خشکسالی، میراث رضاخان برای مردم سیستان و بلوچستان

افغانستان که بر روی کره جغرافیایی ناصرالدین شاه (که هم اکنون در موزه جواهرات ملی نگهداری می‌شود) جزوی از نقشه ایران است از زمان استقلال از ایران در سال 1919 تا کنون رنگ آرامش را به خود ندیده است.

این کشور که به سرزمین ستیز معروف شده است از زمان جدایی از سرزمین اصلی یا درگیر جنگ‌های قومی و قبیله‌ای بوده و یا در حال جنگ با دشمنان خارجی و گروه‌های تروریستی بوده است.

به توبره کشیدن خاک افغانستان که در نتیجه بی‌کفایتی حاکمان آن بوده باعث فقر و بدبختی مردم ستمدیده آن شده که این امر به مهاجرت میلیونی مردم این کشور به کشور‌های دیگر با شیوه‌های نامتعارفی مثل قاچاق و یا آویزان شدن از هواپیما پس از اشغال این کشور توسط طالبان شده است.

مردم افغانستان که در زمان اشغال کشورشان توسط آمریکا و انگلیس مرارت‌های زیادی کشیدند با خروج متجاوزان خارجی از خاکشان باز روی خوش آرامش را ندیدند و با سقوط دولت قانونی‌شان شاهد به قدرت رسیدن طالبان بودند.

در کنار تنگنا‌هایی که برای مردم افغانستان ایجاد شده هیئت حاکمه افغانستان سیاست درستی را در قبال ایران که بخش عمده‌ای از مردم این کشور در آن زندگی می‌کنند در پیش نگرفته است.

متعهد نبودن به پرداخت حقابه هیرمند باعث شد تا سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشورمان در سفر به استان سیستان و بلوچستان بگوید: می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسئولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.

این اظهارات رئیس جمهور کشورمان با واکنش غیرمنطقی طالبان مواجه شد و در اعلامیه‌ای نوشتند که به دلیل خشکسالی سطح آب پایین آمده و آب کافی وجود ندارد.

پس از این ادعا، سازمان فضایی ایران اعلام کرد با استفاده از ماهواره خیام و پایش تصاویر آن متوجه شدیم که حکومت افغانستان مسیر رودخانه هیرمند را منحرف می‌کند. آن‌ها در برخی از مسیر‌های این رود بند‌های متعددی ایجاد کرده و مانع رسیدن آب به ایران می‌شوند. آمادگی داریم اطلاعات و داده‌ها را به وزارت خارجه ارائه کنیم.

سران افغانستان چه دولت قانونی ماقبل طالبان، چه طالبان و احتمالا پسا طالبان، هم از جمعیتی که به ایران گسیل داشته‌اند و هم از حقابه هیرمند به عنوان اهرم فشار علیه ایران استفاده می‌کنند، اما یادشان رفته که از ابتدای انقلاب اسلامی، ایران میزبان جمعیت مهاجر این کشور بوده و اتباع افغانستان از نعمت امنیت، کار، آموزش، بهداشت و هر آنچه برای مردم ایران بوده بهره‌مند شده‌اند.

در دورانی که اشرف غنی احمدزی رئیس جمهور افغانستان بود و هنوز از این کشور فرار نکرده بود در یک سخنرانی علیه ایران گفته بود: از این به بعد آب مفت به ایران نمی‌دهیم آب فقط در برابر نفت!

مسائل پیش آمده در خصوص هیرمند یک مقصر اصلی دارد و آن رضا شاه پهلوی پدربزرگ رضا پهلوی منتظرالسلطنه است که رویای همکاری با اسرائیلی‌ها برای حل بحران آب در ایران در فردای براندازی را در سر می‌پروراند.

بنیانگذار رژیم پهلوی با تشویق بریتانیا، عهدنامه عدم تعرض در سال 1316 شمسی با عراق، افغانستان و ترکیه را امضا کرد تا جلوی نفوذ شوروی را بگیرد.

عهدنامه عدم تعرض که به پیمان‌نامه سعدآباد مشهور است باعث بخشش آرارات به ترکیه، اروندرود به عراق و دشت ناامید به افغانستان شد.

گرچه بعد‌ها شرایط اروندرود تغییر کرد، اما آرارات و دشت ناامید با ندانم کاری رضا پهلوی از دست رفت.

طبق توافق سعدآباد دشت ناامید به مساحت 3 هزار کیلومترمربع در شرق ایران به افغانستان واگذار شد. در مقابل قرار شد ایران و افغانستان به‌طور مساوی از آب هیرمند استفاده کنند البته بعد‌ها افغانستان سدی بر هیرمند ساخت و آبی به ایران نرسید و حقابه هیرمند نیز به موضوعی برای منازعه طولانی دو کشور تبدیل شد.

ایران و افغانستان در چهار دوره مختلف اقدام به انعقاد قرارداد‌هایی برای رفع این اختلاف مهم آبی کردند. قرارداد‌های مرزی با عنوان حکمیت گلداسمیت (1872)، مک ماهون (1905)، کمیسیون دلتا (1951)، (توافق‌نامه 1316) که اگرچه هریک در مدت زمانی محدود تا حدی چالش‌های موجود را کم کرد، اما هیچ‌کدام نتوانست به حل واقعی مشکل جاری شدن آب هیرمند به سوی ایران کمک کند.

آنچه در حال حاضر مبنای عملکرد ایران وافغانستان قرار دارد، قرارداد سال 1351 است که به تعاملات و اختلافات آبی میان دو سوی رودخانه هیرمند از بالادست تا پایین‌دست می‌پردازد و بر اساس آن حقابه ایران از رودخانه مرزی و مشترک هیرمند محاسبه می‌شود. بر اساس این قرارداد افغانستان باید سالانه 820 میلیون متر مکعب از آب رود هیرمند را به ایران بدهد.

امری که حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان در تماس تلفنی با امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه دولت سرپرستی موقت افغانستان بر اجرای دقیق و کامل بند‌های پیش بینی شده در معاهده 1351 پیرامون آب هیرمند، از جمله امکان بازدید یک کمیته فنی مشترک میان دو کشور از وضعیت آب موجود در سمت افغانستان تاکید کرد و آن را برای کشورمان بسیار مهم خواند.

با اینکه طالبان پس از اخطار رئیس جمهور کشورمان واکنش غیرمنطقی نشان داد، اما روز گذشته امیرخان متقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان در خصوص حقابه ایران گفت: همان اندازه که دلسوز مردم خود هستیم، دلسوز مردم سیستان و بلوچستان نیز هستیم و درد آن‌ها را درد خود می‌دانیم.

وزیر خارجه افغانستان بار دیگر به متعهد بودن به معاهده 1351 تاکید کرد و گفت: مسئولان ایرانی نیز با این معاهده خود را تطبیق بدهند.

وی در ادامه افزود: خشکسالی که در افغانستان و منطقه جریان دارد، نباید نادیده گرفته شود.

اظهارات امیرخان متقی نشان می‌دهد که طالبان همچنان بر موضع خود مبنی بر اینکه به دلیل خشکسالی آب به ایران نمی‌رسد اصرار دارد، اما تصاویر ماهواره‌ای گویای منحرف شدن مسیر رودخانه و ایجاد بند‌های متعدد بر روی آن است.

معاونت حقوقی رئیس جمهور پیرامون اقدامات افغانستان در بهره‌برداری از رود هیرمند و تکلیف حقوقی این کشور بیانیه‌ای منتشر کرد که در بند سوم آن آمده است: معاهده راجع به آب رود هیرمند که در سال 1351 بین ایران و افغانستان منعقد گردید چارچوب اصلی تنظیم روابط دو کشور در موضوع هیرمند را تشکیل می‌دهد. بر اساس ماده 2 این سند، افغانستان به تحویل 820 میلیون مترمکعب آب به ایران در سال‌های نرمال و فوق نرمال، مکلف شده است. این کشور در ماده 5 این معاهده متعهد شده مرتکب اقدامی نشودکه ایران را بعضاً یا کلاً از حقابه هیرمند محروم سازد. اقدام افغانستان در احداث سد کمال خان و انسداد و انحراف جریان رودخانه هیرمند به شوره‌زار گود زره، در صورتی که مانع از دریافت حقابه مقرر شده برای ایران گردد، نقض مواد 2 و 5 آن معاهده است. همچنین عدم همکاری افغانستان در احداث ابنیه فنی لازم مشترک، مغایر با تعهدات مندرج در ماده 7 این معاهده محسوب می‌شود. لازم به اشاره است در سال گذشته انحراف جریان آب به سمت گود زره مانع جریان طبیعی رودخانه به سمت تالاب هامون و منجر به وقوع خساراتی از جمله خسارات زیست محیطی گردیده است.

با توجه به تعهدات افغانستان در معاهده هیرمند این کشور نمی‌تواند از لحاظ حقوقی بهانه‌ای برای پرداخت نکردن حقابه ایران داشته باشد لذا حاکمان افغانستان برای جلوگیری از هرگونه اختلاف باید هر چه سریع‌تر حقابه ایران را پرداخت کنند.