«جمعه سیاه» در کتب تاریخی ایران

هفده شهریور، روز حماسه ملت ایران است؛ روزی که در آن خون‌های بسیاری بر زمین ریخته شد و درخت پربار و تنومند جمهوری اسلامی به بار نشست.

واقعه 17 شهریور 1357 با نام «جمعه سیاه» و «کشتار 17 شهریور» یکی از پدیده‌های شتاب‌زای انقلاب اسلامی به شمار می‌رود، رویدادی که در پی ناآرامی‌های پی در پی در نهایت به وقوع انقلاب 1357 انجامید. در 17 شهریور 1357 بود که تظاهرات مخالف‌های رژیم شاه و انقلابیون در محلات جنوبی تهران، خیابان ژاله پیشین (خیابان مجاهدین اسلام کنونی) و میدان ژاله (میدان شهدا کنونی)، منجر به کشته شدن 87 نفر از تظاهرکنندگان توسط نیرو‌های نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد.

از جهت اهمیت این واقعه تاریخی به معرفی کتب با محوریت وقابع 17 شهریور 1357 پرداخته‌ایم که در ادامه این گزارش به آن‌ها پرداخته‌ایم.

گام به گام با انقلاب (جلد اول)

نویسنده: اکبر خلیلی / ناشر: دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه هنری / سال چاپ: 1375

نویسنده در این نوشتار که به صورت یادداشت‌های روزانه است، پیشامد‌های متعدد سیاسی در سال 1357 ه. ش. از 17 شهریور تا 24 بهمن‌ماه را روایت می‌کند.

سیر تکوینی انقلاب اسلامی

نویسنده: جواد منصوری / ناشر: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی / سال چاپ: 1375

این کتاب مروری گذراست بر مهم‌ترین رویداد‌ها و تحولات تاریخ معاصر ایران از دوره قاجار و همزمان با نهضت تنباکو تا پیروزی انقلاب اسلامی که در بخش پایانی به طور مفصل درباره واقعه 17 شهریور نوشته است.

روزشمار انقلاب اسلامی (جلد 5)

نویسنده: تیم نویسندگان / ناشر: دفتر ادبیات انقلاب اسلامی / سال چاپ: 1378

این کتاب جلد پنجم از مجموعه "روز شمار انقلاب اسلامی" است که در آن اخبار و رویداد‌های شهریور ماه سال 1357 به ترتیب روز گزارش شده است. این مطالب از روزنامه‌ها و نشریه‌های داخلی و خارجی، کتاب‌های چاپ داخل و خارج، خاطرات رهبران و مبارزان انقلاب اسلامی، بایگانی فرهنگ ناموران معاصر ایران و سایر منابع استخراج و گردآوری شده است.

انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک

نویسنده: تیم نویسندگان / ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی / سال چاپ: 1381

این کتاب مجموعه سند‌های سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک) است که به انواع مقالات، کتاب‌ها، شخصیت‌ها، سخنرانی‌ها و دیگر فعالیت‌های آن بخصوص در رویداد 17 شهریور اختصاص دارد.

 الامام الخمینی و 17 شهریور

مترجم: محمدجواد مهری / ناشر: مرکز اسناد انقلاب / سال چاپ: 1368

این کتاب برای نخستین بار در لبنان منتشر و سپس توسط آقای محمد جواد مهری به زبان فارسی ترجمه شد. در این کتاب به فاجعه 17 شهریور و جنایت‌های حکومت پهلوی اشاره شده است.

فاجعه 17 شهریور

ناشر: نشر سرو وابسته به موزه دفاع مقدس تهران / سال چاپ: 1398

کتاب حاضر داستانی با موضوع رویداد‌های انقلاب اسلامی ایران است که به واقعه 17 شهریور، تأثیر آن بر نفی مشروعیت حکومت پهلوی و گسترش مبارزات مردم، گسترش اعتصابات و سقوط دولت آشتی ملی، هجرت امام خمینی از نجف به پاریس، تزلزل ارتش و حکومت‌نظامی، و در نهایت روز هفدهم شهریور و تشدید سردرگمی آمریکا می‌پردازد.

 ریشه‌های انقلاب اسلامی ایران و شرحی از 17 شهریور

نویسنده: حسینعلی علامه‌نوری / ناشر: نوید نور / سال چاپ: 1381

در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، مجموعه‌ای از عوامل در کنار رهبری امام راحل تاثیرگذار بودند. این کتاب ضمن بررسی ریشه‌های پیروزی انقلاب به کنکاش درباره وقایع مهم از جمله 17 شهریور 57 پرداخته است.

جمعه سیاه

نویسنده: حسین نیری / ناشر: سوره مهر / سال چاپ: 1394

کتاب جمعه سیاه برای گروه سنی نوجوان نوشته شده است و به شرح روایتی داستانی از کشتار مردم در میدان ژاله در 17 شهریور می‌پردازد که قالب داستانی و روایی با تصویرسازی‌های مناسب دارد.

کالبد شکافی یک واقعه

نویسنده: رخشنده اولادی، هدایت‌الله بهبودی و... / ناشر: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی / سال چاپ: 1384

این کتاب در دو بخش سامان یافته است. بخش اول متن سخنرانی‌ها و پرسش‌ها و پاسخ است. بخش دوم کتاب شامل 3 مقاله است که به طور مفصل درباره 17 شهریور و پیامد‌های آن مطالبی را در قالب مقالات بررسی کرده است.

تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور

نویسنده: محمد طحان / ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی / سال چاپ: 1386

نگارنده در این کتاب با بهره‌گیری از مصاحبه‌ها و سایر منابع تاریخ شفاهی به توصیف واقعه خونین قیام هفده شهریور 1357 می‌پردازد.

 57 سال اسارت (از پایداری در تبریز تا فاجعه 17 شهریور)

نویسنده: علی‌محمد بشارتی / ناشر: موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام (ره) / سال چاپ: 1390

در یکی از جلد‌های کتاب که هشتمین آن باشد شرح استراتژی حضرت امام خمینی (ره) برای سرنگونی شاه همراه تحلیل و برررسی اوضاع سیاسی کشور و رویداد 17 شهریور بیان شده است.

 تصمیم شوم جمعه خونین

ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی / سال چاپ: 1376

موضوع اصلی کتاب این است که حکومت پهلوی چگونه با برنامه ریزی قبلی، کشتار 17 شهریور را رقم می‌زند؛ همچنین با تکیه بر برخی اسناد آمار‌های کذب حکومت را درباره این رویداد افشا می‌کند.

 کتاب Imam Khomeini,s message for black Friday

نویسنده: تیم نویسندگان / ناشر: ستاد بزرگداشت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی / سال چاپ: 1360

این کتاب به زبان انگلیسی وقایع تاریخی انقلاب را با محوریت رهبری حضرت امام مرور می‌کند و البته در صفحاتی عمق کشتار مردم و ظلم حکومت پهلوی را به تصویر می‌کشد که برای مخاطب انگلیسی زبان بسیار آگاهی بخش است.

دژخیمان شاه و مدرسه فیضیه

نویسنده: محمد رفیعی طا‌لقا‌نی / سال چاپ: 1362

این کتاب با مرور نقاط عطف و تاریخ ساز انقلاب به جنایات رژیم شاه می‌پردازد و برای نخستین بار به صورت یک جزوه و افست منتشر شد.

1مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات 17 شهریور

نویسنده: تیم نویسندگان / ناشر: فرهنگسرای انقلاب / سال چاپ: 1384

کتاب حاضر مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات 17 شهریور در کنفرانسی است که با همین عنوان برگزار شد.

اشک جمعه

نویسنده: مونا اسکندری / ناشر: سوره مهر / سال چاپ: 1394

اشک جمعه، روایت اتفاقات مهم 17 شهریور سال 57 است. این کتاب به اتفاقات، راهپیمایی‌ها و فعالیت‌های مذهبی در آن دوران پرداخته و پیوند رمانتیکی با واقعه و صحنه‌هایی از عاشورا و کربلا دارد.

هفدهم

نویسنده: عمران صلاحی / ناشر: ثالث / سال چاپ: 1386

کتاب هفدهم، سروده مرحوم عمران صلاحی است که مربوط به وقایع هفدهم شهریور است. منظومهای 50 صفحه‌ای که صلاحی درباره اش گفته بود: همهاش یک نفس ساخته شده است. وقایعی را که دیده بودم، شب و تحتتأثیر آن روز، رفتم پشتبام و تا صبح، یکنفس و گریهکنان نوشتم...

محبوبه صبح

نویسنده: راضیه تجار / ناشر: سوره مهر / سال چاپ: 1396

این اثر در ارتباط با زندگی محبوبه دانش، دختر هفده ساله انقلابی است که در واقعه هفده شهریور به فیض شهادت رسیده است. بخشی از فضای این اثر برگرفته از واقعیت و بخشی دیگر داستانی است که در آن بیشتر با وفاداری به واقعیات زندگی این شهید، از ظرایف و عناصر داستانی در خلق موقعیت‌ها بهره گرفته شده است.