راه و بیراهه خودروسازی با ترامپ

در این بین، آینده صنعت و بازار خودرو به عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصاد کشور، بدون تردید متاثر از توافق یا عدم توافق ایران و آمریکا خواهد بود، مخصوصا اینکه ترامپ وقتی از برجام خارج شد، نخستین تیر تحریم را بر پیکر خودروسازی ایران زد. در واقع عقبه رفتار ترامپ با صنعت خودروی ایران، این پرسش مهم را ایجاد کرده که با بازگشت وی به راس قدرت در آمریکا، صنعت و بازار خودروی کشور چه تحولاتی را تجربه خواهد کرد.

بازگشت ترامپ به قدرت، به دلیل سابقه تحریم های شدید او علیه ایران و به ویژه صنعت خودرو، نگرانی های جدی در خصوص وضعیت آتی این صنعت را برجسته می کند، به طوری که گزاف نیست اگر بگوییم صنعت و بازار خودروی ایران دو دوره کاملا متفاوت را قبل و پس از حضور نخست ترامپ در کاخ سفید تجربه کرد.

دور نخست ریاست جمهوری ترامپ، همزمان با دوران توافق هسته‌ای و برجام بود و در آن مقطع، بخش‌های مختلف اقتصاد ایران از جمله خودرو به ریل رشد بازگشته بودند و قرار بود به واسطه ارتباط با جهان، اتفاقات بزرگ‌تری رخ دهد. هرچند امضای آمریکا (در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما) نیز پای برجام بود، اما ترامپ این سند بین‌المللی را قبول نداشت و می‌گفت ایران باید با وی توافق کند. سرانجام نیز در اردیبهشت 97 تهدیدهای خود علیه برجام را عملی کرد و با خروج از آن، اقتصاد ایران دورانی بسیار سخت را به واسطه بازگشت تحریم‌ها تجربه کرد (و هنوز می‌کند).

ترامپ وقتی خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و برجام را اعلام کرد، خبر از بازگشت تحریم‌ها علیه ایران داد. وی در اولین قدم، خودروسازی ایران را به عنوان صنعتی با سهم قابل توجه در تولید ناخالص ملی و اشتغال، تحریم کرد. به اعتقاد برخی کارشناسان، خودروسازی به دلیل نقش مهم در تولید ناخالص و اشتغال، به عنوان اولین بخش از اقتصاد ایران تحریم شد و ترامپ می‌خواست به واسطه زمین زدن این صنعت، نارضایتی اجتماعی را رقم بزند.

با تحریم خودروسازی ایران در مرداد 97، تقریبا همه قول و قرارها و قراردادها و تفاهم‌نامه‌های خودروسازان و قطعه‌سازان کشور با شرکت‌های خارجی، به کنار رفت تا این صنعت حالتی به اصطلاح جزیره‌ای به خود گیرد و از جهان خودرو دور شود.

پس از آغاز تحریم، به جز شرکت‌های چینی، تقریبا هیچ شرکت خودروساز و قطعه‌ساز خارجی دیگری در ایران نماند، ضمن آنکه تامین مواد اولیه و قطعات موردنیاز از منابع بین‌المللی اصلی نیز تقریبا قطع شد. افت 40درصدی تولید در سال 97 نسبت به 96، تنها یکی از تبعات تحریم‌های ترامپ علیه ایران بود.

نزولی شدن تولید خودرو در حالی اتفاق افتاد که صنعت خودروی ایران پس از توافق هسته‌ای و به خصوص بعد از امضای برجام، روزهای خوشی را تجربه کرد. از رشد تولید گرفته تا حضور شرکت‌های خارجی در ایران، اتفاقاتی بودند که به واسطه برجام رخ دادند و صنعت خودرو در نتیجه آنها در مسیر توسعه قرار گرفت. شرایط به شکلی پیش رفت که خودروسازی کشور در سال 96 از تیراژ یک میلیون و 500 هزار دستگاهی عبور کرد تا به رکورد سال 90 (یک میلیون و 600 هزار دستگاه) نزدیک شود. به نظر می‌رسد اگر خودروسازی ایران تحریم نمی‌شد، رکورد تولید در این صنعت در سال 1397 شکسته می‌شد، زیرا اولا مانعی سر راه تامین قطعات از خارج وجود نداشت و ثانیا برخی خودروسازان جهانی نیز یا تولید در ایران را آغاز کرده بودند یا در مسیر شروع تولید قرار داشتند.

تحریم اما شرایط را به شدت تغییر داد و خودروسازی رو به رشد ایران را به مسیری نزولی سوق داد، به نحوی که با گذشت 6سال از نقض برجام توسط ترامپ، این صنعت با وجود عبور‌نسبی از شوک‌های ابتدایی تحریم، هنوز شرایط قابل قبولی در بخش‌های مختلف از جمله تولید، کیفیت، صادرات، توسعه محصول و... ندارد. وقتی ترامپ در سال 2020 نتوانست برای دومین دوره متوالی راهی کاخ سفید شود، این امیدواری به وجود آمد که جو بایدن رئیس جمهور منتخب در آن سال، برجام را احیا کند. اتفاقا مذاکراتی نیز بین ایران و آمریکا برای احیای برجام انجام شد، اما در نهایت این اتفاق رخ نداد. دولت بایدن البته اندکی از فشارهای دوران ترامپ بر ایران را به خصوص در بخش فروش نفت برداشت، اما موفق به احیای برجام نشد. در دوران ریاست جمهوری بایدن - دوران غیبت ترامپ در کاخ سفید - خودروسازی ایران هرچند به دوران طلایی برجام بازنگشت، اما تعطیل هم نشد و حتی توانست از افت تولید نجات پیدا کند. البته در سال جاری به دلایلی که بیشتر ریشه داخلی دارند - مانند چالش کمبود انرژی و ضعف نقدینگی - تولید باز هم در مسیر نزولی قرار گرفته است. حالا این پرسش مطرح است که با بازگشت ترامپ، خودروسازی ایران دچار چه سرنوشتی خواهد شد؟

در مجموع دو سناریوی کلی برای پاسخ به این پرسش مطرح است که هر دو بر مبنای نتیجه مذاکرات احتمالی ایران و آمریکا استوار هستند. در واقع یک سناریو بر اساس «توافق» ایران و آمریکا و دیگری بر مبنای عدم «توافق» طرفین مطرح است.

طبق سناریوی نخست، ایران و آمریکا وارد مذاکره با یکدیگر خواهند شد و در نهایت به توافق می‌رسند. نتیجه اصلی این توافق، لغو تحریم های دوران ترامپ علیه ایران است که یکی از آنها به خودروسازی مربوط می‌شود. تصور کلی از توافق ایران و آمریکا، پایان نسبی تحریم اقتصادی کشور است که تاثیر آن در بخش خودرو بسیار قابل توجه خواهد بود. در فضای غیر‌تحریمی فرضی، چند اتفاق بزرگ در خودروسازی کشور رخ می‌دهد. نخست اینکه خودروسازان و قطعه‌سازان کشور می‌توانند قطعات و مواد اولیه موردنیاز خود را بدون محدودیتی خاص و بدون نیاز به هزینه اضافی - بابت دور زدن تحریم - از منابع اصلی تامین کنند. بنابراین تولید وارد روندی صعودی خواهد شد و این امکان وجود دارد که رکورد سال 90 شکسته شود.

اتفاق مهم دیگر، حضور خودروسازان خارجی در ایران است که کمک بزرگی به رشد کمی و کیفی تولید و حتی صادرات خودروی کشور خواهد کرد. در دوران برجام نیز قرار بود چنین اتفاقاتی رخ دهد و حتی برخی خودروسازان مانند رنوی فرانسه دنبال تولید مستقل، تاسیس مرکز تحقیقات و تبدیل ایران به پایگاه صادراتی در منطقه بودند.

اما توافق ایران و آمریکا نه تنها در بخش صنعت خودرو بلکه در بازار نیز اثرگذار خواهد بود، همان طور که تحریم، بازار خودروی کشور را به هم ریخت.

تحریم‌های ترامپ علیه ایران، رشد انتظارات تورمی و قیمت ارز را به دنبال داشت و منحنی قیمت در بازار خودرو نیز تحت تاثیر این دو عامل و عوامل دیگر - از جمله افت تولید و ایجاد تقاضای کاذب شدید - صعود کرد. ازآنجاکه «توافق» لغو تحریم را به دنبال خواهد داشت و لغو تحریم نیز انتظارات تورمی و قیمت ارز را کاهش می‌دهد - یا حداقل کنترل می کند - انتظار می‌رود بازار خودرو نیز روندی نزولی در قیمت به خود بگیرد. حداقل این است که در فضای «توافق» و بدون تحریم، بسیار بعید است شوک‌های قیمتی در بازار خودرو رخ دهد، زیرا تورم کنترل خواهد شد. حالا سراغ سناریوی دوم برویم: عدم توافق و احتمالا تشدید تحریم. طبق این سناریو، یا اصلا مذاکره‌ای انجام نمی‌شود یا می‌شود و توافق صورت نمی‌گیرد. در هر دو حال، تحریم‌ها به قوت خود باقی خواهند ماند و حتی امکان تشدید وجود دارد. رخ دادن این سناریو به معنای رشد انتظارات تورمی و صعود قیمت در بازارهای مختلف از جمله خودرو است. با فرض عدم توافق و با در نظر گرفتن روحیه ترامپ، امکان تشدید تحریم وجود دارد. در چنین فضایی، افت کمی و کیفی تولید در خودروسازی ایران اتفاقی محتمل به نظر می‌رسد، تا حدی که طبق برخی پیش‌بینی‌ها، ممکن است تولید در حد سال نخست تحریم‌های ترامپ - سال 97- نزولی شود.

روند سینوسی تولید خودرو

برای درک بهتر تاثیر تحریم‌های ترامپ علیه ایران، نگاهی می‌اندازیم به آمار تولید خودرو در سه دوره «تحریم‌های هسته‌ای»، «برجام» و «تحریم‌های ترامپ».

طبق آمار موجود، خودروسازی ایران حدفاصل سال‌های 91 تا 93 و تا قبل از امضای برجام، نتوانست حتی به تیراژ سالانه یک میلیون و 100 هزار دستگاه برسد. در سال 91 - سال نخست تحریم‌های هسته‌ای - تولید خودرو در کشور 773هزار دستگاه بود که این رقم در سال 92 به 689 هزار دستگاه تنزل یافت. در سال 93 که توافق هسته‌ای برقرار اما برجام هنوز امضا نشده بود، تولید خودرو در کشور به بالای یک میلیون دستگاه رسید. این موضوع نشان می‌دهد رخدادی سیاسی - توافق هسته‌ای - تا چه اندازه بر عملکرد خودروسازان کشور اثرگذار است. پس از امضای برجام در سال 94 و تا انتهای سال 96، خودروسازی ایران روندی رو به رشد را در تولید تجربه کرد. طبق آمار، تولید خودرو در کشور طی سال 94 حدود 916 هزار دستگاه بود که در سال 1395 به یک میلیون و 320هزار دستگاه رسید. در سال 96 نیز تولید خودرو از یک میلیون و 500هزار دستگاه عبور کرد. با خروج آمریکا از برجام و تحریم ایران در سال 97، تولید خودرو با افتی سنگین به زیر یک‌میلیون دستگاه تنزل یافت. در سال 98 اوضاع بدتر شد، به نحوی که تولید تا زیر 800هزار دستگاه پایین آمد. سال 99 اما تولید به بالای 900هزار دستگاه صعود کرد، با این حال در سال 1400 باز هم نزولی شد. در سال‌های 1401 و 1402 تولید خودرو در کشور ارقام بالای یک میلیون و 1.1 میلیون دستگاه را تجربه کرد. با توجه به وضعیت فعلی خودروسازی کشور، پیش‌بینی می‌شود تولید خودرو در سال جاری نیز بالای یک میلیون دستگاه اما کمتر از سال 1402 باشد.