رگ خواب همسایگان شرقی

تجارت ایران با همسایگان شرقی خود قابلیت‌هایی دارد که به فعلیت نرسیده است، هرچند اگر مسیر درست طی شود، دستیابی به این اهداف دور از ذهن نیست. در زمینه و زمانه تحریم‌های سنگین ایران، شاید تنها تمسک به گسترش تجارت با کشور‌هایی که با ایران مرز مشترک دارند امیدی برای رونق دادن به اقتصاد کشور ایجاد کند، از سوی دیگر این کشور‌ها نیز همگی پتانسیل یکسان ندارند.

به گزارش دنیای اقتصاد، در حالی‌که کشور‌های عربی خلیج‌فارس بازار‌هایی سخت‌گیر، لوکس و با حضور رقبای سرسخت اروپایی و آمریکایی دارند و نفوذ به آن‌ها دشوار است، دیگر همسایگان ایران در شرق و غرب با غیبت رقبای سرسخت و نیز نزدیکی‌های بیشتر از نظر تاریخی و فرهنگی بازار‌هایی مناسب‌تر به شمار می‌روند.

شاید «گسترش تجارت با همسایگان» شعار اجباری دولت بوده است تا سیاستی اختیاری، اما به هر شکل که باشد آمار نشان می‌دهد همچنان پتانسیل‌های تجاری کشور با همسایه‌های شرقی، یعنی افغانستان و پاکستان به شکل کامل به فعلیت درنیامده است؛ مساله‌ای که می‌توان آن را در گزارش بازوی پژوهشی اتاق بازرگانی تهران مشاهده کرد.

ارقام این گزارش نشان می‌دهد هر چند تجارت ایران و پاکستان در سال 1401 رشدی نزدیک به 60 درصدی را نشان می‌دهد، اما عامل افزایش حجم تجارت 3 برابر شدن حجم واردات کالا‌های پاکستانی به ایران است تا فتح بازار‌های صادراتی توسط ایران. در مورد افغانستان، حتی شاهد کاهش حجم مبادلات تجاری بوده‌ایم و تجارت دو کشور در سال 1401 در نسبت با سال پیش از آن 10 درصد کاهش داشته است. با این وجود گزارش اتاق بازرگانی با پیش‌بینی دو سناریو، امکان فتح بازار‌های این دو کشور را ممکن می‌داند.

آب رفتن بازار‌های ایران

بر اساس این گزارش در سال 2022 اقتصاد پاکستان عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی این کشور در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.

تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال 1401 با کاهش 9.6درصدی نسبت به سال 1400 همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش صادرات 10.2درصدی به این کشور، علی‌رغم افزایش واردات 39.3 درصدی از آن عنوان کرد. تجارت ایران و پاکستان در سال 1401 با سرعت بیشتری نسبت به سال 1400 افزایش یافته و به حدود 2.5 میلیارد دلار رسیده است که افزایش 59.1 درصدی را نشان می‌دهد.

عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان، افزایش حدودا 3 برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت 44 واحد درصد بوده است. عمده کالا‌های صادراتی ایران به افغانستان و پاکستان را در سال 1401 سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین روغن و سایر محصولات به‌دست‌آمده از تقطیر قطران‌های زغال سنگ، سایر هیدروکربور‌های حلقوی، سایر گاز‌های نفتی و هیدروکربور‌های گازی، قیرنفت و شیر خشک صنعتی از گاو تشکیل می‌دهند.

عمده کالا‌های وارداتی ایران از افغانستان و پاکستان نیز در سال مذکور، سرب تصفیه‌شده، سایر دانه‌های آفتابگردان، سایر نباتات و اجزای آن‌ها مورد مصرف در عطر‌سازی و داروسازی، برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده، برنج نیمه‌سفیدشده و دانه کنجد به استثنای بذر آن هستند. با توجه به توان رقابت‌پذیری ایران در بازار برخی محصولات وارداتی کشور‌های افغانستان و پاکستان، تامین نیاز‌های وارداتی این دو کشور با هدف افزایش سهم بازار ایران، تحت دو سناریو به شرح ذیل قابل طرح است.

در سناریوی اول، ایران می‌تواند حدود 164میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از 1.2 درصد به 1.4 درصد افزایش دهد. در سناریوی دوم، ایران می‌تواند حدود 306میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از 18.5 درصد به 23 درصد برساند. تولید ناخالص داخلی افغانستان، 14.6 میلیارد دلار بوده که این رقم نسبت به سال گذشته 20.7 درصد کاهش داشته است. تولید ناخالص داخلی پاکستان نیز در سال 2022 بالغ بر 374.7 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته 6.1 درصد افزایش یافته است. تولید ناخالص داخلی ایران نیز در سال مذکور، رقم 346.5 میلیارد دلار را نشان می‌دهد که رشد 3.78درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است.

بر اساس شاخص‌های اقتصادی ارائه‌شده، می‌توان گفت اقتصاد پاکستان در سال 2022، عملکرد بهتری نسبت به افغانستان و ایران داشته است. رشد اقتصادی پاکستان در سال گذشته، نسبت به دو کشور دیگر بالاتر و نرخ تورم آن نیز در مقایسه با ایران و افغانستان پایین‌تر بوده است.

جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به پاکستان نیز نسبت به دو کشور دیگر بیشتر بوده است. ذکر این نکته ضروری است که این مقایسه، صرفا بر اساس شاخص‌های اقتصادی منتخب انجام شده است و عوامل دیگری نیز در وضعیت اقتصادی یک کشور دخیل هستند. تجارت ایران با افغانستان برای دومین سال پیاپی در سال 1401 با کاهش 9.6 درصدی نسبت به سال 1400 همراه بوده است که دلیل آن را می‌توان کاهش 10.2 درصدی صادرات به این کشور در کنار افزایش 39.3 درصدی واردات از آن عنوان کرد. دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به افغانستان در سال 1401 کاهش صادرات میله‌های آهنی یا فولاد، بنزین و روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران‌های زغال سنگ بوده که مجموعا مشارکت منفی 12 واحد درصدی در کاهش صادرات به افغانستان را طی بازه مذکور دارند. عامل اصلی افزایش تجارت با پاکستان افزایش حدود 3برابری واردات ایران از این کشور با مشارکت 44 واحد درصد بوده است.

در واقع، افزایش تجارت با پاکستان از محل افزایش واردات و نه صادرات است. 8برابری برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق‌شده و افزایش حدودا 34 برابری برنج نیمه سفیدشده منجر به افزایش حدود 3 برابری واردات از پاکستان شده است. تراز تجاری ایران و پاکستان نیز در سال 1401، 490میلیون دلار بوده که کاهش 459 میلیون دلاری را نسبت به سال 1400 تجربه کرده است. در سال 1401 تنها حدود 51 کد تعرفه 8رقمی از پاکستان وارد شده که از این تعداد، 29 کد تعرفه جدید بوده است.

تجارت پاکستان با افغانستان از سال 2018 تا 2022 نشان می‌دهد روند نزولی تجارت این کشور با افغانستان در سال 2021 متوقف شده و در سال 2022 با سرعت بیشتری افزایش یافته است. در سال 2022 تجارت پاکستان با افغانستان حدود 2میلیارد دلار بوده که رشد 32درصدی نسبت به سال 2021 را تجربه کرده است. افزایش تجارت پاکستان با افغانستان طی مدت مذکور از محل افزایش واردات با مشارکت 22 واحد درصد بوده است. افزایش حدودا 4برابری و 3برابری واردات از دو کد تعرفه سایر زغال‌سنگ‌ها و زغال سنگ قیری عامل اصلی افزایش واردات پاکستان از افغانستان بوده است.

دو سناریوی تجاری برای ایران

بررسی‌های صورت‌گرفته در این گزارش بر اساس پتانسیل‌های صادراتی ایران در سال 1401 نشان می‌دهد که ایران، توان رقابت در برخی از کد‌های تعرفه با کشور‌های افغانستان و پاکستان در جهت افزایش سهم خود در تامین نیاز‌های وارداتی این دو کشور را داراست. بر همین اساس تحت دو سناریو به سهم ایران در تامین نیازهای‌های وارداتی کشور‌های افغانستان و پاکستان پرداخته می‌شود.

سناریوی اول: تامین کالا‌های وارداتی که توسط افغانستان در بازار پاکستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آن‌ها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که افغانستان در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان در کد‌های تعرفه‌ای که ایران در آن‌ها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود 164 میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان نقش داشته باشد که در این صورت، می‌تواند سهم خود در بازار پاکستان را از 1.2 درصد به 1.4 درصد افزایش دهد. در واقع، می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در 164 میلیون دلار توان رقابت با افغانستان در تامین نیاز‌های وارداتی پاکستان را دارد.

سناریوی دوم: تامین کالا‌های وارداتی که توسط پاکستان در بازار افغانستان وارد می‌شود و ایران در صادرات آن‌ها پتانسیل دارد. در صورتی که فرض بر این باشد که پاکستان در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان در کد‌های تعرفه‌ای که ایران در آن‌ها پتانسیل دارد، در نظر گرفته نشود، ایران می‌تواند حدود 306 میلیون دلار بیشتر در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان نقش داشته باشد که در این صورت می‌تواند سهم خود در بازار افغانستان را از 18.5 درصد به 23 درصد برساند. در واقع، می‌توان این‌گونه بیان کرد که ایران در 306 میلیون دلار، توان رقابت با پاکستان در تامین نیاز‌های وارداتی افغانستان دارد.

چرا اقتصاددانان «رابینسون کروزوئه» را دوست دارند؟

فساد دبش و دستمزد بازنشستگان