند. ولی در مورد آموزه‌های الهیات اسلامی چنین نیست.

یغمایی گفت: از الهیات اسلامی در این حوزه غفلت شده، بطوری‌که ما هنوز نمی‌دانیم چه نسبتی میان آموزه‌های الهیات اسلامی و نظریه‌های مختلف علمی وجود دارد، البته تا آنجاییکه این دو حوزه با هم مربوط می‌شوند و برای هم استلزاماتی دارند. علاوه براین، در اسناد سیاستی علم و فناوری ملی به ارزش‌های توحیدی بسیار اشاره شده است. یعنی علاوه بر ارزش‌های علمی و ارزش‌های فنی که در این اسناد به آنها اشاره شده است از ارزش‌های توحیدی هم چیزهایی می‌بینیم. علی‌رغم ذکر این دونوع ارزش در اسناد سیاستی حوزه علم و فناوری در کشور، هیچ ارتباطی بین آنها وجود ندارد؛ در واقع وقتی به فضای فعالیت دانشمندان و در عرصه عمل می‌رسیم این دو نوع ارزش نه تنها هیچ‌گونه نسبت مثبت و تعاملی با هم ندارند بلکه در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند. این درحالی است که اگر ما در اسناد سیاستی از این ارزش ها هم نام می‌بریم و برای تحقق آنها برنامه ریزی می‌کنیم، باید نسبت آنها را به نحو نظام‌مند با ارزش‌های معرفتی و ارزش‌های فنی بسنجیم.

یغمایی در ادامه درخصوص مأموریت مرکز "علم و الهیات" گفت: مأموریت مرکز عبارت است از کوشش برای فهم بهتر و عمیق‌تر نسبت علم و الهیات، خصوصا نسبت نظریه‌های علمی بالغ با تزهای الهیاتی به ویژه تزهای الهیات اسلامی از یک سو و همچنین نسبت سایر ادیان ابراهیمی با اسلام باتوجه به دیدگاه آن‌ها در رابطه با طبیعت و اجتماع از سوی دیگر و همینطور ترویج اندیشیدن درباره نسبت علم و الهیات. همچنین بررسی چالش‌ها به ویژه چالش‌های اخلاقی حاصل از فناوری‌های جدید که باتوجه به تزهای الهیاتی بویژه الهیات اسلامی حاصل شده‌اند.

وی درخصوص اینکه مرکز "علم و الهیات" در چه حوزه‌هایی فعالیت دارد، افزود: الف) انجام پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در حوزه علم و الهیات با خروجی مقاله و کتاب در دو سطح ملی و بین‌المللی؛ ب) برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی و مدارس فصلی برای ترویج کاوش درباره نسبت علم و الهیات؛ ج) حمایت از پایان‌نامه‌های برتر در حوزه علم و الهیات؛ د) حمایت از تألیف و ترجمه کتاب‌های خصوصا آموزشی در حوزه علم و الهیات؛ ه) هدایت و مشاوره پایان‌نامه‌های حوزه علم و الهیات؛ و) برگزاری سمینارهای بین‌المللی و ملی در حوزه علم و الهیات؛ ز) مشارکت در تأسیس رشته علم و الهیات در دوره‌های تحصیلات تکمیلی؛ (در ایران رشته ای با عنوان علم و الهیات نداریم اگر بتوانیم در سطح تحصیلات تکمیلی چنین رشته‌ای را تاسیس کنیم بسیار تاثیر گذار خواهد بود). ح) حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی و ترویجی؛ ط) حمایت از طرح‌های پژوهشی داخلی، مجموعه فعالیت‌های تعریف شده برای برای دستیابی به اهداف مرکز هستند.

وی ادامه داد: اما شاید بتوان گفت مهم‌ترین بخشی که این برنامه مدنظر دارد تدوین محورها و موضوعات مختلفی است که در نسبت بین علم و الهیات مطرح هستند. این محورها و موضوعات را در 5 دسته اصلی شامل: الف) علوم فیزیکی، فناوری‌های مرتبط و الهیات؛ ب) علوم و فناوری‌های زیستی و الهیات؛ ج) علوم شناختی، فناوری‌های مرتبط و الهیات؛ د) علوم اجتماعی، علوم انسانی و الهیات و ه) مباحث عمومی علم و الهیات خلاصه کرده‌ایم. به عنوان مثال در محور اول ما موضوعات مختلفی را به صورت جزئی بررسی و مهم‌ترین موضوعاتی که در این دسته وجود دارد را برشمردیم تا برای بررسی بیشتر، پژوهشگران بتوانند در این حوزه گام بردارند و به ما کمک کنند. این موارد شامل: مقایسه مدل‌های کیهان‌شناختی و شروح الهیاتی از شرایط اولیه و چگونگی پیدایش عالم؛ فعل الهی خاص و قوانین طبیعت؛ تنظیم ظریف و تطابق کیهانی از منظر فیزیک و الهیات؛ سرانجام جهان از منظر فیزیک و الهیات و فعل الهی، معجزه و قوانین طبیعت هستند.

به گفته یغمایی؛ در حوزه فناوری‌ها می‌توان مانند نسبت فناوری و الهیات با توجه به مسئله جای‌دهی ارزش‌ها در مصنوعات فنی و همچنین در دسته علوم و فناوری‌های زیستی و الهیاتی نیز مقایسه مدل‌های زیست‌شناختی و شروح الهیاتی از چگونگی خلق انسان و تنظیم ظریف از منظر زیست‌شناختی و الهیاتی را بررسی کرد.

در حوزه علوم شناختی، فناوری‌ها مرتبط و الهیات نیز مدل‌های شناختی از باورهای دینی و چالش آن‌ها برای نظام‌های الهیاتی (علوم شناختی دین)؛ مسأله تبیین تجربه‌های دینی با علوم شناختی و فناوری‌های مرتبط با علوم شناختی و چالش آن‌ها برای فقه اسلامی قابل بررسی است.

یغمایی در مورد ویژگی این مرکز توضیح داد: ما در پژوهشکده بر این باوریم که علم و دین حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است که مسائل آن بدون درنظر گرفتن این خصیصه نمی‌تواند موضوع پژوهش قرار گیرد. به‌عنوان نمونه، بررسی نسبت فعل الهی با فیزیک به دانش گسترده و عمیقی مرتبط با نسبیت عام، کیهان‌شناسی و مکانیک کوانتومی نیاز دارد یا بررسی تنظیم ظریف در زیست‌شناسی به سطح عمیقی از معرفت زیست‌شناختی نیاز دارد. از طرفی، این مباحث مستلزم به‌کارگیری مفاهیم و تزهایی است که در الهیات و فلسفه نقش‌آفرین‌اند. بنابراین، پژوهش در این حوزه تنها با تسلط بر این دو حوزه، یعنی علم از یک‌سو و الهیات و فلسفه از سوی‌دیگر، ممکن است. قصد ما این است که در این مسیر گام برداریم، یعنی مطابق با آن‌چه در سطح بین‌المللی اتفاق افتاده است. همچنین، شاید دیگر نوآوری‌ای که این مرکز دارد اختصاص محوری به علوم انسانی، علوم اجتماعی و الهیات باشد. که در این باره می توان به موضوعاتی مثل الگوهای رویارویی و تعامل الهیات و جامعه‌شناسی، نقش تزهای الهیاتی (مسیحیت و یهودیت) در تکوین علوم اجتماعی مدرن، مرجعیت نظری و علمی علم و الهیات به‌لحاظ سیاسی و اجتماعی و تعرض یا سازگاری نظام‌های دموکراتیک برآمده از لیبرالیسم با باورهای دینی اشاره کرد.

بنابر اعلام روابط عمومی وزارت علوم، وی در خصوص اینکه آیا موضوعات فرعی در فعالیت‌های مرکز تعریف شده است، گفت: بله موضوعاتی هم هستند که با هیچکدام از محورهای قبل ارتباط مستقیم ندارند اما مربوط به حوزه علم و دین می‌شوند؛ در واقع اینها مباحث عمومی حوزه علم و الهیات هستند. طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی، طبیعت‌گرایی روش‌شناختی و نسبت آن‌ها؛ مدل‌های تعامل علم و الهیات؛ قوانین طبیعت و عاملیت الهی و همچنین نقش علم و الهیات در شناخت ارزش‌های ذاتی و جست‌وجوی معنای زندگی از جمله موضوعات فرعی هستند. موارد ذکرشده خلاصه‌ای از مأموریت، اهداف و فعالیت‌های مرکز علم و الهیات بود. امیدواریم با مشارکت استادان دانشگاه شهید بهشتی و اساتید سایر دانشگاه‌ها و همچنین حوزویان، در این راه گام‌های موثری برداریم و با توجه به ضروریات و اقتضائاتی که وجود دارد بتوانیم به اهداف این مرکز دست یابیم.

انتهای پیام