دانشگاه ایرانی و اسلامی با ایده جهانی شدن دانشگاه منافاتی ندارد

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم گفت: دانشگاه ایرانی و اسلامی با ایده جهانی بودن دانشگاه منافاتی ندارد و مخالف جهانی بودن دانشگاه‌های ایران نیستیم.

به گزارش خبرنگار مهر، نشست تخصصی معیارهای ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها، روز چهارشنبه 25 خردادماه با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تالار فارابی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.

حجت الاسلام غلامی گفت: امروز برای ما دست یابی به شاخص‌ها و ملاک‌های ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و این نشست می‌تواند گام کوچکی در این جهت تلقی شود. منظور از معیار، قاعده یا پیمانه ارزیابی است. مخصوصاً از واژه استاندارد استفاده نمی‌کنم؛ چراکه عموم استانداردها، کف کیفیت را مشخص می‌کنند و برای کار ما که بیش از کف، به سقف وجه داریم، استاندارد گذاری خیلی مفید نیست.

وی افزود: به نظر می‌رسد ما برای هرگونه رتبه بندی دانشگاه‌ها به ارزیابی نیاز داریم. بدون ارزیابی نمی‌توان به سمت رتبه بندی رفت. در واقع نمره یا رتبه هر دانشگاه، از دل ارزیابی معیارمند خارج می‌شود هرچند ارزیابی می‌تواند اهداف دیگری مانند کیفیت سنجی هم داشته باشد.

لزوم تعیین مبانی ارزیابی و رتبه بندی

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: برای هرگونه معیارگزینی برای ارزیابی دانشگاه‌ها، روشن شدن رویکرد ما به علم و فلسفه علم، ضروری است. البته قبول داریم که رویکرد به علم نه یکسان است و نه یکسان بودن آن امکان پذیر است. از همین منظر، حرکت علم در دنیا هم لزوماً خطی نیست؛ این ساده اندیشی است که کسی تصور کند، می‌شود به علم نگاه واحد داشت و یا همین الآن لزوماً چنین نگاهی وجود دارد. خیر؛ نگاه به علم متفاوت است و بر اساس همین تفاوت، دستاوردهای علمی نیز همه از مبانی و یا شاخص‌های ارزیابی واحدی تبعیت نمی‌کنند؛ بنابراین، هنر ما این است که بتوانیم از رویکردهای متنوع به علم، به نحو نسبی، به یک مخرج مشترک دست پیدا کنیم.

وی ادامه داد: جدای از ضرورت روشن شدن رویکرد ما به علم، رویکرد به عالم و دانشمند و مختصات و رسالت آن نیز اهمیت فراوانی دارد. آیا عالم و دانشمند یک عنصر صرفاً علمی و حلقه‌ای از حلقات زنجیره تولید علم است و یا خیر، ما عالم و دانشمند را یک مربی انسان سازی و حتی فراتر از آن، یک مصلح اجتماعی هم در نظر می‌گیریم؟ پاسخ به این سوال در نوع معیارها و شاخص‌های ما برای ارزیابی دانشگاه تغییر می‌کند.

حجت الاسلام غلامی گفت: علاوه بر این، رویکرد ما به پیشرفت علمی و نظریه‌ها و مدل‌های آن باید روشن شود. اگر قرار است دانشگاه‌های ما فرصت‌های پیشرفت علمی را فراهم کنند، منظور از پیشرفت علمی چیست؟ چه تئوری یا تئوری‌هایی و چه مدل یا مدل‌هایی می‌توان برای پیشرفت علمی در نظر گرفت؟ حتی اگر قائل هستیم که پیشرفت علمی رکن مهمی از پیشرفت کشور است، باید تئوری یا تئوری‌ها یا مدل و مدل‌های خودمان را از پیشرفت مشخص کنیم.

وی ادامه داد: البته در کنار اینها، نوع تلقی از انسان، نوع تلقی از جامعه، نوع تلقی از تکنیک و صنعت و به تبع آن، سبک مواجهه دانشگاه با انسان، با جامعه و با تکنیک و صنعت و حتی مراحل بعد از صنعت مانند توزیع، خدمات، مصرف و آثار و تبعات مصرف و غیره، همه و همه در ساخت مبانی ما در معیارهای ارزیابی و رتبه بندی نقش آفرین هستند.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری افزود: نکته بعدی در حوزه مبانی، تعریف دانشگاه مطلوب است. دانشگاه مطلوب از نظر ما چه دانشگاهی است؟ من برای توصیف دانشگاه مطلوب، از تعبیر دانشگاه ایرانی - اسلامی استفاده می‌کنم..

وی ادامه داد: البته دانشگاه ایرانی و اسلامی با ایده جهانی بودن دانشگاه منافاتی ندارد و من مخالف جهانی بودن دانشگاه‌های ایران نیستیم. در واقع، وجه جهانی دانشگاه منافاتی با وجه ملی و دینی دانشگاه ندارد. یعنی پاسخگویی دانشگاه به نیازهای کشور، تعارضی با حرکت در مرز علمی یا مشارکت جهانی در پشرفت علم ندارد. دانشگاهی که از بطن جامعه متولد شده باشد، نمی‌تواند، نه به اقتضائات جامعه خودش، و نه به ارزش‌های معقول حاکم بر جامعه خودش و نه نیازهای جامعه خودش بی تفاوت باشد. اگر جهانی بودن دانشگاه یعنی گرفتن هویت ملی و دینی از دانشگاه، نامتعهد کردن دانشگاه به جامعه خودش و از همه مهم‌تر، نادیده گرفتن جهان بینی و ارزش‌های الهی، حتماً این جهانی بودن مذموم است؛ اما اگر منظور از جهانی بودن دانشگاه، ارتباطات و تعاملات جهانی و مشارکت مؤثر با جامعه علمی دنیا در جهت توسعه علم باشد، جهانی بودن دانشگاه نه تنها ممدوح است بلکه یک ضرورت است.

تعریف خروجی دانشگاه، لازمه دستیابی به معیارهای ارزیابی و رتبه بندی

حجت الاسلام غلامی گفت: به نظر می‌رسد تعریف خروجی دانشگاه سهم مهمی در فرایند دستیابی به معیارهای ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها دارد. اگر دانشگاه را صرفاً محل پرورش انسان‌های متخصص و نهایتاً خلاق بدانیم، شاخص‌ها و معیارهای ما از محدوده علم و تخصص (آن هم با تعبیری خنثی از علم) خارج نمی‌شود. اما من نه تنها دانشگاه را صرفاً محل پرورش متخصص نمی دانم بلکه فرهنگ و معنویت با علم را دو روی سکه قلمداد می‌کنم. با این وصف، خروجی دانشگاه‌های ما که از آن چه بسا به نادرستی به فارغ التحصیل تعبیر می‌شود، باید علاوه بر تخصص و خلاقیت، مؤمن، با اخلاق، قانونگرا، آزاداندیش، واقع بین، ناقد و نقدپذیر، خودباور، شجاع، مردمی، دلسوز برای کشور و جامعه هم باشد.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: علاوه بر این، سهم نقشه جامع علمی نیز نباید در خروجی‌های دانشگاه فراموش شود. خوشبختانه کشور ما صاحب نقشه جامع علمی است هرچند من به این نقشه نقدهایی دارم و معتقدم باید این نقشه اصلاح و تکمیل شود، اما تصور می‌کنم، نقشه جامع علمی کشور در تولید معیارهای ارزیابی و رتبه بندی از اهمیت فراوانی برخوردارند.

آثار و فواید ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها

وی ادامه داد: از گذشته جزو موافقین ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه بوده‌ام. در این جا اگر بخواهم به اهم آثار و فواید ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها اشاره کنم به این موارد اشاره خواهم کرد: یکم. امکان تهیه برآورد از فاصله دانشگاه‌ها با نقطه مطلوب؛ دوم. امکان اصلاح و تقویت کل دانشگاه‌ها یا دانشگاه‌های ضعیف و عقب مانده؛ سوم. فراهم کردن فرصت رقابت سالم، سازنده و پرنشاط میان دانشگاه‌های کشور؛ چهارم. امکان عدالت ورزی در توزیع منابع مالی و منابع انسانی در میان دانشگاه‌ها؛ پنجم. اعطا اطلاعات صحیح به دانشجو، به استاد، به جامعه و به صنعت درباره دانشگاه‌ها و فراهم کردن فرصت‌های حقیقی برای انتخاب دانشگاه یا دانشگاه‌های مناسب از سوی آنها؛ ششم. امکان نقد و ارزیابی کل دانشگاه‌ها یا دانشگاه خاص.

مأموریت‌های اصلی دانشگاه ایرانی - اسلامی

حجت الاسلام غلامی گفت: برای دانشگاه‌ها می‌توان مأموریت‌های فراوانی را در نظر گرفت لکن باید توجه داشت که این مأموریت‌ها باید با مبانی و تفکر ما درباره دانشگاه کاملاً سازگاری داشته باشد. یکم. تربیت متخصص در سطوح گوناگون؛ دوم. تربیت انسان‌های متعالی؛ سوم. قراردادن جامعه در ریل پیشرفت همه جانبه؛ چهارم. رصد و نقادی مستمر جامعه و تلاش برای آفت زدایی و اصلاح جامعه (‌مساله مندی محصول دیده بانی و نقد جامعه است)؛ پنجم. مشارکت در رشد علم و در رشد فضائل انسانی و تعالی انسانی و تعالی اجتماعی و صلح و دوستی در سطح جهان.

ویژگی‌های اصلی دانشگاه ایرانی - اسلامی

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: ویژگی‌های دانشگاه‌ها بعد از مأموریت‌ها نقش مهمی از دست یابی به معیارهای ارزیابی و رتبه بندی خواهد داشت. هفده ویژگی مهم دانشگاه مطلوب یا همان دانشگاه ایرانی - اسلامی شامل این موارد است؛ یکم. مبدع باشد و نه مقلد؛ دوم. آزاد و تابو شکن باشد (آزاد فکر کند)؛ سوم. مستقل باشد (یعنی دچار جناح زدگی و حزب زدگی نباشد، در کارتل‌ها خصوصاً کارتل‌های اقتصادی نشود هضم نشود؛ البته سیاسی بودن با سیاست زده بودن تفاوت دارد؛ از نظر من سیاسی بودن دانشگاه اجتناب ناپذیر است و آنچه مذموم است، سیاست‌زده شدن دانشگاه هاست.)؛ چهارم. دموکراتیک باشد نه مستبد و خودکامه (چه در اداره خودش و چه در مواجهه با جامعه)؛ پنجم. اهل مشارکت و تعاون باشد هم مشارکت و تعاون درون دانشگاهی و هم برون دانشگاهی (به تعبیر دیگر، جامعه گرا باشد نه دچار فرد گرا).

وی ادامه داد: دیگر ویژگی‌های مهم دانشگاه ایرانی - اسلامی شامل این موارد است؛ ششم. عدالت گرا باشد (یعنی بین حقوق و آزادی‌های فردی و حقوق و آزادی‌های اجتماعی پیوند روشمند ایجاد کنه)؛ هفتم. مبتنی بر جهان بینی الهی متولد شده باشد و در مدار جهان بینی الهی حرکت کند؛ هشتم. نسبت به ارزش‌های دینی و معقول جامعه بی تفاوت نباشد و در جهت صیانت از آنها تلاش کند؛ نهم. در کنار عالم پروری، انسان پروری را وظیفه خودش تلقی کند؛ دهم. به نیازهای مبتلابه کشور دائماً پاسخگو باشد؛ یازدهم. نقش پل ارتباطی میان فارغ التحصیلان دانشگاه و محیط کار را به درستی بازی کند (اعم از جامعه، صنعت، بازار و غیره)؛ دوازدهم. بین دانشگاه و متن جامعه شکافی وجود نداشته باشد. خودش را برآمده از مردم و در خدمت مردم تلقی کند. (به تعبیر دیگر، تافته جدا بافته نبیند) در عین حال دانشگاه نباید به هیچ وجه عوام زده باشد؛ سیزدهم. نه تنها در مرز علمی حرکت کند، بلکه در پروسه رشد علم در جهان سهم جدی داشته باشد؛ چهاردهم. نه فقط به پاسخگویی به نیازهای کشور ملتزم باشه بلکه سهم جدی در پیشرفت و اصلاح جامعه داشته باشد؛ پانزدهم. صاحب مرجعیت باشد (یعنی عقل منفصل جامعه باشد. نه تنها هادی جامعه باشد، بلکه جامعه دانشگاه را فصل الخطاب تلقی کند.)؛ شانزدهم. دوستدار محیط زیست باشد و صیانت از محیط زیست را خط قرمز خودش تلقی کند و هفدهم. در برقراری و بسط و تعمیق صلح جهانی خودش را صاحب نقش و سهیم تلقی کند.

معیارها چگونه خلق و وزن بندی می‌شوند

حجت الاسلام غلامی گفت: اینکه معیارها چگونه خلق می‌شوند سوالی است که باید برای آن یک بحث مستقل داشت اما آنچه مسلم است، معیارها از درون تفکر حاکم بر دانشگاه و مأموریت‌ها و ویژگی‌های کلان متولد می‌شود. متأسفانه ما امروز در مطالعات دانشگاهی شاهد نوعی مبنا گریزی هستیم که همین امر موجب می‌شود که یا در معیارگزینی از دانشگاه‌های خارجی تقلید شود و یا معیارها از جهت علمی قابل توجیه نباشند، البته معیارها هم باید جنبه کمی و هم جنبه کیفی داشته باشد در عین حال معیارهای کیفی باید محاسبه پذیر باشد.

وی افزود: مسأله دیگر وزن‌بندی معیارها و روش شناسی آن است که آن هم بک بحث حرفه‌ای است. من در اینجا تنها به ذکر این نکته بسنده می‌کنم که معیارها به اندازه منزبت و ارزشی که در تفکر حاکم بر دانشگاه پیدا می‌کند، باید وزن پیدا کند.

ایده شناور و چندوجهی شدن معیارها

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: در کشور ما دانشگاه‌ها در یک تنوع بومی با اقتضائات خاص هر بوم توزیع شده اند. ما باید ضمن پرهیز از یکدست سازی دانشگاه‌ها، به سوی معیارها و شاخص‌های شناور برویم تا بتوانیم انتظار خود را از دانشگاه‌های مختلف واقع بینانه کنیم. این شناوری، حتی می‌تواند در وزن بندی ها نیز اثرگذار باشد.

وی افزود: علاوه بر تنوع بومی دانشگاه‌ها، نمی‌توان معیارهای رتبه بندی دانشگاه‌ها در همه علوم را یکدست تلقی کرد. مثلاً دانشگاه‌های علوم پایه با فنی و مهندسی یا دانشگاه‌های پزشکی با دانشگاه‌های علوم انسانی و اسلامی معیارهای تماماً واحدی ندارند. حتی در علوم انسانی هم رشته‌های گوناگون با هم تفاوت دارند و نمی‌توان مثلاً معیارهای ارزیابی و رتبه بندی رشته جامعه شناسی را با مثلاً فلسفه مساوی دانست.

داده صحیح و به روز، لازمه ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها

حجت الاسلام غلامی در پایان با تأکید بر موضوع داده‌ها گفت: اگر داده‌ها در کشور ما سامان دهی، یکدست سازی و مهم‌تر از همه، راستی آزمانی نشود، نه تنها در فرایند ارزیابی اختلال ایجاد خواهد کرد، بلکه نتایج ارزیابی‌ها را با شک و تردیدهایی روبرو خواهد ساخت.