سبقت تاریخی قیمت تراکتور از درآمد کشاورزان

*س_مهدی عبداللهی در صبح نو نوشت: «احتراما به استحضار آن سازمان محترم می‌رساند طبق مصوبه جلسه مورخ 29 آبان 1400 هیات مدیره شرکت، نرخ فروش محصولات به‌طور میانگین به میزان 35 درصد افزایش یافته است.» این متن بخشی از نامه روزهای اخیر شرکت تراکتورسازی به رئیس اداره نظارت و ناشران گروه صنعتی و معدنی سازمان بورس است. بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد تراکتورسازان طی یک‌سال اخیر سه بار یعنی در اواسط مهرماه 1399، اوایل فروردین امسال و روزهای اخیر اقدام به افزایش قیمت محصولات خود کرده‌اند که نتیجه آن، افزایش 119 درصدی قیمت تراکتور از اول مهرماه 1399 تا اول آذرماه سال‌جاری است. بررسی‌ها نشان می‌دهد با این تغییر قیمت، طی یک‌سال اخیر قیمت تراکتورها از ارزان‌ترین تا گران‌ترین بین 125 تا 227 میلیون تومان افزایش داشته است. افزایش قیمتی که نتیجه آن، از دسترس خارج شدن خرید تراکتور برای 70 تا 80 درصد از روستاییان شده است. نکته قابل تامل اینکه، شرکتی که در یک‌سال قیمت محصولاتش را 119 درصد گران کرده، به‌صورت انحصاری و تضمین‌شده 98 درصد از بازار تراکتور کشور را در دست دارد. مورد جالب دیگر اینکه، به‌واسطه بازار کاملا انحصاری که در کشور شکل گرفته، خرید تراکتور برای اغلب کشاورزان به یک رویا تبدیل شده است و درحال حاضر طبق آمارهای وزارت جهاد کشاورزی به ازای هر 7.5 کشاورز تنها یک تراکتور وجود دارد. آمارها نشان می‌دهد سالانه درحالی 20 تا 22 هزار تراکتور در کشور توزیع می‌شود، اما صف‌های دریافت تراکتور ده‌ها برابر عرضه تراکتور است، به‌طوری که در کوچک‌ترین استان کشور 6 هزار متقاضی در صف خرید هستند. کشاورزان می‌گویند این بازار انحصاری موجب شده تراکتورسازان طی چندین دهه اخیر حتی اتاقک محافظ راننده (در مقابل سرما و گرما و حیوانات وحشی و...) را هم به‌عنوان آپشن اضافی نگاه کرده و آن را نصب نکنند و برای نصبش ارقام عجیب و غریبی از کشاورزان طلب کنند، موضوعی که منجر به انصراف 95 درصد از کشاورزان از این محافظ راننده شده است. _س*

119درصد افزایش قیمت در یک سال

خرداد سال 1399 شرکت تراکتورسازی ایران که بزرگ‌ترین شرکت تولید تراکتور کشور است، اعلام کرد از 29 اردیبهشت‌ماه نرخ فروش محصولات خود را افزایش داده است. پس از آن در مهرماه نیز این شرکت قیمت تراکتور را 25درصد افزایش داد. در بهار امسال شرکت اعلام کرد که قیمت‌ها را 30درصد افزایش داده و درنهایت در چند روز اخیر معاون مالی گروه صنعتی تراکتورسازی ایران در نامه‌ای به ریاست اداره نظارت و ناشران گروه صنعتی و معدنی از افزایش قیمت تراکتور خبر داده است. در متن این نامه آمده است: «طبق مصوبه جلسه مورخ 29 آبان 1400 هیات‌مدیره شرکت، نرخ فروش محصولات به‌طور میانگین به میزان 35درصد افزایش یافته است.»

هنوز نرخ‌های جدید اعلام نشده؛ اما با درنظر گرفتن افزایش 35درصدی، قیمت‌ها در انواع مدل‌های تراکتور بین 125 تا 227 میلیون افزایش خواهد یافت که در نوع خود ارقام شگفت‌انگیزی است. برای مثال تراکتور کشاورزی 475 تک‌دیفرانسیل که درحال‌حاضر ارزان‌ترین تراکتور کشاورزی شرکت تراکتورسازی است پس از افزایش 35درصدی قیمت‌ها، قیمت آن به 230 میلیون و 100 هزارتومان می‌رسد. قیمت این تراکتور تا قبل از افزایش در مهرماه پارسال حدود 105 میلیون و 100 هزارتومان بوده که نشان از رشد 119درصدی یا به‌عبارتی افزایش 125 میلیون تومانی آن طی یک سال دارد.

تراکتور جفت‌دیفرانسیل 475 نیز که سال گذشته تا قبل از مهر، 134 میلیون و 5 هزارتومان بوده، با افزایش 35درصدی اخیر قیمت آن به 294 میلیون و 500 هزارتومان خواهد رسید که این مدل نیز طی یک سال 119درصد یا به‌عبارتی 160 میلیون تومان افزایش قیمت داشته است. همچنین درصورت اعمال افزایش 35درصدی قیمت‌ها، تراکتور کشاورزی 399 تک‌دیفرانسیل به 321 میلیون تومان و جفت‌دیفرانسیل این مدل به 417 میلیون و 400 هزارتومان خواهد رسید که هر دو افزایش 119درصدی را طی یک سال تجربه می‌کنند. اولی 174 میلیون و 400 هزارتومان و دومی 227 میلیون تومان در یک سال افزایش قیمت خواهند داشت.

تراکتور کشاورزی 485 تک‌دیفرانسیل توربودار تا قبل از مهرماه پارسال حدود 115 میلیون تومان بوده که با نرخ جدید به 251 میلیون تومان می‌رسد، تراکتور کشاورزی 485 جفت‌دیفرانسیل توربودار در شهریور سال گذشته 144 میلیون تومان بوده که با نرخ جدید به 315 میلیون تومان؛ تراکتور کشاورزی 800 تک‌دیفرانسیل توربودار در شهریور سال گذشته 120 میلیون تومان بوده که با تغییر نرخ اخیر به 263 میلیون و 500 هزارتومان و تراکتور کشاورزی 800 جفت‌دیفرانسیل توربودار در پایان شهریور سال گذشته 152 میلیون تومان بوده که با نرخ اخیر قیمت آن به 333 میلیون تومان می‌رسد. درمجموع اگر نرخ اعلامی جدید اعمال شود، این چهار مدل مذکور طی یک سال اخیر به ترتیب 136 میلیون تومان، 171، 143 و 181 میلیون تومان افزایش قیمت را تجربه می‌کنند.

قیمت تراکتور معادل 20 تا 40 سال پس‌انداز یک روستایی

برای اینکه بدانیم این قیمت‌ها چه تاثیری بر زندگی مصرف‌کنندگان خواهد داشت، نسبت قدرت خرید خانوارهای روستایی را با قیمت تراکتور سنجیده‌ایم. برای این کار، جدیدترین گزارش هزینه - درآمد خانوارهای روستایی را که مربوط به عملکرد سال 1399 است، با قیمت‌های جدید مقایسه کرده‌ایم. این مقایسه با دو شاخص انجام شده است. شاخص اول، شاخص دسترسی است، آن را معادل تقسیم قیمت تراکتور بر کل درآمد خانوار درنظر گرفته‌ایم. یعنی خانوار با کل درآمدش چندسال طول می‌کشد تا بتواند تراکتور بخرد. براساس آنچه در جدول آمده، قیمت فعلی ارزان‌ترین تراکتور یعنی تراکتور کشاورزی تک‌دیفرانسیل معادل 5برابر درآمد سال گذشته خانوارهای روستایی است. این میزان 34برابر کل درآمد سال گذشته دهک اول، 17برابر درآمد دهک دوم، 11برابر درآمد دهک سوم و 9 تا 2برابر کل درآمد خانوارهای واقع در دهک‌های چهارم تا دهم است. اما شاخص دیگر، شاخص زمان انتظار برای خرید تراکتور است. از آنجا که خانوار روستایی نمی‌تواند کل درآمدش را پس‌انداز کند، با کسر چهار هزینه اصلی یعنی 1- پوشاک و کفش، 2- آب، گاز و برق مسکن، 2- بهداشت و درمان، 3- حمل‌ونقل و ارتباطات و 4- خوراکی‌ها، مدت زمانی را که طول می‌کشد خانوار روستایی بتواند یک تراکتور با قیمت فعلی بخرد، معادل زمان انتظار برای خرید تراکتور درنظر گرفتیم. لازم به ذکر است با توجه به بالا بودن نرخ مالکیت مسکن در روستاها، هزینه مسکن را کسر نکردیم.

با این حساب، زمان انتظار برای خرید یک تراکتور برای کل دهک‌ها 12.6 سال، برای دهک اول (کم‌درآمدترین) 173 سال، برای دهک دوم 72 سال، برای دهک سوم 37.6 سال، برای دهک چهارم نزدیک به 25 سال، برای دهک پنجم 18.6 سال، برای دهک ششم 14.6 سال، دهک هفتم 11.8 سال، دهک هشتم 9.4 سال، دهک نهم 7.4 سال و برای دهک دهم (پردرآمدترین) 3.9 سال خواهد بود. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد زمان انتظار برای خرید تراکتور در دهک‌های یک تا ششم بین 15 تا 173 سال است که عملا به معنی خارج شدن این گروه‌ها و دهک‌های درآمدی از مصرف‌کنندگان تراکتور و تبدیل شدن تراکتور به کالای گران‌قیمت است. با توجه به اینکه تراکتور و درمجموع ماشین‌آلات کشاورزی ابزار کار و نیاز ضروری کشاورزان و دامداران بوده و همانند خودرو خاصیت رفاهی ندارد، عدم دسترسی کشاورزان به ماشین‌آلات و ازجمله تراکتور به معنی فرسوده شدن بیش از پیش زیرساخت‌های تولید در کشور است. موضوعی که در دو سال اخیر نیز موجب شده رقم استهلاک سرمایه از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص پیشی بگیرد. درمجموع این پیری زیرساخت‌ها و ابزارهای تولید در کاهش بهره‌وری تولید و افزایش هزینه تولید و درنتیجه غیراقتصادی شدن فعالیت‌های تولیدی موثر خواهد بود.

به ازای هر 8 کشاورز یک تراکتور داریم

آنطور که آمارهای اعلامی مرکز توسعه مکانیزاسیون و تراکتورسازی نشان می‌دهد، سالانه بین 20 تا 22 هزار تراکتور بین کشاورزان توزیع می‌شود. این درحالی است که کارشناسان و مسئولان صنف‌های کشاورزی می‌گویند اگر هم سالانه 10 درصد از کشاورزان بخواهند تراکتور خریداری کنند، سالیانه به 40 تا 50 هزار تراکتور در ایران نیاز داریم، رقمی که دوبرابر میزان توزیع فعلی در کشور است.

اما بررسی آمارهای تعداد موجودی تراکتورهای کشاورزی و باغی کشور از سال 1381 تا سال 1398 (آخرین آمار رسمی وزارت جهاد کشاورزی) نشان می‌دهد تعداد تراکتورهای کشور از 255 هزار دستگاه در سال 1381 به 534 هزار و 466 دستگاه در سال 1398 رسیده است. به عبارتی طی 17 سال اخیر تعداد تراکتورهای کشور فقط 2 برابر شده است.

اما موضوع فقط به اینجا ختم نمی‌شود و مقایسه تعداد بهره‌برداران کشاورزی ایران با موجودی تراکتورها نشان می‌دهد وضعیت مالکیت تراکتور چندان تعریفی ندارد؛ چراکه تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی ایران که آمار رسمی آن مربوط به سال 1393 بوده 4 میلیون و 16 هزار نفر است. البته در سال‌جاری عباسی، رئیس مرکز مکانیزاسیون وزارت جهاد این تعداد را 4.5 میلیون بهره‌بردار ذکر می‌کند. با این حال در این گزارش مبنا را آمارهای رسمی مرکز آمار ایران قرار می‌دهیم.

در اینجا اگر آمار رسمی تعداد بهره‌برداران را درنظر بگیریم که 500 هزار نفر نیز کمتر از آمار غیررسمی است، با لحاظ کردن تعداد 534 هزار و 466 دستگاه موجودی تراکتور در کشور، به ازای 7.5 بهره‌بردار یک تراکتور در کشور وجود دارد. این وضعیت موجب شده کشاورزان زیادی پشت صف دریافت تراکتور بمانند. برای نمونه براساس اظهارات یکی از مسئولان جهاد کشاورزی استان ایلام، فقط در این استان 6 هزار نفر متقاضی دریافت تراکتور وجود دارد. این درحالی است که کل تراکتورهای توزیعی در کشور 22 هزار دستگاه است.

جان کشاورزان برای انحصارگرمهم نیست

چه بخواهیم چه نخواهیم، طی چندین دهه اخیر بخش عمده و اصلی تامین تراکتور در کشور در قبضه شرکت تراکتورسازی بوده است. آنطور که سیدجواد ساداتی‌نژاد، وزیر فعلی جهاد کشاورزی در اردیبهشت سال‌جاری گفته است، 98درصد بازار تراکتور در اختیار شرکت تراکتورسازی است. یکی از فعالان بخش کشاورزی به خبرنگار «فرهیختگان» می‌گوید این بازار به‌قدری انحصاری و تضمین شده برای یک تولیدکننده است که این تولیدکننده حتی از ساده‌ترین اقدام ممکن که نصب اتاقک برای تراکتور است هم خودداری می‌کند و جالب آنکه تراکتورسازان اتاقک تراکتور را که وسیله حفاظت کشاورزان در مقابل سرما و گرما و حیوانات وحشی است، به‌عنوان آپشن به کشاورزان پیشنهاد داده و به قیمت‌های گزافی آن را به فروش می‌رسانند که خرید و نصب آن خارج از توان 90 تا 95 درصد کشاورزان است. اما به‌نظر می‌رسد این انحصار کار خود را در قیمت‌ها هم کرده است؛ چراکه در این گزارش گفته شد که بین 6 تا 7 دهک دیگر توان خرید تراکتور را نخواهند داشت و حتی در این وضعیت خرید تراکتور برای دهک هشتم نیز دشوار شده است.