جایگاه مدل‌سازی، تخمین خسارات و تلفات سوانح در مدیریت بحران کجاست؟
تهران - ایرنا - جایگاه مدل‌سازی، تخمین خسارات و تلفات سوانح در مدیریت ریسک و بحران بلایای طبیعی کشور با توجه به شناسایی 53 مخاطره یا حادثه که طبق سند راهبرد ملی مدیریت بحران 14 مخاطره آن اولویت‌دار است، کجاست؟
به گزارش ایرنا، بلایای طبیعی همواره به دلیل ناگهانی و غیر مترقبه بودن و از طرفی وسعت تاثیر خطر ناشی از آنها سبب تلفات جانی و خسارات مالی فراوانی می شوند. این حوادث علاوه بر اینکه سبب تلفات جانی و معضلات اجتماعی در روزها و هفته ها پس از واقعه می شوند، مسبب خسارت های مالی و ناهنجاری های اقتصادی عدیده ای هستند که معمولا ماه ها و سال ها بعد از وقوع سوانح گریبانگیر بازماندگان است.
پیشینه وقوع حوادث و بلایای طبیعی در جهان به درازی تاریخ بشر است. هیچ جایی از دنیا مصون از این حوادث نبوده و نیست و همه جوامع در برابر عوارض بلایای طبیعی، حوادث ناشی از استفاده از فناوری و خطرات ایجاد شده از سوی انسان آسیب پذیر هستند. در این میان بلایای طبیعی منحصر به زلزله نبوده و مواردی چون سیل، آتش سوزی، تغییرات اقلیمی، طوفان، آتش سوزی وسیع، خشکسالی و نظایر آن را نیز شامل می شود.
ایران در کمربند جهانی زلزله قرار دارد و به همین سبب زلزله وجه غالب و اصلی بلایایی است که هر چند یک بار نقطه ای از کشور را در معرض آسیب و بحران قرار می دهد.
ایران در حالی 6 درصد تلفات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است که فقط یک درصد جعیت جهان را دارد و بر اساس مطالعات جهانی، خطر خسارات و زیان های اقتصادی ناشی از حوادث و بلایا در ایران سالانه به طور متوسط پنج میلیارد دلار است و با توجه به امکان وقوع 53 مخاطره، جزو 10 کشور حادثه خیز جهان و چهارمین کشور در آسیا است.
53 مخاطره یا حادثه طبق سند راهبرد ملی مدیریت بحران ایران شناسایی شده اند که 14 مخاطره اولویت‌دار شامل آتش سوزی (جنگل ها و مراتع - صنعتی و ساختمانی)، آفات نباتی و بیماری های دام، طیور و آبزیان، آلودگی هوا، ازدحام جمعیت، بیابان‌زایی، بیماری‌های فراگیر انسانی، حرکات دامنه ای، حوادث حمل ونقل جاده ای، خشکسالی، زلزله، سیل، فرونشست زمین، گردوغبار و توفان گردوخاک و موج سرما هدف‌گذاری شده اند که بسته به نیاز و با مخاطرات نوظهور احتمالی، قابلیت به‌روزرسانی دارد.
همچنین وجود نقاط جمعیتی متراکم به ویژه در پایتخت، ایران را به کشوری آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل کرده است؛ به طوری که هر ساله شاهد وقوع فاجعه ای در گوشه ای از این سرزمین پهناور از جمله شهرهای سلماس، بندرعباس، بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، لار، بم، ورزقان، سرپل ذهاب و زلزله های پیاپی استان های جنوبی، جنوب شرقی و شمالغرب کشور هستیم.
طبق هشدار کمیته اضطراری فجایع طبیعی (دی ای سی)، اکنون بیشترین نگرانی های سازمان های امدادرسان جهان در مورد وقوع زلزله در شهرهای بزرگ جهان از جمله تهران، استانبول در ترکیه و کاتماندو در نپال است.
بروز چنین سوانحی معمولا به همراه پوشش خبری هم زمان رسانه های جمعی باعث متاثر شدن همه اقشار مردم از دولتمردان تا مردم عادی می شود. به همین دلیل با افزایش مقطعی آگاهی و عکس العمل مردم نسبت به سوانح طبیعی، انگیزه های مقدماتی برای کمک به آسیب دیدگان و توجه به ابزار کاهش آسیب پذیری فراهم می شود که متاسفانه جرقه چنین توجهات زودگذری نیز با گذشت زمان و سپری شدن احساسات و عواطف فروکش کرده و در نهایت به فراموشی سپرده می شود.
گسترش بی رویه شهرها بر اثر رشد جمعیت و مهاجرت ها، تراکم بیشتر سرمایه، بهبود وضع اقتصادی مردم، وابستگی بشر به فناوری، توسعه شهرها و مراکز جمعیت در مناطق پرخطر، ازدیاد جمعیت و افزایش تقاضا برای ساختمان های بیشتر و موارد دیگر را می توان از علل چنین سیر افزایشی خسارات عنوان کرد.
در یک مقیاس بزرگتر و در سطح ملی چنین خساراتی به نوبه خود مسبب آسیب های کلان اقتصادی خواهند شد. چنین تاثیراتی در پی آسیب های وارده به تاسیسات زیر ساختی، شریان های حیاتی، تاسیسات و صنایع بنیادی و از دست رفتن نیروی انسانی است. همچنین عوامل کلان اقتصادی از جمله ضریب رشد اقتصادی، تولید ناخالص ملی، درصد بیکاری، تورم، بهره پول و درآمدهای دولت می توانند همگی متاثر از سوانح طبیعی باشند.
مدیریت ریسک سوانح طبیعی
سوانح طبیعی بسته به شرایط وقوع، شعاع تاثیر و شرایط آسیب پذیری محیط می‌توانند تلفات جانی، خسارات به ابنیه، اختلال در فعالیت اقتصادی و اجتماعی و سایر عواقب کوتاه و درازمدت برجا بگذارند.
این رابطه در اصل با ایجاد احتمال شرطی بین عوامل خطر، آسیب پذیری و ارزش سرمایه ها، احتمال وقوع خسارت را در سرمایه که همان ریسک است، به دست می دهد. ریسک به صورت مستقیم متاثر از شدت و احتمال وقوع سانحه طبیعی، احتمال آسیب پذیری سرمایه ها و ارزش یا اهمیت سرمایه های تحت تاثیر است.
با این تعریف مدیریت ریسک به مجموعه اقداماتی اطلاق می شود که سعی در کاهش ریسک (احتمال خسارت)، از طریق مدیریت صحیح هر یک از عوامل آن یعنی کاهش خطر، کاهش احتمال آسیب پذیری و مدیریت در پراکندگی سرمایه ها دارد. در رابطه با خطر سوانح طبیعی به لحاظ نامعین بودن زمان و مکان وقوع آنها و از طرفی حجم انرژی های آزاد شده توسط طبیعت، بشر ناتوان از هرگونه کاهش یا دخالت در بزرگی احتمال وقوع آن بوده و به این لحاظ مدیریت خطر سوانح طبیعی معنی عملی نخواهد داشت.
بنابر این ابزار در دسترس برای کاهش و مدیریت عملی ریسک سوانح طبیعی در شناسایی سرمایه های آسیب پذیر، کاهش آسیب پذیری، حذف سرمایه های آسیب پذیر، بخش پذیری و هدایت سرمایه ها متناسب با خطر، تامین منابع مالی برای بازپرداخت خسارات های احتمالی و انتقال بخشی از ریسک های غیرقابل تحمل به عوامل دیگر خلاصه می شود.
کاهش آسیب پذیری
سوانح طبیعی با ایجاد دامنه وسیعی از خطرات اولیه و ثانویه سبب خسارت به ارزش های آسیب پذیر می شوند. حجم خسارات و تلفات جانی ناشی از سوانح در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه علاوه بر پراکندگی جغرافیایی منابع خطر و نزدیکی آنها به مراکز جمعیت، ناشی از آسیب پذیری بالای ابنیه و ساخته های دست بشر است.
تحقیقات و پیشرفت های صورت گرفته در زمینه طراحی و اجرای ساختمان ها متناسب با توصیه های لرزه ای و ضرورت بکارگیری آنها در پروژه های مهم و جدید توانسته است تا حدودی احتمال خسارت های آینده را برای این گونه ساختمان ها کاهش دهد.
همچنین بکارگیری روش های مقاوم سازی به خصوص برای ساختمان ها و تاسیسات حیاتی نیز می تواند کارایی و عملکرد نسبی سازه های موجود را در برابر زلزله های احتمالی بهبود بخشد. با این همه اکثر ساختمان های مسکونی، تجاری و صنعتی موجود آسیب پذیری قابل توجهی دارند.
نظر به کثرت چنین ساختمان هایی و از طرفی هزینه های لازم برای مقاوم سازی این گونه ساختمان ها، مدیریت ریسک در این مرحله و صرفا از طریق مقاوم سازی و کاهش آسیب پذیری نمی تواند راه حل فراگیری باشد و بالاجبار بخش زیادی از ابنیه موجود کماکان از احتمال آسیب پذیری بالایی برخوردار خواهند بود.
همچنین می توان اینگونه عنوان کرد که رعایت توصیه های مهندسی زلزله در طراحی و اجرای ساختمان ها در خوشبینانه ترین حالات می تواند عملکرد واقعی سازه را به آنچه در طراحی مد نظر بوده است، نزدیک سازد.
آیین نامه های زلزله، به خصوص در بخش مسکن، بیشتر با هدف نجات جان انسان ها و نه حمایت از سرمایه ها طراحی شده اند. اگر یک ساختمان مسکونی بتواند جنبش های زمین را برابر با آنچه در طراحی مد نظر بوده، تحمل کند و جان ساکنین را نجات دهد، اهداف آیین نامه تامین شده است؛ صرف نظر از اینکه ممکن است ساختمان دچار خسارت های مالی فراوان یا حتی کلی شده باشد.
مدلهای تخمین ریسک سوانح طبیعی
مدلهای تخمین خسارت بلایای طبیعی ریشه در یک تخصص یا رشته خاص ندارند. این ابزار محصول مطالعات و تجربیات چندشاخه ای است و فناوری کامپیوتر نقش به سزایی در پیشرفت آن در دو دهه اخیر داشته است. دانش مرتبط با ایجاد و استفاده از چنین مدل هایی سرچشمه گرفته از تجارب بشر در رابطه با خسارات و تلفات سوانح طبیعی، دانش و علوم مربوط به سوانح طبیعی و رفتار ساختمان ها در برابر سوانح طبیعی است.
کار مدیریت ریسک از طریق مدل‌سازی شاید مفهوم جدیدی نباشد؛ به نحوی که با گسترش صنعت بیمه ساختمان در قرن نوزدهم، شرکت های بیمه ریسک خود را از طریق مشاهدات روی نقشه های دیواری بزرگ مدیریت می کردند. از طرف دیگر از نظر یک لرزه شناس یا هواشناس، مدل‌سازی از آنجایی شروع شده که آنها توانسته اند به کمک پیشرفت علوم و گسترش در فناوری رایانه، اثرات و عواقب سوانح طبیعی را مدل کنند.
در این رهگذر شناخت بهتر از چگونگی و عوامل به وجود آورنده سوانح طبیعی از جمله زلزله و طوفان از مقدمات هر گونه مدل‌سازی و مطالعه کلاسیک خسارت ناشی از بلایای طبیعی است که دسترسی به چنین جزییاتی راجع به سوانح طبیعی (شبیه مرکز و بزرگی زلزله) نخستین بار اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز و با شروع قرن بیستم و پیشرفت بشر در شناخت بهتر و اندازه گیری مستمر این نوع وقایع و اثرات آنها، امکان مطالعه بهتر آنها میسر شد.
برآورد خسارات ناشی از سوانح طبیعی استفاده های زیادی در مدیریت های ریسک و بحران سوانح دارد. هدف از چنین مطالعات و سیستم هایی، گرد هم آوردن تخصص ها و دانش شاخه های مختلف علوم، مهندسی و فناوری به منظور ایجاد یک سیستم واحد برای کمک به مدیران و سیاستگذاران در بحث کاهش و مدیریت ریسک سوانح است.
استفاده از ابزار تخمین خسارات و تلفات می تواند قبل از سانحه با نگاه مدیریت ریسک و انجام عملیات و فعالیت های پیشگیرانه، سبب کاهش ریسک سانحه شده، خسارات، تلفات و تبعات آن را کاهش دهد.
علاوه بر آن چنین ابزاری می تواند به طور مستقیم به کمک مدیران و متولیان امداد در امر کمک رسانی و مدیریت بحران آمده و به عنوان یک سیستم حمایتی آنها را در اتخاذ مناسب ترین و سریع ترین تصمیم برای بهبود هرچه سریعتر اوضاع بحرانی پس از سانحه به شرایط عادی کمک کند.
نتایج حاصل از مدل های ریسک می تواند به روش های مختلف ارائه شود که نقشه های پهنه بندی ریسک گسترش و پراکندگی جغرافیایی خسارات را نشان می دهد. منحنی های خسارت از طرفی بیان کننده پراکندگی خسارات از نظر بزرگی و زمان بازگشت است.
با توجه به اطلاعات یادشده جای مدل تخمین خطر(نقش مدل تخمین خطر عبارت از تعیین بزرگی، پهنه بندی و در مواردی تناوب خطر ایجاد شده توسط سوانح طبیعی در نقاط مختلف، مدل محیط مصنوع(مدل محیط مصنوع به طور طبیعی باید قادر باشد پراکندگی ساختمان ها را از نظر جغرافیایی با دقت قابل قبول ارائه کند)، روابط و توابع آسیب پذیری(روابط و مدل های آسیب پذیری در اصل تعیین کننده مقدار خسارات وارده به ابنیه ناشی از سطوح مختلف خطر است) و موتور تخمین خسارت و تلفات (این مولفه متشکل از مجموعه ای از نرم افزارهای لازم برای انجام تمام محاسبات عددی برای تخمین خسارت و تلفات است) در مدیریت بحران و سوانح کشور کجاست؟
طبق تجربیات مدیران موفق مدیریت بحران در دنیا نخستین قدم در مدیریت هوشمندانه ریسک سوانح، برآورد خسارات و احتمال وقوع آنها است. ارائه تخمین های واقع بینانه از خسارات احتمالی سوانح، امکان تمرکز بیشتر و هوشمندانه تر بر ابزار مدیریت ریسک را برای این چنین ریسک ها فراهم می سازد.
برآورد چنین تخمین هایی ممکن است مبتنی بر اطلاعات آماری ناشی از سوانح گذشته یا حاصل مدل های خسارت باشد. تخمین های مبتنی بر اطلاعات آماری مربوط به وقایع گذشته به دلیل کم تناوب بودن حوادث یا در دسترس نبودن آمار خسارات گذشته چندان معتبر نبوده و مدیریت منطقی ریسک های سوانح نیازمند روش های قابل اعتمادتری است.
مدل های تخمین خسارت که محصول مطالعات و تجربیات چند شاخه ای و قابلیت های فنآوری رایانه است، جایگزین مناسبی برای روش های آماری بوده و قابل استفاده در تخمین ریسک ها محتمل توسط مدیران ریسک سوانح، صاحبان سرمایه، شرکت های بیمه، بیمه اتکایی، بازار سرمایه، ارگان های نظارتی و دولت ها است.
مدل های تعیین خسارت بلایای طبیعی ریشه در یک تخصص یا رشته خاص ندارد. دانش مرتبط با ایجاد و استفاده از چنین مدل هایی سر چشمه گرفته از تجارب بشر در رابطه با دانش و علوم مربوط به سوانح طبیعی، رفتار ساختمان ها در برابر این سوانح و تجربیات صنعت بیمه است.
هم اکنون آسیب‌پذیری درصد بالایی از ساختمان‌های موجود، بی توجهی به ظرفیت‌های وقوع مخاطرات طبیعی در طرح‌های توسعه شهری یا صنعتی در سالیان گذشته، رعایت نکردن حریم عوارض زمین‌شناختی و نبود تناسب میان توان مراکز مدیریت بحران با امکانات امداد و نجات، مقوله مدیریت بحران را به امری دشوار و پیچیده تبدیل کرده است.
در زمان حاضر آشنایی با مدیریت خطر پذیری (ریسک) در کشور ما به لحاظ شرایط طبیعی، منطقه ای، پراکندگی جمعیت، نحوه استقرار شهرها و بطور کلی وضعیت اقلیمی و مکانی آنها و آسیب پذیری های موجود تنها راه رسیدن به یک جامعه آماده برای مقابله با انواع حوادث و سوانح احتمالی در کشور است.
طبق آخرین بررسی های انجام شده از سوی خبرنگار ایرنا، کمبود اطلاعات پایه برای تحلیل و برنامه ریزی آمادگی امدادرسانی از جمله چالش‌های عمده در حوزه مدیریت بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح کشور است، به طوری که آشنایی آحاد مسوولین و مردم با برنامه مدیریت خطر پذیری (ریسک) به عنوان بخش مهمی از برنامه های توسعه کشور در کاهش میزان اثرات و تبعات ناشی از وقوع سوانح و کنترل خسارات وتلفات انسانی می تواند بسیار اثربخش و حائز اهمیت باشد.
*س_برچسب‌ها_س*
