تک فرزندی آسیبی جبران ناپذیر

امروزه برخی کشورها به واسطه کاهش زادآوری با پدیده های اجتماعی مانند افزایش جمعیت افراد سالمند و رشد منفی جمعیت جوان بوده و برای حل این مشکل به راهکارهای مختلف از جمله تشویق به زادآوری و حتی پذیرش مهاجران می کنند.

از دیگر سو آنچه به عنوان بحث اصلی باید به آن پرداخت این است که خانواده های دارای تک فرزند مشکلات خاصی برای تک فرزند خود در زمان رشد کودکی تا بزرگسالی را دامن می زنند و هرچند برخی براین باورند که تک فرزند با رفاه بیشتری دوران رشد کودکی تا بزرگسالی را می پیماند اما واقعیت امر این است بسیاری از نیازها و تمایلات عاطفی او در سایه تنهایی و انزوا از بین می رود.

آمارها نشان می دهد که خانواده امروز ایرانی کوچک‌تر از خانواده‌های سنتی گذشته بوده و بسیاری از والدین جوان تک فرزندی را به دلایل مختلف شخصی و اجتماعی پذیرفته‌اند.

این روزها بسیاری از زوج ها دیگر به داشتن چند فرزند فکر نمی‌کنند و با علم به پیامدهای تک فرزندی، همچنان عقیده دارند که تک فرزندی لازمه زندگی امروزی است.

هرچند برخی موضوع تک فرزندی را به خاطر رفاه بیشتر و تربیت مناسب تر ترویج می کنند اما بسیاری از روانشناسان و آسیب شناسان اجتماعی براین باورند که مزایای تک فرزندی بسیار کمتراز معایب آن است چرا که تک فرزندی نه تنها به ساختار جامعه آسیب می زند بلکه ساختار خانواده و چاچوب شخصیتی تک فرزند را دستخوش آسیب هایی جبران ناپذیر می کند.

موضوع تک فرزندی در ایران اگر چه در خانواده های مرفه سابقه به نسبت طولانی دارد اما از دهه 70 به دلیل برخی مشکلات اقتصادی و اجتماعی مورد ترویج قرار گرفت و مراکز بهداشتی و درمانی به کاهش شدید رشد جمعیتی دامن زدند به طوریکه طبق آمار رشد جمعیتی ایران از حدود سه درصد در دهه های بعد به کمتر از 1.5 درصد رسید و این آغازی برای روند کاهشی جمعیت در ایران شد.

متاسفانه امروزه داشتن فرزند کم در جامعه ما تبدیل به فرهنگ شده است به گونه ای که مسوولان عالی کشور بارها مخاطرات این روند را متذکر شده و خواستار تشویق جامعه به زادآوری شده اند.

بررسی های آماری نشان می دهد که یک / سوم جمعیت کشور را تک فرزندها تشکیل می‌دهند؛ بچه‌هایی که همبازی‌شان مادر و مادربزرگ است و نه خواهر و برادر. برخی می‌گویند دلیلی برای نگرانی دراین مورد وجود ندارد و پرورش یک فرزند درشرایط مناسب بهتر ازبزرگ کردن چند کودک درشرایط نامساعد است، گروه دیگری هم معتقدند تک فرزندی می‌تواند پیامدهای نگران‌کننده‌ای برای اجتماع و جمعیت یک سومی به همراه بیاورد.

روانشناسان و آسیب‌شناسان اجتماعی این روزها با ابراز نگرانی از تک فرزندی در جامعه ایرانی، از آسیب‌های شخصیتی سخن می‌گویند که به صورت غیرمستقیم و ناآگاهانه منجر به اختلال در شخصیت کودکان تک فرزند می‌شود.

عدم تاب آوری

روانشناس البرزی می گوید: یکی از آسیب های شخصیتی مهمی که کودکان تک فرزند را درگیر می‌کند و در اثر وابستگی و حمایت های بی حد و مرز والدین به وجود می آید، عدم تاب آوری این افراد دربرابر شکست و ناکامی های زندگی است.

دکتر یونس جاوید نسب اظهار داشت: روش تربیتی والدین تک فرزند باعث بروز برخی از آسیب‌های شخصیتی می‌شود البته از نظر روانپزشکی تک فرزندی باعث بروز اختلال در کودکان نیست اما سبک فرزندپروری والدین شخصیت فرزندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

وی با اشاره به اینکه یکی از آسیب‌های تک فرزندی فقدان تجربه ناکامی است، خاطرنشان کرد: خواست تک فرزندان از دوران کودکی همواره توسط والدین برآورده می‌شود و این مساله تجربه احساس شکست و ناکامی را از کودک و نوجوان سلب می‌کند.

جاوید نسب تصریح کرد: حمایت بی‌حد و حصر و مراقبت بیش از اندازه همراه با اضطراب والدین از مسوولیت پذیری و آزادی عمل فرزندان تک می کاهد و بر میزان وابستگی این فرزندان به پدر و مادر می افزاید.

وی اضافه کرد: تک فرزندان نیز در نقش پدر و مادر به دلیل آن که وابستگی به والدین خود دارند نمی توانند پدران یا مادران موفقی برای فرزندان خود باشند.

جاوید نسب یادآورشد: تک فرزندان به جهت تعاملات گسترده با خانواده از دوران کودکی همچون بازی و گفت وگو، درآغوش کشیده شدن و دیگرموارد تعلق خاطرشدیدی نسبت به والدین می‌یابند.

وی بیان داشت: البته این فرزندان همچنین به سبب گفت و گو وتعامل شدید خانواده به ویژه دردوران کودکی دایره لغات گسترده و هوش سرشاری می‌یابند و براین اساس درمراکز آموزشی و مدارس نیز گاها موفقیت بیشتری را تجربه می‌کنند.

این رواشناس گفت: این تعاملات از دوران طفولیت برتوان فکری و شناختی کودک نیز اثرگذار می گذارد و مهارت‌های شناختی را ارتقاء می‌بخشد.

وی درزمینه عملکرد والدین نیز به منظورکاهش تبعات مخرب تک فرزندی افزود: فراگیری مهارت‌های فرزندپروری به کمک روانشناسان و روانپزشکان هم یکی ازمهمترین اقداماتی است که پیش ازفرزندآوری باید به آن توجه کرد.

تحول در ساختارها

یک جامعه شناس البرزی نیز در این زمینه گفت: تک فرزندی با تغییر در ساختارخانواده و کاهش مناسبات اجتماعی خویشاوندی، رشد شخصیت و رفع نیازهای روانی وعاطفی فرزند را با اختلال روبرو می‌کند.

دکتر فریده بزنی بیرانوند با اشاره به اینکه نرخ رشد جمعیت درکشور به 1.3 درصد کاهش یافته است، افزود: بر این اساس جمعیت کشور به سمت سالمندی حرکت می کند و دیگر جمعیت جوان و فعال جایگزین جمعیت سالخورده نمی‌شود.

وی بیان داشت: نیروی انسانی یکی از مهمترین ابعاد توسعه کشور است لذا برای رشد اقتصادی باید جامعه از نیروی جوان برخوردارباشد. تک فرزندان از نظر آموزشی بیش از دیگر کودکان و نوجوانان به موفقیت دست می‌یابند اما در هر جامعه افزون برکیفیت نیروی انسانی باید به کمیت نیز توجه شود.

این جامعه شناس گفت: خانواده به عنوان رکن اصلی تشکل جامعه باید روابط و تعاملات اجتماعی مناسبی داشته باشد که این امر با تعدد فرزندان مفهوم می‌یابد.

بزنی بیرانوند یادآورشد: تک فرزندی نیز برای والدین در زمان سالمندی پیامدهای منفی دارد چرا که گاهی ممکن است فرزند آنان به واسطه شغلی و زندگی از والدین فاصله بگیرد و این امر سبب می شود تا والدین دوران پایان زندگی را در انزوا و مشکلات روحی و عاطفی بگذرانند.

وی عنوان کرد: از تبعات مخرب دیگر تک فرزندی کاهش مناسبات اجتماعی و محدودیت در شبکه ارتباطی خویشاوندی است به گونه ای که این مساله بر رشد شخصیت و رفع نیازهای اجتماعی و روانی فرزند اثرگذاربوده و جایگاه خانواده را نیز تخریب می‌کند.

دکتربزنی بیرانوند ادامه داد: عدم انعطاف‌پذیری و ناسازگاری هم درتک فرزندان بروز واطاعت درتربیت‌پذیری را کاهش می‌دهد.

وی به نیازتک فرزندان دربخش تقویت مهارت‌های اجتماعی پرداخت و افزود: بخشی از این مهارت را فرزندان در بازی‌های دوران کودکی با همسالان فرامی گیرند که امروزه برای تک فرزندان با محدودیت روبرو شده که این مهم تربیت و پرورش کودک و نوجوان را تحت تاثیر قرارمی‌دهد.

وی با اشاره به اینکه تعداد فرزندان سلامت روان خانواده را تقویت می‌کند، اضافه کرد: والدین باید ازمزایای چند فرزندی آگاه شوند که این موضوع مهم نیاز به فعالیت های فرهنگی و رسانه ای دارد.

وی عنوان کرد: تک فرزند ازنگاه روانی، اجتماعی، عاطفی وهمچنین اقتصادی حمایت‌های بی حد وحصر والدین را دریافت و برای دستیابی به اهداف و مقاصد تلاش نمی‌کنند.

این جامعه شناس با بیان اینکه تک فرزندان معمولا پرتوقع و پرمدعا شده و حس رقابت ندارند، اظهارداشت: دراین بچه ها حس استقلال و رقابت پذیری نیزکاهش می‌یابد.

وی به نحوه تربیت والدین دارای تک فرزند پرداخت و گفت: برخی ازوالدین درتربیت فرزند رفتار مستبدانه با هدف کسب استقلال و افزایش سختکوشی دارند و برخی دیگر با توجه به سهولت دستیابی به اهداف و مقاصد و دریافت حمایت‌های بی حد وحصر سبک وسیاق فرزندپروری دوران کودکی خود را تکرار می‌کنند.

دکتربزنی تاکید کرد: تعدد فرزندان سلامت روان و جسارت را تقویت می‌کند پس لازم است والدین از مزایای تعدد فرزندان آگاه شوند و فرزند پروری را آموزش ببینند.

آسیب های تک فرزندی

دکتر سالار قاسمی رواشناس و مدیرکل آموزش و پرورش استان البرز با رد ترویج فرهنگ تک فرزندی درخانواده ایرانی، گفت: تک‌فرزندی یکی از مسائل آسیب زای دهه‌های اخیر است که اکثر خانواده‌های ایرانی بدان گرایش پیدا کرده‌اند درحالی که تنهایی اولین بازتاب این تصمیم آسیب زا برای فرزندمان است.

وی با اشاره به اینکه عوامل مختلفی برای گرایش خانواده‌ها به تک فرزندی شناسایی شده است، خاطرنشان کرد: برخی خانواده‌ها به دلیل سختی کشیدن دربرخورد با فرزند اول، تمایلی به داشتن فرزندان بیشتر ندارند.

قاسمی اضافه کرد: برخی خانواده ها به دلیل مشکلاتی همچون اقتصادی، تربیتی و امکانات رفاهی، به تک فرزندی رو می‌آورند که این گرایش یکی ازآسیب‌های جامعه ما است.

وی تصریح کرد: درخانواده‌های تک فرزند بیش ازحد به خواسته های فرزند توجه می شود که این توجه بیش ازحد والدین و قراردادن فرزند درکانون توجهات، آثار سوئی بر شخصیت کودک دارد.

وی یکی ازچالش های تک فرزندی را ناهمگونی با آموزه‌های دینی دانست و افزود: داشتن فرزندآثارمتعددی از جمله موجب اقتدار والدین می‌شود چنانچه روایات و سبک زندگی ایرانی نشان می‌دهد که فرزند، بازوی توانای والدین درشرایط سخت زندگی است.

قاسمی بیان داشت: از جمله مهمترین پیامدهای منفی تک فرزندی می توان به کاهش جمعیت و تغییر ساختار جمعیت به سمت پیر شدن اشاره کرد که این سال خوردگی جمعیت دارای عواقب منفی برای جامعه خواهد بود.

این روانشناس ادامه داد: ازجمله عواملی که باعث هرچه قوی تر شدن فرهنگ تک فرزندی درجامعه شده است را نوسانات اقتصادی و عدم امنیت اقتصادی درخانواده ها تشکیل می دهد درحالی که می دانیم این دلیل قانع کننده ای نیست.

وی کاهش مهارت های اجتماعی، خود محوری، زودرنجی، توقع بیش ازحد، عدم تحمل ومقاومت دربرابرمشکلات، گرایش به سمت رفتارهای پرخطر، خلع عاطفی، تنهایی، روحیه ای حساس، شکننده و ضعیف، گرایش بیش ازحد آنان به فضای مجازی و بازی های رایانه ای برای پرکردن اوقات فراغت را از دیکرپیامدهای منفی تک فرزندی درجامعه ذکرکرد.

قاسمی با بیان اینکه برخی ازوالدین معتقدند که اگر بیش ازیک فرزند داشته باشند توانایی پاسخ به نیازهای مادی آنان را نخواهند داشت لذا ترجیح می دهند که تک فرزندی را به عنوان بهترین گزینه انتخاب کنند درحالی که این بینش زمینه سازمشکلات مختلفی برای فرزندشان درزندگی فردی و اجتماعی می شود.

نکته پایانی:

اگرخانواده را اولین کانون تربیتی بدانیم، بدون شک والدین اولین مربیان و معلمان این کانون مهم محسوب می شوند. والدین می توانند برای کودک خود نقش بهترین معلم والگورا به عهده داشته باشند چرا که کودک از والدین خود خصوصیات اخلاقی، عقیدتی، شخصیتی و سایر گرایش ها و نگرش ها را می آموزد و دراین زمینه ازآنان تقلید می کند.

خانواده های تک فرزند به شدت درحال افزایش هستند اما گاهی این والدین به خاطر تنها ماندن، فرزندان خود را سرزنش می کنند و نگرانند که آیا تک فرزندی به نفعشان هست یا نه.

والدین نمی توانند خود را راضی کنند که با توجه به عشق وعلاقه ای که معطوف به فرزندشان می کنند این تنهایی برای او خوب باشد تنهایی که به طور قطع درآینده ابعاد بیشتری به خود می گیرد.

تک فرزندان هم مانند هرفرد دیگری می توانند با چالش هایی مواجه شوند، ارزیابی میزان تنهایی تک فرزندان بستگی به سن آنها و میزان توجه والدین به آنها دارد.

به هردلیل اگرخانواده تک فرزندی را انتخاب کرده می تواند برای کاهش آسیب های ناشی ازتک فرزندی از شیوه هایی همانند اصلاح باورهای غلط و تفکر والدین درباره تک فرزندی استفاده کند زیرا شناخت ویژگی های تک فرزندی و مدیریت صحیح الگوهای تربیتی خانواده درکاهش دغدغه والدین درباره تک فرزندی موثراست.

تک فرزندان از داشتن فامیل و اقوام محروم اند وهیچ گاه لذت بازی یا درد دل با پسرخاله و دختردایی را تجربه نخواهند کرد، همچنین مسوولیت دوران پیری والدین را تنهایی بردوش دارند.

معضلات مربوط به تک فرزندان به همان دوره ی کودکی و نوجوانی ختم نمی شود زیرا این بچه ها بزرگ می شوند، تشکیل خانواده می دهند و خودشان پدرو مادر می شوند وهمچنان باید با مشکلات تک فرزندی جریان زندگی را ادامه دهند.

تنها مونس همیشگی تک فرزندان دردوران کودکی و نوجوانی فضای مجازی می شود که این موضوع مهم نیز داستان آسیب زای خود را درپی دارد پس بهتراست به موضوع تک فرزندی و آسیب های جبران ناپذیرآن بیشتر بیندیشیم.

براین اساس امروزه خانواده های ایرانی باید روش و اسلوب تک فرزندی را کنار گذاشته و چند فرزندی را جایگزین آن کنند هرچند که مشکلات اقتصادی و معیشتی ممکن است برای آنان روزگار سختی رقم بزند اما جامعه ایران به جوانی و نشاط نیاز دارد، جامعه ای که هرم بالایی سالمندی باشد، آسیب های جدی خواهد دید.

بازگشت به دوران چند فرزند افزون بر شادابی و نشاط خانواده، آینده بهتری را رقم خواهد زد البته والدین باید نگاه های مهربانانه خود را بین فرزندان عادلانه توزیع کرده و از هیچ اقدامی با سعادتمندی فرزندان خود فرو گذار نباشند.

آموختن مهارت های زندگی به فرزندان مهمترین گام برای شکوفایی جامعه آینده کشور است که در کنار چند فرزندی می تواند نویدبخش روزهای بهتر باشد.

• البرز
• والدین
• آسیب ها