خانه امیربهادر، پایگاه اسرارآمیز انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران

انجمن آثار و مفاخر ملی یکی از نهادهای ارزشمند و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که نقش بسزایی در حفظ و انتقال میراث فرهنگی، ادبی و تاریخی کشور داشته است.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که در ابتدا با نام «انجمن آثار ملی» شناخته می‌شد، در پاییز سال 1301 خورشیدی به ابتکار عبدالحسین تیمورتاش و چند نفر دیگر از رجال آن عصر بنیاد نهاده وتأسیس شد. هدف اولیه «ازدیاد علاقه عامه به آثار قدیمی تاریخی و علمی و صنعتی ایران و نگهداری صنایع مستظرفه و صنایع دستی و حفظ سبک و شیوه قدیم آن‌ها» بود. از اهدافی که در اساسنامه ذکر شد می‌توان به تأسیس موزه و کتابخانه در تهران، ثبت و طبقه‌بندی آثار ملی، و نگهداری مجموعه‌های نفیس اشاره کرد. در طول زمان، اهداف انجمن تغییراتی یافت و شامل تجلیل از بزرگان ایران از طریق نشر آثارشان، ساخت آرامگاه‌ها و تندیس‌ها، و کمک به توسعه کتابخانه‌ها و موزه‌ها در شهرهای مختلف نیز شد.

اولین اقدام مهم، جشن هزاره فردوسی

این انجمن یکی از نهادهای ارزشمند و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که نقش بسزایی در حفظ و انتقال میراث فرهنگی، ادبی و تاریخی کشور داشته است. یکی از مهم‌ترین رویدادهای برگزار شده توسط این انجمن، جشن هزاره فردوسی در سال 1313 خورشیدی بود که به مناسبت گذشت هزار سال از درگذشت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ زبان فارسی، برگزار شد. در این مراسم باشکوه که پنج روز به طول انجامید، بسیاری از بزرگان ادب و فرهنگ ایران و همچنین ایران‌شناسان برجسته غربی حضور داشتند، ادیبان و صاحبنظران و ایران دوستانی که در عکس تاریخی این جشن حاضرند هرگز بار دیگر در یک مکان گرد هم نیامدند. این رویداد نه تنها به شناخت بیشتر شاهنامه و فردوسی کمک کرد، بلکه بنای آرامگاه فردوسی در توس را نیز به عنوان یکی از دستاوردهای ماندگار خود رقم زد.

چهره های برجسته انجمن از گذشته تا کنون

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در طول سال‌های فعالیت خود، میزبان چهره‌های برجسته‌ای بوده است که هر یک سهم مهمی در اعتلای فرهنگ و ادب ایران داشته‌اند. این نهاد با اقدامات ارزشمند خود توانسته است میراث گران‌بهای شعر، ادب و حکمت ایرانی را به نسل‌های جدید منتقل کند و نقش مهمی در حفظ هویت ملی ایفا نماید.

فعالیت‌های انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سه دوره مختلف دسته‌بندی شده است. دوره اول از سال 1301 تا 1313 خورشیدی ادامه داشت و با برگزاری جشن هزاره فردوسی پایان یافت. دوره دوم از آذر 1323 آغاز شد و تا شهریور 1366 خورشیدی ادامه پیدا کرد. از سال 1366 به بعد، با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، این انجمن با نام جدید خود یعنی «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» به فعالیتش ادامه داد.

اعضای این انجمن، طبق اساسنامه‌های اولیه، شامل 15 نفر اعضای مؤسس بودند که به عنوان «کمیته انجمن» شناخته می‌شدند. علاوه بر این، اعضای عمومی و افتخاری نیز از میان علاقه‌مندان به علم و صنعت ایران انتخاب می‌شدند. هیئت‌مدیره انجمن شامل رئیس، معاونان، منشی و تحویلدار بود که برای مدت یک سال از میان اعضای مؤسس انتخاب می‌شدند و وظیفه اجرای تصمیمات هیئت مؤسس را بر عهده داشتند.

در دوره اول، حسن مستوفی (مستوفی الممالک)، حسن پیرنیا (مشیر الدوله)، ابراهیم حکیمی (حکیم الملک)، محمدعلی فروغی (ذکاء‌الملک)، حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، عبدالحسین تیمورتاش، فیروز میرزا (نصرت‌الدوله)، سید نصرالله تقوی و ارباب کیخسرو شاهرخ و... به همراه خراسانی (تیمورتاش) هیئتی تشکیل دادند و با انتخاب عنوان «انجمن آثار ملی» و تصویب اساسنامه‌ای، به کار مشغول شدند. در دوره دوم، افرادی مانند حسن اسفندیاری، حسین علا، علی‌اصغر حکمت، حسین سمیعی، سید حسن تقی‌زاده، قاسم غنی و محمد قزوینی با انجمن همکاری داشتند.

مهم‌ترین اقدام انجمن در دوره اول و نخستین اقدام بزرگ و ماندگار آن چنان که عنوان شد، برگزاری هزاره فردوسی و بنای آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی بود. در دوره اول همچنین از 8 عنوان کتاب در خصوص ابنیه تاریخی ایران و تخت جمشید رونایی شد.

توقف فعالیت در زمان اشغال متفقین

در جریان جنگ جهانی دوم با وجودیکه ایران اعلام بیطرفی کرده بود، در سپتامبر 1941 توسط متفقین اشغال شد، این جنایت متفقین به ویژه روسیه و انگلستان برای ایران به مثابه یک فاجعه ملی بود که منجر به تغییر حکومت، قحطی گسترده، ورود ایران به عرصه رقابت‌های جنگ سرد و شکل‌گیری خاطره‌ای تلخ از دخالت قدرت‌های خارجی در حافظه تاریخی ملت ایران شد. فعالیت انجمن نیز از شهریور 1320 تا آذر 1323 به دلیل اشغال ایران توسط متفقین و تغییر حکومت ایران متوقف شد.

در آذر 1323 اساسنامه‌ای جدید تصویب شد و انجمن دوباره شروع به کار کرد. در 22 آذر ماه سال 1322 انجمن به دنبال تصویب اساسنامه ای جدید دوباره آغاز به کار کرد و تا سال 1357 یعنی انقلاب اسلامی فعالیت های مهمی به ثمر رساند. از جمله 13 تندیس توسط انجمن از جنس گچ، سنگ مرمر، سپری و از جنس برنز از بزرگان ایران که زنده یاد استاد ابوالحسن خان صدیقی ساخته است: مجسمه نشسته فردوسی از سنگ مرمر، هدیه دولت ایران به دولت ایتالیا، مجسمه نشسته فردوسی از سنگ مرمر در باغ آرامگاه فردوسی در شهر طوس، مجسمه برنزی عظیم الجثه در باغ نادری در شهر مشهد مقدس، مجسمه نیم‌تنه خیام از سنگ مرمر در آرامگاه خیام در شهر نیشابور، مجسمه نشسته خیام از سنگ مرمر در پارک لاله تهران، مجسمه ایستاده فردوسی از سنگ مرمر در میدان فردوسی تهران، کتیبه نیم برجسته از صورت کمالالملک در آرامگاه کمال‌الملک در شهر نیشابور، نیم تنه نادرشاه در موزه نادری آرامگاه نادرشاه در شهر مشهد مقدس، مجسمه امیرکبیر در ایتالیا، مجسمه یعقوب لیث صفاری در زابل، مجسمه بوعلی سینا از سنگ مرمریت در شهر مشهد مقدس، مجسمه سعدی از سنگ مرمریت در شهر شیراز و مجسمه فرشته عدالت از سنگ مرمریت در کاخ دادگستری.

همچنین ساخت آرامگاه برای بزرگان ادب و فرهنگ ایران مثل فردوسی، ابن‌سینا، سعدی، نادرشاه، خیام، شیخ عطار، کمال‌الملک، باباطاهر، صائب تبریزی، شیخ روزبهان بقلی، سیبویه، شیخ ابوالحسن خرقانی، شاه شجاع، ابن یمین فریومدی، ابوالحسن بیهقی، اوحدی مراغه‌ای و بسیاری بزرگان دیگر؛ احداث بنای معظمی در گورستان تاریخی سرخاب تبریز در مجاورت بقعه متبرک سید حمزه و آرامگاه شادروان ثقه‌الاسلام شهید به یاد سرایندگان و ادبای مدفون در خطه آذربایجان، کمک به بازسازی بناهای تاریخی ایران در اصفهان، شیراز و خراسان، طبع و نشر آثار بزرگان ایران و کتاب های مربوط به جغرافیای تاریخی شهرهای ایران و باستانشناسی نیز در برنامه های این انجمن بود.

تبدیل انجمن آثار ملی به انجمن آثار و مفاخر ملی

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال 1365 با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، جایگزین انجمن آثار ملی شد، و وظایف خود را با تغییراتی مختصر ادامه داد. هیئت‌امنای این انجمن شامل رئیس‌جمهور، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر فرهنگ و آموزش عالی و گروهی از استادان و علما است. در نیمه دوم سال 1370 اعضای تکمیلی هیئت‌امنای انجمن به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مدیر اجرایی انجمن برای راه‌اندازی آن تعیین گردید و در سال 1373 این انجمن فعالیت دوباره خود را آغاز کرد.

انجمن از زمان تصویب اساسنامه در سال 1366 ه. ش تا تصویب متمم اساسنامه در سال 1373 ه. ش فعالیت خاصی نداشت و تنها به چاپ 11 جلد کتاب که در قبل از انقلاب سفارش آنها را داده بود، اقدام نمود. اما پس از تصویب متمم اساسنامه، فعالیت‌های خود را آغاز کرد. از سال 1373 ه. ش تاکنون، انجمن بیش از 188 مراسم بزرگداشت در تهران و 42 مراسم در شهرستان‌ها برگزار کرده و همچنین 12 مراسم نکوداشت برای مفاخر ایران و اسلام (شخصیت‌های بین‌المللی) ترتیب داده است.

این انجمن در ساختمانی تاریخی و زیبا در محله امیربهادر تهران مستقر است. این ساختمان که قدمتش به سال 1279 خورشیدی بازمی‌گردد، پیش‌تر خانه حسین پاشا ملقب به امیر بهادر _درواقع حسینیه امیربهادر_ بوده است. این عمارت با مساحتی حدود سه هزار متر مربع، دارای تالارهای باشکوه و حیاطی زیباست که بازدیدکنندگان را مجذوب خود می‌کند. این مکان نه تنها یادآور تاریخ غنی ایران است، بلکه نقطه‌ای برای حفظ و نمایش میراث فرهنگی کشور به شمار می‌آید.