جاده دوطرفه قاچاق

صعود 2060‌درصدی ارزش صادرات از مبادی غیررسمی و رشد 28‌درصدی ارزش واردات از این مبادی از سال‌1395 تا 1401 مبین سیاستگذاری غلط در حوزه‌های کلان و خرد اقتصادی به خصوص در حوزه مقررات تجاری، تنظیم‌بازار ارز و همچنین تحمیل فشارهای ناشی از تحریم و محدودیت در تعاملات جهانی است. گویی سیاست‌های حاکم بر این بخش، فعالان عرصه تجارت را از بازار رسمی به بازار غیررسمی سوق می‌دهد. مجموع واردات و صادرات کشور از مبادی غیررسمی در سال‌1401‌برابر 26.3‌میلیارد دلار برآورد شده درحالی‌که مجموع صادرات و واردات گمرکی کشور در این سال‌برابر 114.14‌میلیارد دلار گزارش شده‌است، بنابراین نسبت قاچاق به تجارت از مبادی رسمی برابر 23درصد برآورد می‌شود که در قیاس با تجارت رسمی کشور رقم قابل‌توجهی است و طبعا طیف وسیعی از کالاها را دربر می‌گیرد.

عوامل متعددی از جمله نظام تعرفه گذاری نامناسب، موانع غیر‌ضروری در مسیر واردات رسمی و همچنین رویه های ناصحیح صادراتی مانند دشواری های پیش‌روی صادرکنندگان ازجمله الزام به پیمان سپاری ارزی در شرایطی که تفاوت میان نرخ‌های دلار شدت می‌گیرد، از مهم‌ترین دلایل روند روبه‌رشد قاچاق در سال‌های اخیر بوده‌است. بدون‌تردید تداوم این روند چالش‌های جدی را به اقتصاد ایران تحمیل می‌کند که ازجمله مهم‌ترین آنها باید به کاهش درآمدها و افزایش هزینه‌های دولت، ایجاد فساد مالی در ساختارهای تصمیم‌سازی، رشد ناهنجاری های اجتماعی، اخلال در فعالیت واحدهای تولیدی و... اشاره کرد. با توجه به آثار وقوع قاچاق در حوزه‌های مختلف، باید با این پدیده در چند سطح برخورد شود. در درجه نخست مسدود ساختن مسیر قاچاق و تشدید نظارت بر این بخش ضروری است و در همین حال اصلاح سیاست‌های کلان حاکم بر اقتصاد که محرک قاچاق هستند، اهمیت دارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای‌اسلامی گزارشی را با عنوان «مروری بر وضعیت تجارت خارجی ایران، با تاکید بر 6 ماهه نخست سال‌1403» منتشر کرده‌است. بدون‌تردید روندهای تجاری و تغییرات تجارت خارجی کشور از مهم‌ترین متغیرهای اقتصادی هستند. میزان صادرات و واردات از مبادی غیررسمی یا قاچاق یکی از مهم‌ترین شاخص‌هایی است که در این گزارش به آن پرداخته شده‌است. با نگاه دقیق به آمار تجارت از مبادی رسمی و غیررسمی و همچنین تغییر الگوی قاچاق در یک دهه‌اخیر می‌توان دریافت که حوزه تجارت نیازمند تغییر در ساختار سیاستگذاری است.

صعود قاچاق از 2 مسیر واردات و صادرات

براساس آمار منتشرشده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای‌اسلامی، ایران در نیمه نخست سال‌1403 بالغ بر 33.09‌میلیارد دلار واردات و 25.92‌میلیارد دلار صادرات داشته که نشان‌دهنده کسری 7.16‌میلیارد دلاری تراز تجاری کشور در این دوره است . در دوره مشابه سال‌1402، کسری تراز تجاری 6.33‌میلیارد دلار و در سال‌1401‌برابر 2.61‌میلیارد دلار بوده‌است . البته آمار تجاری کشور در کل سال‌1403 نیز پیش تر توسط مراجع رسمی منتشر شده‌است. ارزش تجارت خارجی غیرنفتی کشور در سال‌1403 به 130میلیارد و 219‌میلیون دلار رسید. براساس داده‌های گمرک از مجموع صادرات غیرنفتی کشور 57‌میلیارد و 844‌میلیون دلار به صادرات غیرنفتی و مابقی آن یعنی 72‌میلیارد و 375‌میلیون دلار آن مربوط به واردات است.

به لحاظ روندهای بلندمدت، از سال‌1390 تا سال‌1397 تراز تجاری گمرکی کشور بهبود پیدا کرده‌است؛ به گونه ای که در سال‌های 1395و 1397 تراز گمرکی مثبت بوده اما از سال‌1397 به بعد روندی نزولی داشته ؛ به گونه ای که در سال‌1402به 17‌میلیارد دلار کسری رسیده‌است . این درحالی است که حجم قاچاق ورودی و قاچاق خروجی کشور نیز هر دو از سال‌1397 به بعد صعودی بوده‌است . از سال‌1397 واردات بخش زیادی از کالاها ممنوع و برخی دیگر با محدودیت مواجه شد. به واسطه وجود تحریم‌های بین‌المللی و کاهش دستیابی به درآمدهای ارزی ، از سال‌1398 و به خصوص از سال‌1400 مجموعه سیاست‌های تجاری و ارزی محدودکننده تجارت به اجرا گذاشته شده‌است. وضع انواع ممنوعیت‌های وارداتی از سال‌های 1398و 1399 به بعد و تشدید محدودیت‌ها و سهمیه بندی های وارداتی از سال‌1400 به بعد به‌منظور کنترل تقاضا برای ارز و بهبود تراز تجاری کشور اجرا شدند.

مجموع این شرایط باعث شد تا بخش قابل‌توجهی از نیاز داخلی به استفاده از کالاهای فوق از طریق واردات غیررسمی یا قاچاق تامین شود. همچنین پایین بودن قیمت حامل‌های انرژی و سوخت در کشور و افزایش هم زمان قیمت دلار، باعث شده‌است قاچاق خروجی یا صادرات غیررسمی سوخت و سایر کالاها نیز از صرفه اقتصادی بسیار بالایی برخوردار باشد. مجموع این دو در کنار هم ، حجم تجارت غیررسمی را در سال‌1401به 26.3‌میلیارد دلار رسانده‌است . تغییرات قاچاق ورودی و خروجی تحت‌تاثیر انگیزه‌های متفاوتی است . ایجاد ممنوعیت برای واردات یا افزایش تعرفه وارداتی برانگیزه قاچاق وارداتی تاثیر می‌گذارد؛ همچنین افزایش نرخ ارز، همان‌طور که صرفه واردات را کاهش می‌دهد، تقاضا برای قاچاق ورودی را نیز کم می‌کند.

همان‌طور که در نمودار مشخص است ، در سال‌های 1392تا 1396 که ممنوعیت‌های وارداتی کاهش‌یافتند، قاچاق ورودی نیز کاهش پیدا کرده‌است. مقایسه شکل های 1و 2 نشان می‌دهد؛ در این سال‌ها دو اتفاق به طور هم زمان رخ‌داده: نخست ، قاچاق ورودی کاهش پیدا‌کرده و دوم، هم زمان واردات رسمی افزایش‌یافته‌است ، یعنی در آن زمان، واردات از مسیر غیررسمی خارج و به مسیر رسمی هدایت شده‌است. اما طی سال‌های 1397تا 1401 فرآیند دیگری رخ‌داده‌است . طی سال‌های 1397تا 1399 به علت وضع ممنوعیت‌های وارداتی ، درحالی‌که واردات رسمی کاهش‌یافته ، قاچاق ورودی افزایش پیدا کرده‌است، یعنی واردات از مسیر رسمی به مسیر غیررسمی هدایت شده‌است. از سال‌1400 به بعد هم واردات رسمی و هم واردات غیررسمی افزایش‌یافته‌است . افزایش درآمدهای ارزی در این سال‌به‌همراه تداوم ممنوعیت‌های وارداتی و وضع انواع مجوزها و سهمیه ها برای واردات باعث‌شده تا درحالی‌که تقاضا برای واردات افزایش‌یافته ، واردات برخی کالاها از مسیر رسمی میسر نباشد، بنابراین به طور هم زمان واردات رسمی و غیررسمی افزایش یافته‌است .

سودآوری قاچاق از کجا نشات می‌گیرد؟

درخصوص صادرات، مهم‌ترین قاچاق خروجی یا صادرات غیررسمی کشور، قاچاق سوخت است . ثبات قیمت سوخت در کنار افزایش نرخ ارز، صادرات این محصول را با سودآوری بسیاری همراه ساخته‌است . درهمین حال وضع مقررات سختگیرانه مانند رفع تعهد ارزی صادرکنندگان و عرضه ارز حاصل از صادرات به نرخی پایین‌تر از نرخ بازار و وضع برخی ممنوعیت‌های صادراتی نیز باعث قاچاق صادراتی کالاهای دیگر (به جز سوخت ) می‌شود. همان‌طور که در شکل 2 مشخص است ، قاچاق خروجی در سال‌1395 که نرخ ارز در مقادیر باثبات و نسبتا پایینی قرار داشت و قیمت بنزین و برخی حامل‌های انرژی تا حدی اصلاح‌شده بود، در حدود 0.5‌میلیارد دلار بوده، اما در سال‌1401 با افزایش نرخ ارز و ثبات قیمت سوخت برای سال‌های متمادی ، قاچاق خروجی به حداکثر مقدار خود، یعنی حدود یازده‌میلیارد دلار رسیده‌است . همچنین وضع برخی ممنوعیت‌های صادراتی در کنار افزایش نرخ ارز نیز به افزایش قاچاق خروجی کمک کرده‌است. برای مثال در سال‌1401 صادرات دام‌زنده سبک ممنوع و در همین سال‌قاچاق خروجی این دام حدود 600‌میلیون دلار بوده؛ به‌طوری‌که ایران را به بزرگ‌ترین صادرکننده دام‌زنده در دنیا تبدیل کرده‌است.

اما و اگرهای رشد صادرات غیررسمی

تغییر الگوی قاچاق یکی از مهم‌ترین شاخصه هایی است که در بررسی آمار منتشرشده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای‌اسلامی به‌خوبی نمایان است. میزان قاچاق خروجی کشور در سال‌1392‌برابر 7.8‌میلیارد دلار برآورد شده‌است. این رقم در سال‌1401 با رشد بیش از 38‌درصدی به 10.8‌میلیارد دلار رسیده‌است.

در سال‌1395 که نرخ ارز در مقادیر باثباتی معامله می‌شد، میزان صادرات از مبادی غیررسمی برای 0.5‌میلیارد دلار برآورد شده‌است، بنابراین باید این طور ادعا کرد؛ میزان قاچاق موردبحث در سال‌1401 در مقایسه با این سال برابر 2060‌درصد رشد کرده‌است. معامله ارز در محدوده باثبات به خصوص در شرایطی که بخش بزرگی از تحریم‌های اعمالی علیه ایران ذیل برجام، مرتفع شده بود، از مهم‌ترین دلایل کاهش صادرات از مبادی غیررسمی در سال‌1395 است. رشد قاچاق از محل صادرات را می‌توان در سایه تحریم، محدودیت درآمدهای ارزی کشور و همچنین سیاست‌های ارزی دولت بررسی کرد، به این معنی که در سال‌های اخیر با الزام صادرکنندگان به پیمان سپاری ارزی، آن هم در شرایطی که قیمت ارز در بازار آزاد و بازار رسمی فاصله جدی گرفته، انگیزه قاچاق و بهره‌مندی از سود حاصل از این فاصله قیمتی، بیشتر شده‌است. فعالان صنعتی در طول سال‌های اخیر بارها نسبت به احتمال بروز رانت در سایه چالش‌های ارزی هشدار داده‌اند.