تحول را نبایستی با استحاله‌ی فکری اشتباه گرفت
خبرگزاری دانشجو طی سلسله گزارش‌هایی در نظر دارد سخنان رهبر معظم انقلاب درباره خطبه‌های مولی الموحدین امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام را که در نهج البلاغه آمده است را بازخوانی کند.
یک نکته‌ی دیگری که خیلی مهم است، این است که تحول را نبایستی با استحاله‌ی فکری اشتباه گرفت. اندکی قبل از حکومت پهلوی و بعد، شدتش در دوران حکومت پهلوی، چیزی به نام تجدد وارد کشور شد، که این را به عنوان یک تحولی در زندگی ملت ایران به حساب می‌آوردند؛ این تحول نبود، این استحاله‌ی ملت ایران بود، هویت ملت ایران را از او سلب کردن بود. یعنی در واقع ملت ایران، هویت دینی خود، هویت ملی خود، هویت تاریخیِ عمیق خود را در این تجدد از دست داد. تجددی که [طی آن] در دوران پهلوی، هم یک مقداری به وسیله‌ی رضاخان، هم [به وسیله‌ی] پشتوانه‌ها و به‌اصطلاح روشنفکر‌های غرب‌زده و طلسم‌شده‌ی زمان رضاخان - که او را وادار میکردند، هدایت میکردند، کمک میکردند و توجیه میکردند کار‌های او را - در واقع هویت ملت ایران سلب شد، یعنی [ملت ایران] از آن هویت واقعی خارج شد؛ این استحاله است، این تحول نیست. تحول باید رو به جلو باشد، این رو به عقب رفتن بود. ملتها اگر چنانچه هویتِ خودشان را از دست بدهند، داشته‌های معنوی خودشان را از دست بدهند، در واقع یک مرگ تمدنی برای آن‌ها به حساب می‌آید؛ این یک مرگ تمدنی است، کما اینکه برای کشور ما هم متأسفانه همین جور هم بود؛ یعنی در بحث‌های علمی، بحث‌های اجتماعی، بحث‌های دانشگاهی، کار را به جایی رساندند که مثلاً حرف یک دانشمند غربی به عنوان قول فصل شمرده میشود؛ بحث که میکنند، [میگویند] فلان دانشمند غربی این جوری گفته؛ وقتی او این جوری گفته، پس دیگر بحث تمام است. معنای این، آن است که ما راه فکر را ببندیم. وقتی تقلید پیش آمد، مسئله‌ی تقلید از دیگران پیش آمد و اینکه انسان جرئت نداشته باشد در فلان مسئله‌ی علوم انسانی یا امثال آن، روی حرف دانشمند غربی حرف بزند، معنایش این است که باید فکر را گذاشت کنار، اجتهاد را باید گذاشت کنار، باید تقلید کرد؛ این درست نقطه‌ی مقابل آن تعلیم انبیا است که «یُثیروا لَهُم دَفائِنَ العُقول»؛ (1) آن دفینه‌های عقل را، دفینه‌های اندیشه را در انسان‌ها زنده کردن، شوراندن و به ظهور رساندن؛ این نقطه، درست نقطه‌ی مقابل آن‌ها است؛ این هم یک نکته.1399/03/14
سخنرانی تلویزیونی به مناسبت سی‌ویکمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)
1) خطبه 1: از خطبه‌های آن حضرت است که در آن ابتدای آفرینش آسمان و زمین و آدم را توضیح میدهد و یادی از حج میکند
الحَمدُ لِلَهِ الَذِی لَا یَبلُغُ مِدحَتَهُ القَائِلُونَ وَ لَا یُحصِی نَعمَاءَهُ العَادُونَ وَ لَا یُؤَدِی حَقَهُ المُجتَهِدُونَ الَذِی لَا یُدرِکُهُ بُعدُ الهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ غَوصُ الفِطَنِ الَذِی لَیسَ لِصِفَتِهِ حَد مَحدُود وَ لَا نَعت مَوجُود وَ لَا وَقت مَعدُود وَ لَا أَجَل مَمدُود فَطَرَ الخَلَائِقَ بِقُدرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِیَاحَ بِرَحمَتِهِ وَ وَتَدَ بِالصُخُورِ مَیَدَانَ أَرضِهِ: أَوَلُ الدِینِ مَعرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعرِفَتِهِ التَصدِیقُ بِهِ وَ کَمَالُ التَصدِیقِ بِهِ تَوحِیدُهُ وَ کَمَالُ تَوحِیدِهِ الاِخلَاصُ لَهُ وَ کَمَالُ لاِخلَاصِ لَهُ نَفیُ الصِفَاتِ عَنهُ لِشَهَادَهِ کُلِ صِفَه أَنَهَا غَیرُ المَوصُوفِ وَ شَهَادَهِ کُلِ مَوصُوف أَنَهُ غَیرُ الصِفَهِ فَمَن وَصَفَ اللَهَ سُبحَانَهُ فَقَد قَرَنَهُ وَ مَن قَرَنَهُ فَقَد ثَنَاهُ وَ مَن ثَنَاهُ فَقَد جَزَأَهُ وَ مَن جَزَأَهُ فَقَد جَهِلَهُ وَ مَن جَهِلَهُ فَقَد أَشَارَ اِلَیهِ وَ مَن أَشَارَ اِلَیهِ فَقَد حَدَهُ وَ مَن حَدَهُ فَقَد عَدَهُ وَ مَن قَالَ فِیمَ فَقَد ضَمَنَهُ وَ مَن قَالَ عَلَا مَ فَقَد أَخلَی مِنهُ: کَائِن لَا عَن حَدَث مَوجُود لَا عَن عَدَم مَعَ کُلِ شَیء لَا بِمُقَارَنَه وَ غَیرُ کُلِ شَیء لَا بِمُزَایَلَه فَاعِل لَا بِمَعنَی الحَرَکَاتِ وَ الآلَهِ بَصِیر اِذ لَا مَنظُورَ اِلَیهِ مِن خَلقِهِ مُتَوَحِد اِذ لَا سَکَنَ یَستَأنِسُ بِهِ وَ لَا یَستَوحِشُ لِفَقدِهِ خلق العالم أَنشَأَ الخَلقَ اِنشَاءً وَ ابتَدَأَهُ ابتِدَاءً بِلَا رَوِیَه أَجَالَهَا وَ لَا تَجرِبَه استَفَادَهَا وَ لَا حَرَکَه أَحدَثَهَا وَ لَا هَمَامَهِ نَفس اضطَرَبَ فِیهَا أَحَالَ الأَشیَاءَ لِأَوقَاتِهَا وَ لَأَمَ بَینَ مُختَلِفَاتِهَا وَ غَرَزَ غَرَائِزَهَا وَ أَلزَمَهَا أَشبَاحَهَا عَالِماً بِهَا قَبلَ ابتِدَائِهَا مُحِیطاً بِحُدُودِهَا وَ انتِهَائِهَا عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا وَ أَحنَائِهَا: ثُمَ أَنشَأَ سُبحَانَهُ فَتقَ الأَجوَاءِ وَ شَقَ الأَرجَاءِ وَ سَکَائِکَ الهَوَاءِ فَأَجرَی فِیهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَیَارُهُ مُتَرَاکِماً زَخَارُهُ حَمَلَهُ عَلَی مَتنِ الرِیحِ العَاصِفَهِ وَ الزَعزَعِ القَاصِفَهِ فَأَمَرَهَا بِرَدِهِ وَ سَلَطَهَا عَلَی شَدِهِ وَ قَرَنَهَا اِلَی حَدِهِ الهَوَاءُ مِن تَحتِهَا فَتِیق وَ المَاءُ مِن فَوقِهَا دَفِیق ثُمَ أَنشَأَ سُبحَانَهُ رِیحاً اعتَقَمَ مَهَبَهَا وَ أَدَامَ مُرَبَهَا وَ أَعصَفَ مَجرَاهَا وَ أَبعَدَ مَنشَأَهَا فَأَمَرَهَا بِتَصفِیقِ المَاءِ الزَخَارِ وَ اِثَارَهِ مَوجِ البِحَارِ فَمَخَضَتهُ مَخضَ السِقَاءِ وَ عَصَفَت بِهِ عَصفَهَا بِالفَضَاءِ تَرُدُ أَوَلَهُ اِلَی آخِرِهِ وَ سَاجِیَهُ اِلَی مَائِرِهِ حَتَی عَبَ عُبَابُهُ وَ رَمَی بِالزَبَدِ رُکَامُهُ فَرَفَعَهُ فِی هَوَاء مُنفَتِق وَ جَو مُنفَهِق فَسَوَی مِنهُ سَبعَ سَمَوَات جَعَلَ سُفلَاهُنَ مَوجاً مَکفُوفاً وَ عُلیَاهُنَ سَقفاً مَحفُوظاً وَ سَمکاً مَرفُوعاً بِغَیرِ عَمَد یَدعَمُهَا وَ لَا دِسَار یَنظِمُهَا ثُمَ زَیَنَهَا بِزِینَهِ الکَوَاکِبِ وَ ضِیَاءِ الثَوَاقِبِ وَ أَجرَی فِیهَا سِرَاجاً مُستَطِیراً وَ قَمَراً مُنِیراً فِی فَلَک دَائِر وَ سَقف سَائِر وَ رَقِیم مَائِر. خلق الملائکه ثُمَ فَتَقَ مَا بَینَ السَمَوَاتِ العُلَا فَمَلَأَهُنَ أَطوَاراً مِن مَلَائِکَتِهِ مِنهُم سُجُود لَا یَرکَعُونَ وَ رُکُوع لَا یَنتَصِبُونَ وَ صَافُونَ لَا یَتَزَایَلُونَ وَ مُسَبِحُونَ لَا یَسأَمُونَ لَا یَغشَاهُم نَومُ العُیُونِ وَ لَا سَهوُ العُقُولِ وَ لَا فَترَهُ الأَبدَانِ وَ لَا غَفلَهُ النِسیَانِ وَ مِنهُم أُمَنَاءُ عَلَی وَحیِهِ وَ أَلسِنَه اِلَی رُسُلِهِ وَ مُختَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمرِهِ وَ مِنهُمُ الحَفَظَهُ لِعِبَادِهِ وَ السَدَنَهُ لِأَبوَابِ جِنَانِهِ وَ مِنهُمُ الثَابِتَهُ فِی الأَرَضِینَ السُفلَی أَقدَامُهُم وَ المَارِقَهُ مِنَ السَمَاءِ العُلیَا أَعنَاقُهُم وَ الخَارِجَهُ مِنَ الأَقطَارِ أَرکَانُهُم وَ المُنَاسِبَهُ لِقَوَائِمِ العَرشِ أَکتَافُهُم نَاکِسَه دُونَهُ أَبصَارُهُم مُتَلَفِعُونَ تَحتَهُ بِأَجنِحَتِهِم مَضرُوبَه بَینَهُم وَ بَینَ مَن دُونَهُم حُجُبُ العِزَهِ وَ أَستَارُ القُدرَهِ لَا یَتَوَهَمُونَ رَبَهُم بِالتَصوِیرِ وَ لَا یُجرُونَ عَلَیهِ صِفَاتِ المَصنُوعِینَ وَ لَا یَحُدُونَهُ بِالأَمَاکِنِ وَ لَا یُشِیرُونَ اِلَیهِ بِالنَظَائِرِ صفه خلق آدم (علیهالسلام) ثُمَ جَمَعَ سُبحَانَهُ مِن حَزنِ الأَرضِ وَ سَهلِهَا وَ عَذبِهَا وَ سَبَخِهَا تُربَهً سَنَهَا بِالمَاءِ حَتَی خَلَصَت وَ لَاطَهَا بِالبَلَهِ حَتَی لَزَبَت فَجَبَلَ مِنهَا صُورَهً ذَاتَ أَحنَاء وَ وُصُول وَ أَعضَاء وَ فُصُول أَجمَدَهَا حَتَی استَمسَکَت وَ أَصلَدَهَا حَتَی صَلصَلَت لِوَقت مَعدُود وَ أَمَد مَعلُوم ثُمَ نَفَخَ فِیهَا مِن رُوحِهِ فَمَثُلَت اِنسَاناً ذَا أَذهَان یُجِیلُهَا وَ فِکَر یَتَصَرَفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ یَختَدِمُهَا وَ أَدَوَات یُقَلِبُهَا وَ مَعرِفَه یَفرُقُ بِهَا بَینَ الحَقِ وَ البَاطِلِ وَ الأَذوَاقِ وَ المَشَامِ وَ الأَلوَانِ وَ الأَجنَاسِ مَعجُوناً بِطِینَهِ الأَلوَانِ المُختَلِفَهِ وَ الأَشبَاهِ المُؤتَلِفَهِ وَ الأَضدَادِ المُتَعَادِیَهِ وَ الأَخلَاطِ المُتَبَایِنَهِ مِنَ الحَرِ وَ البَردِ وَ البَلَهِ وَ الجُمُودِ وَ استَأدَی اللَهُ سُبحَانَهُ المَلَائِکَهَ وَدِیعَتَهُ لَدَیهِم وَ عَهدَ وَصِیَتِهِ اِلَیهِم فِی الاِذعَانِ بِالسُجُودِ لَهُ وَ الخُنُوعِ لِتَکرِمَتِهِ فَقَالَ سُبحَانَهُ اسجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا اِلَا اِبلِیسَ اعتَرَتهُ الحَمِیَهُ وَ غَلَبَت عَلَیهِ الشِقوَهُ وَ تَعَزَزَ بِخِلقَهِ النَارِ وَ استَوهَنَ خَلقَ الصَلصَالِ فَأَعطَاهُ اللَهُ النَظِرَهَ استِحقَاقاً لِلسُخطَهِ وَ استِتمَاماً لِلبَلِیَهِ وَ اِنجَازاً لِلعِدَهِ فَقَالَ فَاِنَکَ مِنَ المُنظَرِینَ اِلی یَومِ الوَقتِ المَعلُومِ ثُمَ أَسکَنَ سُبحَانَهُ آدَمَ دَاراً أَرغَدَ فِیهَا عَیشَهُ وَ آمَنَ فِیهَا مَحَلَتَهُ وَ حَذَرَهُ اِبلِیسَ وَ عَدَاوَتَهُ فَاغتَرَهُ عَدُوُهُ نَفَاسَهً عَلَیهِ بِدَارِ المُقَامِ وَ مُرَافَقَهِ الأَبرَارِ فَبَاعَ الیَقِینَ بِشَکِهِ وَ العَزِیمَهَ بِوَهنِهِ وَ استَبدَلَ بِالجَذَلِ وَجَلًا وَ بِالِاغتِرَارِ نَدَماً ثُمَ بَسَطَ اللَهُ سُبحَانَهُ لَهُ فِی تَوبَتِهِ وَ لَقَاهُ کَلِمَهَ رَحمَتِهِ وَ وَعَدَهُ المَرَدَ اِلَی جَنَتِهِ وَ أَهبَطَهُ اِلَی دَارِ البَلِیَهِ وَ تَنَاسُلِ الذُرِیَهِ اختیار الأنبیاء وَ اصطَفَی سُبحَانَهُ مِن وَلَدِهِ أَنبِیَاءَ أَخَذَ عَلَی الوَحیِ مِیثَاقَهُم وَ عَلَی تَبلِیغِ الرِسَالَهِ أَمَانَتَهُم لَمَا بَدَلَ أَکثَرُ خَلقِهِ عَهدَ اللَهِ اِلَیهِم فَجَهِلُوا حَقَهُ وَ اتَخَذُوا الأَندَادَ مَعَهُ وَ اجتَالَتهُمُ الشَیَاطِینُ عَن مَعرِفَتِهِ وَ اقتَطَعَتهُم عَن عِبَادَتِهِ فَبَعَثَ فِیهِم رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ اِلَیهِم أَنبِیَاءَهُ لِیَستَأدُوهُم مِیثَاقَ فِطرَتِهِ وَ یُذَکِرُوهُم مَنسِیَ نِعمَتِهِ وَ یَحتَجُوا عَلَیهِم بِالتَبلِیغِ وَ یُثِیرُوا لَهُم دَفَائِنَ العُقُولِ وَ یُرُوهُم آیَاتِ المَقدِرَهِ مِن سَقف فَوقَهُم مَرفُوع وَ مِهَاد تَحتَهُم مَوضُوع وَ مَعَایِشَ تُحیِیهِم وَ آجَال تُفنِیهِم وَ أَوصَاب تُهرِمُهُم وَ أَحدَاث تَتَابَعُ عَلَیهِم وَ لَم یُخلِ اللَهُ سُبحَانَهُ خَلقَهُ مِن نَبِی مُرسَل أَو کِتَاب مُنزَل أَو حُجَه لَازِمَه أَو مَحَجَه قَائِمَه رُسُل لَا تُقَصِرُ بِهِم قِلَهُ عَدَدِهِم وَ لَا کَثرَهُ المُکَذِبِینَ لَهُم مِن سَابِق سُمِیَ لَهُ مَن بَعدَهُ أَو غَابِر عَرَفَهُ مَن قَبلَهُ عَلَی ذَلِکَ نَسَلَتِ القُرُونُ وَ مَضَتِ الدُهُورُ وَ سَلَفَتِ الآبَاءُ وَ خَلَفَتِ الأَبنَاءُ مبعث النبی اِلَی أَن بَعَثَ اللَهُ سُبحَانَهُ مُحَمَداً رَسُولَ اللَهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) لِاِنجَازِ عِدَتِهِ وَ اِتمَامِ نُبُوَتِهِ مَأخُوذاً عَلَی النَبِیِینَ مِیثَاقُهُ مَشهُورَهً سِمَاتُهُ کَرِیماً مِیلَادُهُ وَ أَهلُ الأَرضِ یَومَئِذ مِلَل مُتَفَرِقَه وَ أَهوَاء مُنتَشِرَه وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِتَه بَینَ مُشَبِه لِلَهِ بِخَلقِهِ أَو مُلحِد فِی اسمِهِ أَو مُشِیر اِلَی غَیرِهِ فَهَدَاهُم بِهِ مِنَ الضَلَالَهِ وَ أَنقَذَهُم بِمَکَانِهِ مِنَ الجَهَالَهِ ثُمَ اختَارَ سُبحَانَهُ لِمُحَمَد (صلیاللهعلیهوسلم) لِقَاءَهُ وَ رَضِیَ لَهُ مَا عِندَهُ وَ أَکرَمَهُ عَن دَارِ الدُنیَا وَ رَغِبَ بِهِ عَن مَقَامِ البَلوَی فَقَبَضَهُ اِلَیهِ کَرِیماً (صلیاللهعلیهوآله) وَ خَلَفَ فِیکُم مَا خَلَفَتِ الأَنبِیَاءُ فِی أُمَمِهَا اِذ لَم یَترُکُوهُم هَمَلًا بِغَیرِ طَرِیق وَاضِح وَ لَا عَلَم قَائِم القرآن و الأحکام الشرعیه کِتَابَ رَبِکُم فِیکُم مُبَیِناً حَلَالَهُ وَ حَرَامَهُ وَ فَرَائِضَهُ وَ فَضَائِلَهُ وَ نَاسِخَهُ وَ مَنسُوخَهُ وَ رُخَصَهُ وَ عَزَائِمَهُ وَ خَاصَهُ وَ عَامَهُ وَ عِبَرَهُ وَ أَمثَالَهُ وَ مُرسَلَهُ وَ مَحدُودَهُ وَ مُحکَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ مُفَسِراً مُجمَلَهُ وَ مُبَیِناً غَوَامِضَهُ بَینَ مَأخُوذ مِیثَاقُ عِلمِهِ وَ مُوَسَع عَلَی العِبَادِ فِی جَهلِهِ وَ بَینَ مُثبَت فِی الکِتَابِ فَرضُهُ وَ مَعلُوم فِی السُنَهِ نَسخُهُ وَ وَاجِب فِی السُنَهِ أَخذُهُ وَ مُرَخَص فِی الکِتَابِ تَرکُهُ وَ بَینَ وَاجِب بِوَقتِهِ وَ زَائِل فِی مُستَقبَلِهِ وَ مُبَایَن بَینَ مَحَارِمِهِ مِن کَبِیر أَوعَدَ عَلَیهِ نِیرَانَهُ أَو صَغِیر أَرصَدَ لَهُ غُفرَانَهُ وَ بَینَ مَقبُول فِی أَدنَاهُ مُوَسَع فِی أَقصَاهُ و منها فی ذکر الحج وَ فَرَضَ عَلَیکُم حَجَ بَیتِهِ الحَرَامِ الَذِی جَعَلَهُ قِبلَهً لِلأَنَامِ یَرِدُونَهُ وُرُودَ الأَنعَامِ وَ یَألَهُونَ اِلَیهِ وُلُوهَ الحَمَامِ وَ جَعَلَهُ سُبحَانَهُ عَلَامَهً لِتَوَاضُعِهِم لِعَظَمَتِهِ وَ اِذعَانِهِم لِعِزَتِهِ وَ اختَارَ مِن خَلقِهِ سُمَاعاً أَجَابُوا اِلَیهِ دَعوَتَهُ وَ صَدَقُوا کَلِمَتَهُ وَ وَقَفُوا مَوَاقِفَ أَنبِیَائِهِ وَ تَشَبَهُوا بِمَلَائِکَتِهِ المُطِیفِینَ بِعَرشِهِ یُحرِزُونَ الأَربَاحَ فِی مَتجَرِ عِبَادَتِهِ وَ یَتَبَادَرُونَ عِندَهُ مَوعِدَ مَغفِرَتِهِ جَعَلَهُ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی لِلاِسلَامِ عَلَماً وَ لِلعَائِذِینَ حَرَماً فَرَضَ حَقَهُ وَ أَوجَبَ حَجَهُ وَ کَتَبَ عَلَیکُم وِفَادَتَهُ فَقَالَ سُبحَانَهُ وَ لِلَهِ عَلَی النَاسِ حِجُ البَیتِ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبِیلًا وَ مَن کَفَرَ فَاِنَ اللَهَ غَنِی عَنِ العالَمِینَ
ترجمه:
خدای را سپاس که گویندگان به عرصه ستایشش نمیرسند و شماره گران از عهده شمردن نعمتهایش بر نیایند و کوشندگان حقش را ادا نکنند خدایی که اندیشه‌های بلند او را درک ننمایند، و هوشهای ژرف به حقیقتش دست نیابند، خدایی که اوصافش در چهار چوب حدود نگنجد، و به ظرف وصف در نیاید، و در مدار وقت معدود، و مدت محدود قرار نگیرد. با قدرتش خلایق را آفرید، و با رحمتش باد‌ها را وزیدن داد، و اضطراب زمینش را با کوه‌ها مهار نمود. آغاز دین شناخت اوست، و کمال شناختش باور کردن او، و نهایت از باور کردنش یگانه دانستن او، و غایت یگانه دانستنش اخلاص به او، و حد اعلای اخلاص به او نفی صفات (زائد بر ذات) از اوست، چه اینکه هر صفتی گواه این است که غیر موصوف است، و هر موصوفی شاهد بر این است که غیر صفت است. پس هر کس خدای سبحان را با صفتی وصف کند او را با قرینی پیوند داده، و هر که او را با قرینی پیوند دهد دوتایش انگاشته، و هر که دوتایش انگارد دارای اجزایش دانسته، و هر که او را دارای اجزاء بداند حقیقت او را نفهمیده، و هر که حقیقت او را نفهمید برایش جهت اشاره پنداشته، و هر که برای او جهت اشاره پندارد محدودش به حساب آورده، و هر که محدودش بداند، چون معدود به شمارهاش آورده، و کسی که گوید: در چیست حضرتش را در ضمن چیزی در آورده، و آن که گفت: بر فراز چیست آن را خالی از او تصور کرده. ازلی است و چیزی بر او پیشی نجسته، و نیستی بر هستیاش مقدم نبوده، با هر چیزی است ولی منهای پیوستگی با آن، و غیر هر چیزی است، اما بدون دوری از آن، پدید آورنده موجودات است بیآنکه حرکتی کند و نیازمند به کار گیری ابزار و وسیله باشد، بیناست بدون احتیاج به منظرگاهی از آفریده‌هایش، یگانه است چرا که او را مونسی نبوده تا به آن انس گیرد و از فقدان آن دچار وحشت شود. آفرینش جهان بیسابقه ماده و مواد مخلوقات را لباس هستی پوشاند، و آفرینش را آغاز کرد، بدون به کار گیری اندیشه و سود جستن از تجربه و آزمایش، و بدون آنکه حرکتی از خود پدید آورده، و فکر و خیالی که تردید و اضطراب در آن روا دارد. موجودات را پس از به وجود آمدن به مدار اوقاتشان تحویل داد، و بین اشیاء گوناگون ارتباط و هماهنگی برقرار کرد، ذات هر یک را اثر و طبیعتی معین داد، و آن اثر را لازمه وجود او نمود، در حالی که به تمام اشیاء پیش از به وجود آمدنشان دانا، و به حدود و انجام کارشان محیط و آگاه، و به اجزا و جوانب همه آن‌ها آگاه و آشنا بود. سپس خدای سبحان جو‌ها را شکافت، و اطراف آن را باز گشود، و فضاهای خالی را در آن ایجاد کرد. آن گاه آبی را که امواجش در هم شکننده، و خود انبوه و متراکم بود در آن فضای باز شده روان نمود. آن را بر پشت بادی سخت وزان و جنباننده و بر کننده و شکننده بار کرد، به آن باد فرمود تا آب را از جریان باز دارد، و آن را بر نگهداری آب تسلط داد، و باد را برای حفظ حدود و جوانب آب قرین گماشت. فضا در زیر باد نیرومند گشاده و باز، و آب جهنده بالای سر آن در جریان. سپس باد دیگری به وجود آورد که منشأ وزش آن را مهار کرد، و پیوسته ملازم تحریک آبش قرار داد، و آن را به تندی و زانید، و از جای دورش بر انگیخت، آن را به برهم زدن آب متراکم، و بر انگیختن امواج دریا‌ها فرمان داد. باد فرمان گرفته آب را همچون مشک شیر که برای گرفتن کره بجنبانند به حرکت آورد، و آن گونه که در فضای خالی میوزد بر آن سخت وزید، اولش را به آخرش، و ساکنش را به متحرکش بر میگرداند، تا آنکه انبوهی از آب به ارتفاع زیادی بالا آمد، و آن مایه متراکم کف کرد، آن گاه خداوند آن کف را در هوای گشاده و فضای فراخ بالا برد، و آسمانهای هفتگانه را از آن کف ساخت، پایینترین آسمان را به صورت موجی نگاه داشته شده، و بالاترین آن را به صورت سقفی محفوظ و طاقی بر افراشته قرار داد، بدون ستونی که آن‌ها را بر پا دارد، و بی میخ و طنابی که نظام آن‌ها را حفظ کند. آن گاه آسمان را به زیور ستارگان و روشنی کواکب درخشان آرایش داد، و آفتاب فروزان و ماه درخشان را در آن که فلکی گردان و سقفی روان و صفحهای جنبان بود روان ساخت آفرینش فرشتگان سپس میان آسمانهای بلند را از هم گشود، و از فرشتگان مختلف خود پر کرد. گروهی در سجدهاند و آنان را رکوعی نیست، برخی در رکوعند بدون قدرت بر قیام، و عدهای بدون حرکت از جای خود در حال قیامند، و شماری منهای ملالت و خستگی در تسبیحاند، خواب در دیده، بیهوشی در عقل، سستی در کالبد، و غفلت فراموشی به آنان راه ندارد؛ و برخی امین وحی خداوند، و زبان گویا به سوی پیامبران، و واسطه اجرای حکم و امر حقاند. گروهی محافظان بندگان از حوادث، و دربانان درهای بهشتهایند. بعضی قدمهایی ثابت در قعر زمینها، و گردنهایی بالاتر از برترین آسمان، و هیکلهایی از پهندشت هستی گستردهتر، و دوشهایی مناسب پایه‌های عرش دارند، دیدگانشان در برابر عظمت عرش به زیر افتاده، و در زیر آن جایگاه در بالهای خود پیچیدهاند، بین آنان و موجودات ما دونشان حجابهایی از عزت و پرده‌هایی از قدرت افکنده شده، در خیال خود برای خداوند صورتی تصویر ننمایند، و صفات او را، چون اوصاف مخلوقات نینگارند، و به اماکن محدودش نسازند، و او را به همانند و امثال اشاره نکنند قسمتی از این خطبه در وصف آفرینش آدم (ع) سپس خداوند سبحان از قسمتهای سخت و نرم و شیرین و شور زمین خاکی را جمع کرد و بر آن آب پاشید تا پاک و خالص شد، آن گاه آن ماده خالص را با رطوبت آب به صورت گل چسبنده در آورد، سپس از آن گل صورتی پدید کرد دارای جوانب گوناگون و پیوستگیها، و اعضای مختلفه و گسیختگیها. آن صورت را خشکاند تا خود را گرفت، و محکم و نرم ساخت تا خشک و سفالین شد، و او را تا زمان معین و وقت مقرر به حال خود گذاشت. سپس از دم خود بر آن ماده شکل گرفته دمید تا به صورت انسانی زنده در آمد دارای اذهان و افکاری که در جهت نظام حیاتش به کار گیرد، و اعضایی که به خدمت گیرد، و ابزاری که زندگی را بچرخاند، و معرفتش داد تا بین حق و باطل تمیز دهد و مزه‌ها و بو‌ها و رنگ‌ها و جنسهای گوناگون را از هم باز شناسد، در حالی که این موجود معجونی بود از طینت رنگهای مختلف، و همسانهایی نظیر هم، و اضدادی مخالف هم، و اخلاطی متفاوت با هم، از گرمی و سردی و رطوبت و خشکی و ناخوشی و خوشی. از فرشتگان خواست به ادای امانتی که نزد آنان داشت، و وفا به عهدی که به آنان سفارش کرده بود در انجام سجده بر آدم و فروتنی برای اکرام به او اقدام نمایند، در آن وقت به فرشتگان گفت: «بر آدم سجده کنید. همگان سجده کردند جز ابلیس» که غرور و تکبر او را گرفت، و بدبختی بر او چیره شد، و به آفریده شدنش از آتش احساس عزت و برتری نمود، و به وجود آمده از خاک خشکیده را پست و بیمقدار شمرد. خداوند هم او را برای مستحق شدنش به خشم حق، و به کمال رساندن آزمایش و به انجام رسیدن وعدهاش مهلت داد، به او گفت: «تو از کسانی هستی که تا وقت معین مهلت در اختیار آنان است». آن گاه آدم را در سرایی که عیشش بیزحمت در اختیار بود ساکن کرد، و جایگاهش را به امنیت آراست، و او را از ابلیس و دشمنی او ترساند. اما دشمنش به جایگاه زیبای او و همنشینیاش با نیکان رشک برد و او را بفریفت. آدم (به وسوسه دشمن) یقین را به تردید، و عزم محکم را به دو دلی، و شادی را به ترس جابجا کرد، و ندامت را به خاطر فریب خوردن به جان خرید. آن گاه خداوند سبحان در توبه را به رویش گشود، و کلمه رحمت را به او تلقین کرد، و باز گشت به بهشت را به او وعده داد، سپس او را به این دنیا که محل آزمایش و از دیاد نسل است فرود آورد گزینش پیامبران خداوند سبحان پیامبرانی از فرزندان آدم برگزید که در برنامه وحی، و امانت داری در ابلاغ رسالت از آنان پیمان گرفت، آن زمان که اکثر انسان‌ها عهد خدا را به امور باطل تبدیل نموده، و به حق او جهل ورزیدند، و برای او از بتان همتا گرفتند، و شیاطین آنان را از معرفت به خداوند باز داشتند، و رابطه بندگی ایشان را با حق بریدند. پس خداوند رسولانش را بر انگیخت، و پیامبرانش را به دنبال هم به سوی آنان گسیل داشت، تا ادای عهد فطرت الهی را از مردم بخواهند، و نعمتهای فراموش شده او را به یادشان آرند و با ارائه دلایل بر آنان اتمام حجت کنند، و نیروهای پنهان عقول آنان را بر انگیزانند، و نشانه‌های الهی را به آنان بنمایانند: از این بلند آسمان که بر بالای سرشان افراشته، و زمین که گهواره زیر پایشان نهاده، و معیشتهایی که آنان را زنده میدارد، و اجلهایی که ایشان را به دست مرگ میسپارد، و ناگواریهایی که آنان را به پیری مینشاند، و حوادثی که به دنبال هم بر آنان هجوم میآورد. خداوند سبحان بندگانش را بدون پیامبر، یا کتاب آسمانی، یا حجتی لازم، یا نشان دادن راه روشن رها نساخت. پیامبرانی که کمی عددشان، و کثرت تکذیب کنندگانشان آنان را از تبلیغ باز نداشت، از پیامبر گذشتهای که او را از نام پیامبر آینده خبر دادند، و پیامبر آیندهای که پیامبر گذشته او را معرفی کرد. بر این منوال قرن‌ها گذشت، و روزگار سپری شد، پدران در گذشتند و فرزندان جای آن‌ها را گرفتند مبعث پیامبر اسلام (ص) تا خداوند محمد رسول الله صلی الله علیه و آله را برای به انجام رساندن وعدهاش، و به پایان بردن مقام نبوت مبعوث کرد، در حالی که قبولی رسالت او را از تمام انبیا گرفته بود، نشانه‌هایش روشن، و میلادش با عزت و کرامت بود. در آن روزگار اهل زمین مللی پراکنده، دارای خواسته‌هایی متفاوت، و روشهایی مختلف بودند، گروهی خدا را تشبیه به مخلوق کرده، عدهای در نام او از حق منحرف بوده، و برخی غیر او را عبادت مینمودند. چنین مردمی را به وسیله پیامبر از گمراهی به هدایت رساند، و به سبب شخصیت او از چاه جهالت به در آورد. آن گاه لقایش را برای محمد صلی الله علیه و آله اختیار کرد و جوار خود را برای او پسندید، با فراخواندنش از این دنیا به او اکرام نمود، و برای او فردوس اعلا را به جای قرین بودن به ابتلائات و سختی‌ها بر گزید، و او را کریمانه به سوی خود برد (درود خدا بر او و خاندانش باد) و آن حضرت (به وقت انتقال به آخرت) هر آنچه را انبیاء گذشته در امت خود به ودیعت نهادند در میان شما به ودیعت نهاد، که پیامبران امت‌ها را بدون راه روشن، و نشانه پا برجا، سر گردان و رها نگذاشتند قرآن و احکام شرعی این ودیعت کتاب پروردگارتان در میان شماست، که حلال و حرامش، واجب و مستحبش، ناسخ و منسوخش، امر آزاد و غیر آزادش، خاص و عامش، پند‌ها و امثالش، مطلق و مقیدش، و محکم و متشابهش را بیان کرد، مبهمش را تفسیر نمود، و مشکلاتش را توضیح داد. برابر با پیمانی که از بندگان گرفته تحصیل آگاهی به قسمتی از قرآن واجب، و دانستن رموز برخی دیگر از آیات لازم نیست، وجوب احکامی در قرآن معین، و نسخ آن در حدیث روشن است، و قسمتی از مسائل اجرایش بنا بر سنت واجب، و ترکش بنا بر قرآن آزاد است. وجوب برخی از احکام تا زمانی معین ثابت، و پس از انقضاء مدت زائل شدنی است. بین گناهان کبیره که بر آن وعده عذاب داده، و معاصی صغیره که امید مغفرت در آن است تفاوت گذاشته، و میان آنچه اجرای اندکش مقبول، و ترک بسیارش آزاد است فرق نهاده قسمتی از این خطبه در باره حج زیارت خانه خود را که قبله مردم قرار داده بر شما واجب نموده، که مشتاقان، چون چهارپایان به آب رسیده به آن هجوم میکنند، و همانند کبوتران به آن پناه میبرند. حج را نشانه خاکساری در برابر عظمت، و اعتراف به عزت خداوندیش قرار دارد. شنوندگانی از عبادش را برگزید که دعوتش را لبیک گفتند، و سخن او را تصدیق نمودند، در آنجا که پیامبران او به عبادت برخاستند ایستادند، و بین خود و فرشتگانی که گرداگرد عرش میگردند شباهت ایجاد کردند، در تجارتخانه عبادت او سود‌ها تحصیل میکنند، و به وعدهگاه مغفرت او شتابان روی میآورند. خدای سبحان کعبه را نشانه اسلام و حرم امن پناهندگان قرار داد. زیارتش را فرض، و حقش را لازم، و رفتن به سویش را بر شما واجب نمود، و اعلام کرد: «بر آنان که توانایی رفتن دارند زیارت بیت واجب است، و آن که با روی گرداندن کفر ورزد بداند که خدا از او و همه جهانیان بی نیاز است»