تلویزیون باید سریال تاریخی بسازد؛ پولش را هم دارد / تهیه‌کننده «امام علی (ع)» آرزوی ساخت کدام سریال را دارد؟ + فیلم
تهیه‌کننده قدیمی تلویزیون اعتقاد دارد درباره برآورد و یا معیارِ هزینه ساخت سریال‌های تاریخی باید به عواملی توجه شود که برخی از اتفاقات معیارها را تغییر داده است. فلان بازیگر آمده و چند میلیارد درخواست دستمزد دارد و معتقد است او می‌فروشد.
خبرگزاری تسنیم مجتبی برزگر: بی‌شک سینما و تلویزیون ایران به همان میزان که در ساخت فیلم‌ها و سریال‌های اجتماعی، خانوادگی و عاطفی توانمندی‌های خود را به اثبات رسانده است، در عرصه تولید و ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی با مضامین دینی، مذهبی و تاریخی، می‌تواند جایگاه بایسته و شایسته‌ای نزد طیف انبوه مخاطبان خارجی داشته باشد. استقبال فراوان مخاطبان داخلی و خارجی از تولیدات سینمایی و تلویزیونی ایرانی با مضامین و درون‌مایه‌های دینی و مذهبی، نیز نویدبخش این حقیقت است که چنانچه در عرصه تولید این‌گونه فیلم‌ها و سریال‌ها تلاش‌های جدی و تاثیرگذارتری صورت گیرد، نتایج و پیامدهای خوشایندتری را به همراه خواهد داشت.
سریال‌هایی که هر بار روی آنتن آمده‌اند توجه طیف گسترده‌ای از مخاطبین را به جعبه جادو جلب کرده‌اند. یا به نوعی دوباره مخاطب را با آنتن تلویزیون آشتی می‌دهد که این روزها کمتر کارهای جان‌دار با محتوا می‌بینند. این تأثیرگذاری حوزه دینی و مذهبی تلویزیون با سریال‌های «امام علی (ع)»، «مختارنامه»، «یوسف پیامبر»، «اصحاب کهف»، «امام رضا»، «تنهاترین سردار» و حتی «صاحبدلان» که این روزها دوباره تکرار می‌شوند نشان داده که چقدر مؤثر، مفید و پرطرفدار است. اما سال‌هاست که به‌غیر از گام برداشتن برای ساخت سریال «سلمان» و «موسی (ع)»، کار تاریخی درخوری پیش نمی‌رود.
اگرچه کم و بیش سریال‌هایی مثل «گیلدخت» و «آتش و باد» در سیما و «جیران» در نمایش‌خانگی ساخته می‌شوند اما تا استانداردهای یک سریال تاریخی اساطیری محبوب یا سریال‌های دینی پرطرفدار فاصله دارند. همیشه سریال‌های دینی و مذهبی باعث شده‌اند بسیاری از افراد به‌ویژه جوانان به مطالعه تاریخ اسلام علاقه‌مند شوند.
در این میان هر بار هم بحث درباره سریال‌های تاریخی و مذهبی باز می‌شود بحث بودجه‌های هنگفت و عجیب و غریب هم مطرح می‌شوند. در بخش دومِ گفت‌وگو با محمد بیک‌زاده تهیه‌کننده قدیمی تلویزیون که یکی از آثار شاخص او سریال «امام علی (ع)» است. او فارغ‌التحصیل دکترا در رشته ادبیات و حقوق از دانشگاه مشهد مقدس و تهران و محقق و پژوهشگر در عرصه علوم دینی است. او در دهه 1360 مسئول طرح و برنامه گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما بود و سریال امام علی (ع) را به عنوان اولین سریال بزرگ مذهبی پس از انقلاب تهیه‌کنندگی کرد.
بیک‌زاده مسلط به زبان و ادبیات عربی است و در پژوهش و تحقیق از منابع شیعی و اهل‌سنت برای سریال امام علی (ع) فعالیت داشت. البته او سریال ماندگار «بانو»، «قصه‌های کهن»، «کمند خاطرات»، «پدر»، «زیر چتر خورشید»، «ترنم» و سرمایه‌گذاری «پهلوانان نمی‌میرند» و تهیه‌کنندگی فیلم سینمایی «ساحره» را نیز در کارنامه‌اش دارد.
در این بخش از گفت‌وگو درباره بودجه و برآورد سریال‌های تاریخی، عدم توجه به ساخت سریال‌های تاریخی اساطیری، خلأهای تلویزیون، بحث تهیه‌کنندگی و فقدان توجه به فیلمنامه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
هیچ‌کس پای فیلمنامه امام علی (ع) را امضاء نکرد؛ جز رهبر انقلاب / داریوش ارجمند در صحنه صفین واقعاً ترسید و مهدی فتحی با مرغابی‌ها منقلب شد + فیلممن می‌خواستم «هزار و یک شب» را بسازم همکاری نشد
* این روزها سریال‌های تاریخی در فضای بین‌المللی زیاد ساخته می‌شود یکی از آنها تاج و تخت است و این حوزه طرفداران بسیاری دارد. حالا به نظر شما کسی که می‌خواهد سریال تاریخی در ایران بسازد باید به سمت تاریخ اساطیری برود یا تاریخ رئال؟
هرکدام یک کارکرد دارند. من طرحی را به سازمان صداوسیما ارائه کردم، الان آدرس نمی‌دهم به دلیل اینکه نمی‌خواهم برخی از دوستان را متهم کنم. اما «داستان‌های هزار و یک شب» را که نسخه عربی‌اش ساخته شد و خیلی ضعیف بودرا مثال می‌زنم. «هزار و یک شب» کتابی است که از کتاب هزار افسان ایرانی گرفته شده، بعد از ظهور و نفوذ اسلام در دوره خلافت عباسی یکسری از قصه‌هایش را تغییر می‌دهند و براساس مباحث اسلام می‌کنند.
حالا رویِ این کتاب هندی‌ها به عنوان مالک نظر دارند، چون در درون آن قصه هندی هم وجود دارد. عرب‌ها نظر دارند و به انگلیسی به نام «شب‌های عربی» ترجمه کرده‌اند؛ درحالی که اصل موضوع ریشه ایرانی دارد. متأسفانه ما نمی‌فهمیم اهمیت این‌ها کجاست که این گنجینه‌ها را برای خودمان کنیم. مولانا را ترکیه صاحب می‌شود و حتی نوروز را برای خودش می‌داند؛ چون ما حساسیتی روی آن نداریم. متأسفانه بسیاری از دیپلمات‌های ما اهمیتِ این گنجینه‌های ارزشمند را نمی‌دانند.
از گنجینه‌ای همچون «شاهنامه» اقتباس می‌کنند و به گونه‌ای آن را برای خود می‌کنند. من گفتم «هزار و یک شب» را بسازیم بعد هرچه محتوا بخواهید در درون آن قرار می‌دهم، اما قالب و شیوه بیانی، شیوه بیانی «هزار و یک شب» باشد. اما متأسفانه محقق نشد و همکاری نکردند.
حتماً با روایت تاریخ اساطیری موافق هستم
* پس شما با ارائه روایت تاریخ اساطیری موافق هستید؟
حتماً هستم. اما یکی از مشکلاتی که مدیران این مدیوم دارند این است که نمی‌دانند که با سخنرانی نمی توان به مقابله با تکنولوژی و مردم رفت؛ با مردم باید مردمی کرد. یعنی‌چه؟ منظورم این است که وظیفه تلویزیون این است که چیزی را که مردم می‌خواهند ارائه دهند؛ نه چیزی را که نمی‌خواهند حقنه کنید؛ این یعنی مخاطب سنجی یعنی اهمیت به شعور و درک مخاطب. این هم نیاز است روی آن فکر شود و بحث و گفت‌وگو اتفاق بیفتد. بپذیرند «آنچه استاد ازل گفت بگو می‌گویم» نباشد.
تلویزیون جای سخنرانی نیست، من هم اهل «چشم گفتن» نیستم
* مردم از تلویزیون و سریال‌سازها انتظار دارند. ما در میان سریال‌سازها جای تهیه‌کنندگان خوب و کاربلد را خالی می‌بینیم. با توجه به اینکه حتماً مدیران خوب تلویزیون ما هم می‌دانند مردم از سریال‌سازی چه می‌خواهند جذابیت، کشش‌ندادن‌های اضافی و توجه به جاذبه‌های امروزی، ذائقه و سلیقه امروزی و در رأس آنها احترام به مخاطب می‌خواهند. اما متأسفانه نمی‌دانیم به چه دلیلی کم و بیش سریال خوبی به آنتن تلویزیون می‌آید؟
متأسفانه دلیل ساده و پیش پاافتاده‌ای دارد. طبیعتاً من «چشم» نمی‌گویم، من جزو تهیه‌کنندگانی‌ام که همیشه بحث می‌کنم تا فهم خودم را از موضوع انتقال بدهم. آنها حوصله بحث ندارند دنبال کسی می‌گردند، بگویند این کار را انجام بدهد و او بگوید چشم! من «چشم» بلد نیستم. نسل من چشم بلد نیست؛ ما بحث می‌کنیم. استدلال می‌کنیم این چیزی که می‌گوییم درست است. دلیل بیاورید. شما برهان بیاورید من هم می‌آورم. هرکس محکوم شد بپذیرد.
هرکس فهمید بپذیرد. شما نمی‌توانید با یک جوان با زبان سخنرانی حرف بزنید. سخنرانی جایش رادیو است و تلویزیون نیست. تلویزیون جای چیزی است که کلام را تصویر کامل کند. در واقع بدون تصویر کلام کامل نشود. آن جایی که کلام صرفاً کار می‌کند آن جایش، رادیو است. متأسفانه روندی شکل می‌گیرد که مخاطب تلویزیون را خاموش می‌کند و آن وقت، فاجعه است یعنی قهر! آیا مدیران ما به این نکته واقف‌اند؟
* جای چه چیزهایی در تلویزیون خالی است؟
جای تلویزیون در تلویزیون خالی است.
حتی اگر یک ریال به تلویزیون ندهیم؛ صدا و سیما بازهم پول دارد
* متوجه شدیم بهروز خوش‌رزم از تهیه‌کنندگانی است که به خاطر کار نکردن بیمار شده است. از طرفی برخی از تهیه‌کنندگان هم دوست ندارند درباره رسانه و تلویزیون صحبت کنند به نوعی دلخورند. دلیل چیست؟
بله، من هم شنیدم بهروز خوش رزم تهیه‌کننده قدیمی و کاربلدمان، بیمار است. چون فکر می‌کنم حرف‌های ما خطی است که روی آب بکشی! هیچ‌چیز از آن باقی نمی‌ماند. مثل آبی است که در هاونگ بکوبید. در خانه اگر کَس است یک حرف بس است. مدیران ما بنا ندارند گوش بدهند. در واقع کسی که خودش را به خواب زده نمی‌توانی او را بیدار کنی. کسی خواب باشد می‌توانی بیدارش کنی.
از طریق سریال می‌توان فرهنگ و اصالت و تمدن را به مخاطب انتقال داد
* تلویزیون چطور می‌تواند خودش را از این مشکلات و چالش‌هایی که خصوصاً در سریال‌سازی دارد خارج کند؟
تلویزیون بی‌پول نیست. برخلاف این شایعاتی که مطرح می‌شود. بازرگانی صدا و سیما کافی است تلویزیون را اداره کند. رانت‌ها را کنار بگذارند، بودجه از بازرگانی تلویزیون تأمین می‌شود. حتی اگر دولت یک ریال ندهد، بودجه تلویزیون از بازرگانی تلویزیون تأمین می‌شود.
از طریق سریال می‌توان فرهنگ و اصالت و تمدن را انتقال بدهیم. در تلویزیون می‌تواند اتفاقات خوبی بیفتد و خودش را از بحران مخاطب نجات دهد به شرط اینکه ساخت سریال‌های تاریخی اساطیری را جدی بگیریم و همچنین به ادبیات کهن ایرانی‌مان توجه داشته باشیم.
سریال‌های تاریخی چگونه برآورد می‌شوند؟/ قصه می‌فروشد نه بازیگر!
* همیشه در مورد هزینه ساخت سریال‌های تاریخی بحث می‌شود و می‌بینید در کانال‌های مجازی هم بارها درباره‌اش صحبت شده است. اصول معیارگذاری برآورد سریال‌های تاریخی چیست؟
درباره برآورد و یا معیارِ هزینه ساخت سریال‌های تاریخی باید به چند بخش توجه شود. در ادوار تاریخی مختلف، معماری‌ها، آکسسوار و لباسِ مختلفی می‌طلبد. بازیگر هم جای خودش دارد. باید نشست و همه این‌ها را محاسبه کرد و درآورد. اما اتفاقی که در سینما و تلویزیون ما افتاده این است که مترها یک مقدار متفاوت شده‌اند و معیارها را تغییر داده است. الان می‌شنوی فلان بازیگر آمده برای بازی کردن در یک فیلم سینمایی چند میلیارد درخواست دستمزد دارد. چون معتقد است که او می‌فروشد. اگر چنین باشد حقش است؛ اما این چنین نیست. قصه است که می‌فروشد. همان اعتقاد غلطی که در ابتدای کار نمایش‌خانگی وجود داشت؛ لاکچری‌بازی و نشان دادن لوکیشن‌های آن‌چنانی و کپی محض از سریال‌های ترکیه‌ای و...
ساخت سریال امام علی (ع) امروز چقدر هزینه دارد؟
* سریال امام علی (ع) 269 میلیون هزینه داشته، اگر امروز بخواهید سریال «امام علی (ع)» را بسازید چقدر باید برای آن هزینه شود؟
الان خودم را خرج نمی‌کنم چون می‌بینم کسی دلسوز نیست. اما درباره اینکه چقدر هزینه برمی‌دارد باید محاسبه کنیم و باید در دلار امروزی ضربدر شود.
* می‌توانیم بگوییم 10 هزار میلیارد؟ چون برای برخی از سریال‌های تاریخی این شایعه را درست کردند که نمی‌دانم چقدر واقعیت دارد؟
همچنین پول‌هایی نه. من هم شنیدم نمی‌دانم چقدر صحت دارد.
اقتصاد سینما در زمان است
* سریال امام علی (ع) را 19 ماه فیلمبرداری کردید اما بعضی از سریال‌های تاریخی و مذهبی طولانی‌تر می‌شود همچون «مختارنامه» که بیش از یک دهه طول کشید و «سلمان فارسی» که امروز می‌گویند سال 1405 پخش خواهد شد؛ این طولانی‌تر شدنِ فیلمبرداری به توقف‌هایی که بودجه‌ای و یا به دلایل دیگری است برمی‌گردد یا آماده نشدنِ لوکیشن‌ها؛ مشکل از کجاست؟
یک شخصیت در فیلمسازی است که کسی آن را جدی نمی‌گیرد و آن برنامه‌ریز است. امروزه غیرجدی‌ترین شخصیت پروژه است. در حالی که برنامه‌ریز قلب پروژه است. من شاید به کارگردانی سیروس مقدم بخواهم خدشه وارد کنم. اما ایشان برنامه‌ریز فوق‌العاده و بی‌نظیر است. اگر سریال «امام علی (ع)» در 19 ماه فیلمبرداری‌اش تمام شد یکی از دلایل آن وجود سیروس‌مقدم بود. وقتی برنامه‌ریزی می‌کرد برای تدارکات برنامه‌ریزی می‌کرد برای کارگردان، بازیگر و.. برای همه شئون پروژه برنامه‌ریزی می‌کرد و به نوعی تعیین تکلیف می‌کرد.
* پس مشکل ما در برنامه‌ریزی است...
بله؛ علت آن این است که آن را جدی نگرفتند. ولی نکته مهمتر این است که منِ تهیه‌کننده می‌خواهم طولانی‌تر شود چون سود من در هزینه است. در واقع سود من در زمان است. در حالی که اقتصاد سینما مبتنی بر زمان است. من هرچه قدر کوتاه‌تر کنم پرداخت‌هایم کمتر است. دلیلش این است که ارزان‌تر در می‌آید.
* شاید دلیل آن این است که بودجه‌ها دولتی است؟
متأسفانه. خصوصی‌ها هم که تولیدکننده‌اش یا اعداد و ارقام غلط می‌دهند یا به خاطر مسائل مالیات و این‌ها به هر قیمتی محصول می‌آورند. چون کارهای فرهنگی را می‌توانند از مالیات کم کنند.
تهیه‌کننده سریال «امام علی (ع)» آرزوی ساخت کدام سریال را دارد؟
* می دانم ساختِ سریال‌های تاریخی آرزوی شماست که بسازید؛ کاری بوده که هنوز جزو آرزوی شما باشد و مقدماتش فراهم شود؛ آن کار را می‌سازید؟
اول رستم و سهراب یا رستم و اسفندیار را بسازم؛ همان صحبتی که فردوسی از یک راز می‌کند و کشف و سر خالق شاهنامه برای من خیلی اهمیت دارد. در وهله بعدی دوست دارم قصه‌های هزار و یک شب را بسازم.
مشکل از جایی است که متهم ردیف اول، تهیه‌کننده می‌شود
* متأسفانه امروز با یکسری از تهیه‌کنندگانی مواجهیم که بازیگر اسپانسر می‌آورند صرفاً به خاطر سرمایه‌گذاری کار می‌کنند و به کارهای کلیشه‌ای، تکراری و دم‌دستی نه نمی‌گویند. راه کارت‌های اجاره‌ای تهیه‌کنندگی را باز کردند و خیلی چیزهای دیگر نقصان‌های عدم حضور امثال شما در تهیه‌کنندگی است.
مشکل اینجاست که وزارت ارشاد می‌پذیرد متهم ردیف اول یک پرونده بزرگ در بحث کالای اساسی مردم؛ تهیه کنندگی کند. مشکل اینجاست تلویزیون می‌پذیرد کسی که از یک ارگان خاص بیاید و تهیه‌کنندگی کند. تهیه‌کننده یک عنوان مستقل است یک معنا در پشت آن نهفته است. نه اینکه متهم ردیف اول پرونده فساد در کالای اساسی کشور چون پول دارد تهیه‌کنندگی کند تا از هزینه فیلمش روی مالیات آن حساب شود. این همان پولشویی است. البته درکی که من از پولشویی دارم. مشکل مدیریت‌هاست؛ وقتی که به جای اینکه از من دعوت کنند تجربیاتم را انتقال بدهم. به من بگویند پول نمی‌دهیم کار هم نمی‌دهیم باز هم من دوست دارم به تلویزیون کمک کنم چون تلویزیون خانه من است. قطعاً کمک می‌کنم.
* دعوت نشد از شما؟
اصلاً. من می‌دانم این آقایی که از فلان سازمان آمده این آقا، تهیه‌کننده نیست و فهمی از این مدیوم ندارد. تلویزیون خانه من است از من بخواهند من هرچه تجربیات دارم در اختیارشان قرار می‌دهم. می‌توانم خیلی راهنمایی‌هایی بکنم که به دردشان بخورد، خواستند استفاده کنند و اگر غیرمنطقی بود استفاده نکنند. اگر منطقی بود بفهمند اجرا کنند و قبول کنند.
چرا موسیقی سریال «امام علی (ع)» ماندگار شد؟
* در مورد موسیقی سریال «امام علی (ع)» یک موسیقی ماندگار و شاید بگویم در خیلی از کارهای تاریخی یک کار بکر، دوست داشتنی و خاطرانگیز است؛ این موسیقی از کجا آمد؟
زمانی که آقای فخرالدینی را برای نگارش موسیقی متن دعوت کردیم. ایشان از ماجرا خالی‌الذهن بود. مثل بقیه دوستان تصورش بر این بود که می‌خواهد یک کار استودیویی کوچک باشد. اول آن با مقاومت روبرو شد و بعد آرام آرام متوجه شد و بعد با هم صحبت کردیم. من صحبت کردم و داود میرباقری صحبت کرد، قانع شد کار خوبی می‌تواند باشد.
در این مسیر هر نوایی به دست ما می‌رسید مثل نهج‌البلاغه‌ای که یمنی‌ها خواندند و جنبه موسیقیایی بالایی دارد؛ مثل قرآن‌ها با لحن‌های مختلف و یا موسیقی‌های نواحی این‌ها را ما هرچه دستمان می‌آمد تقدیم‌شان می‌کردیم. ایشان برای درآمد موسیقی متن سریال «امام علی (ع)» به عبدالقادر مراغه‌ای رجوع کرد و کشف کردند؛ موسیقی که تا آن روز کشف نشده بود. همان درآمد موسیقی سریال «امام علی (ع)» پشت هر تلفن و آسانسور امروز است؛ این را آقای فخرالدینی کشف کردند. موسیقی را که مرحوم عبدالقادر مراغه‌ای با اعداد نوشته بود و این اعداد کجا قرار می‌گیرد و به عنوان درآمد کار قرار گرفتند.
* موضوع بازاریابی در کارهای تاریخی حائز اهمیت است. مثلاً فلان سریال 99 کشور، سریال «یوسف پیامبر» بیشترین کشورها ترجمه کردند و پول‌های خوبی رد و بدل شده است. در این بخش اتفاقات خوب در این حوزه کم رقم می‌خورد در این مسیر سریال‌های تاریخی، اساطیری و مذهبی چه کاری بکنیم؛ در حوزه بازاریابی اتفاق خوبی بیفتد؟
در این حوزه بخواهیم اتفاق اقتصادی بیفتد حتماً می‌بایست تعارضات را کنار بگذاریم. در تاریخ گفتم هر یک از نحله‌های مسلمان نظری دارد و هرکس از منظر خودش به تاریخ اسلام نگاه می‌کند. یک وجوه اشتراک داریم و یک وجوه افتراق و مفترقات را بیرون بریزیم. آن برادر اهل سنت ما در کشور سعودی قبول داشته باشد. وقتی می‌آییم یک جانبه و یکسونگرانه به ماجرا نگاه می‌کنیم. طبیعی است او نمی‌پسندد و بنابراین در کشورمان محصور می‌شود. یا باید بتوانیم مشترکات را بسازیم و یا از تولید کارهای مذهبیِ یکسونگرانه پرهیز کنیم. می‌خواهیم تفکر انتقال بدهیم، اندیشه می‌خواهیم انتقال دهیم، عیبی ندارد. راه است اما اینکه بخواهیم مستقیم به قلب لشکر بزنیم، شدنی نیست.
* انتظاری که از رؤسا و مدیران فرهنگی کشور خصوصاً رسانه ملی که بیشتر با آنها کار کردید دارید و از سریال‌سازها نکته‌ای دارید بفرمایید.
من حرف باقیمانده‌ای ندارم الا اینکه همه با هم بیاییم تنگ‌نظری را کنار بگذاریم. یک مقداری وسیع‌تر ببینیم کسی که حرفش شبیه حرف ما نیست را نیز گوش بدهیم و کسی هم که غیر از ما حرف می‌زند را گوش بدهیم. اگر پیرو قرآن هستید و اگر نیستند پیرو عقل باشید. من سعی می‌کنم پیرو عقل باشیم و همه حرف مخالف خودمان را بپذیریم. حداقل بشنویم اگر نپذیریم. بشنویم و تحلیل کنیم اگر درست گفت حمایتش کنیم. اگر درست گفت پشتیبانش باشیم اما این نباشد چون در حزب، دسته و فرقه ما نیست نپذیریم و به کلی خط بطلان بکشیم و کاری که تا امروز شده است.
