سه سناریو پیش روی اقتصاد ایران / خطر وقوع ابرتورم چقدر جدی است؟

زهرا علی اکبری - ایران برای اولین بار در تاریخ بیش از چهار سال است که با تورم بالاتر از 35 درصد روبروست. بحران تورم البته در همه‌ی سال‌های گذشته همراه اقتصاد ایران بوده و رفتارهای اجتماعی و اقتصادی ایرانیان را بنا بر اعلام جامعه‌شناسان دستخوش تغییر کرده است. موضوع تورم برای اغلب کشورهای جهان مساله‌ای حل شده است اما سال‌های طولانی است که تورم بالا همراه اقتصاد ایران است.

در دوره‌هایی خاص تورم مانند بحران اقتصادی سال 2008، همه‌گیری کرونا و جنگ روسیه علیه اوکراین، تورم در برخی کشورهای جهان افزایشی شده است اما تورم‌های بالا نیز در این مقیاس در محدوده 10 درصد برآورد می‌شوند. این در حالی است که تورم 10 درصدی برای اقتصاد ایران تورمی پایین و معقول محصوب می‌شود.

اکادمی دانایان گزارشی درباره متغیرهای پولی و تورم به امضای رییس اسبق سازمان بورس، حسین عبده تبریزی تدوین کرده و این نکته که ایران بیش از همیشه در معرض وقوع ابرتورم است را تایید می‌کند.

در این گزارش نیز با اشاره به اینکه این اولین بار است اقتصاد ایران طی چهار سال متوالی تورمی بالاتر از 35 %را تجربه می کند، تاکید شده است: این شواهد آماری در کنار نبود دورنمایی روشن از وضعیت اقتصادی کشور، نشان می‌دهد که تهدید خطر ابرتورم برای اقتصاد ایران جدی‌تر شده است.

بیشتر بخوانید:

ضعیف‌ترین تیم اقتصادی در حال کار در دولت سیزدهم است / نشانه‌ای از مهار تورم نیست

نسخه جدید برای خانه دارشدن تهرانی ها / خانه را متر به متر بخرید

ابرتورم چیست؟

شرایط ابرتورمی، چرخه‌ای است که با افزایش سریع، بیش از حد و خارج از کنترل سطح عمومی قیمت‌ها شروع شده و هر نوع رفتاری از سوی سیاست‌گذار با افزایش قیمتها پاسخ داده می‌شود.

چرخه ابرتورم چرخه‌ای فزاینده است و ظرف یک یا دو سال، تورم‌های بلندمدت 20 درصد، ناگهان به بالای 100 درصد افزایش می‌یابند.

خیز تازه تورم از کجا آغاز شد؟

تورم ایران در حدفاصل سال‌های 1339 تا 1400 را نشان می‌دهد میانگین تورم بلند مدت ایران در این دوره 16 %است. با این حال وضعیت تورمی ایران در دهه نود، وضعیتی متفاوت‌تر و شکننده‌تر نسبت به سال‌های گذشته بوده است. بر این اساس بررسی تورم نقطه به نقطه و تورم میانگین ایران، در حد فاصل سال‌های 1391 تا دی ماه 1401 داده‌های مهمی را در بر دارد. هر چند در سال‌های ابتدایی دهه نود ایران با تورم بسیار بالا روبرو بود اما درسال‌های 1392 تا 1396 یعنی در دوره مسئولیت دولت یازدهم (دولت اعتدال)، اقتصاد ایران کاهش تورم و ثبات نسبی اقتصاد را تجربه کرد اما در فروردین 1397 نقطه چرخش وضعیت تورم در ایران رخ داد. این تاریخ، با خروج امریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) همزمان است. از این ماه به بعد نرخ تورم نقطه به نقطه روند صعودی پیدا کرده است. پس از چند ماه روند نزولی، تورم نقطه به نقطه مجددا از سال 1401 نزدیک به صعودی و بالاتر از تورم میانگین قرار گرفته است.

تورم کدام طبقه اقتصادی را نشانه می‌رود؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد اقتصاد ایران در مقایسه با سایر کشورهای دنیا در مقابله با تورم بسیار ضعیف عمل کرده است. تورم مزمن و دورقمی در اقتصاد ایران همواره وجود داشته است. علاوه بر آثار رفاهی که مصرف کننده با آن مواجه است، با ایجاد نااطمینانی گسترده در کسب وکارها، امکان سرمایه گذاری و توسعه را از آنها سلب کرده است.

با توجه به وزن متفاوت کالاها و خدمات در سبد مصرفی خانوارهای مختلف، تأثیر پذیری گروه‌های مختلف درآمدی از تورم به یک میزان نیست. در شکل 7تورم دهک‌های اول و دهم در حد فاصل سال‌های 1397 تا 1401 نمایش داده شده است. در این بازه زمانی و تا مهر 1400، تورم دهک دهم (دهک ثروتمندتر) بالاتر از دهک‌های ضعیف‌تر است؛ اما از مهرماه سال 1400 و با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران، تورم دهک‌های ضعیف‌تر نسبت به دهک‌های ثروتمندتر بیشتر بوده و در حال حاضر این فاصله بیش‌تر از 9 درصد است. این شکل نشان می‌دهد که وضعیت قشر ضعیف در حال حاضر با سرعت بیشتری نسبت به سایر اقشار تضعیف می‌شود. باتوجه به تورم بسیار بالاتر اقلام خوراکی و سهم بیش‌تر این گروه از کالاها در سبد مصرفی خانوارهای کم درآمد، وضعیت به وجود آمده قابل پیش بینی بوده است.

با توجه به این که درحال حاضر تورم سبد مصرفی خانوارهای کم درآمد از خانوارهای پردرآمد بیشتر است، افزایش سطح قیمت‌ها، درآمد حقیقی خانوارهای آسیب‌پذیر را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ این به معنی کاهش توان خانوار برای حضور در بازار محصول و در نتیجه کاهش تقاضا برای کالاها و خدمات از سوی این خانوارهاست.

در حال حاضر، هزینه‌های مسکن (اجاره)، هزینه‌های خوراکی و حمل و نقل بیش از 70 درصد هزینه‌های سبد مصرفی خانوار شهری در ایران را تشکیل داده است. همین امر دلیل بالاتر بودن فشار تورمی بر دهک‌های کم‌درآمد را به خوبی روشن می‌کند.

آیا ابرتورم در راه است؟

در گزارش تدوین شده به امضای حسین عبده تبریزی سه سناریو در این زمینه پیش‌بینی شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اتفاقات چند سال اخیر، سرریز تمام ناترازی‌ها و عدم تعادل‌های اقتصاد کلان ایران است که همراه با انتظارات تورمی مردم، امکان ابتکار عمل را از سیاست گذاران گرفته است. هر اصلاح اقتصادی و سیاستی در وضعیت جاری ایران، به تصمیم گیری‌های سخت سیاسی گره خورده است. از این رو خوش بینانه‌ترین و نامحتمل‌ترین سناریو، انجام اصلاحات اقتصادی است. گذار به تورم پایین و پایدار، مستلزم نهادینه سازی سیاستگذاری و مدیریت صحیح است. اتخاذ سیاست‌های هدف‌گذاری نرخ تورم، استقلال بانک مرکزی، تصویب و اجرای قاعده مالی و اصلاح ساختار بودجه دولت راه‌کارهایی است که در بیش از 90 کشور دیگر اجرا شده و منجر به حصول تورم های تک رقمی شده است. در صورت این رخداد، پیش‌بینی ِ می‌شود تورم در یک بازه زمانی پنج ساله کاهش یابد و به سطح تورم‌های معمول در دنیا برسد.

سناریوی دوم اما بر ماندگاری شرایط موجود دلالت دارد. این بدان معناست که تورم بین 40 تا 50 درصد (هرچند نامطلوب) به عنوان محتمل‌ترین سناریو، ارزیابی می‌شود. در این سناریو، سطح تورم در اقتصاد ایران در سطحی معادل دو تا سه برابر روند 50 سال گذشته است. ترکیه، پرو، برزیل، بلاروس و آنگولا کشورهایی هستند که شرایطی مشابه را تجربه کرده‌اند. این سناریو در بلند مدت نمی‌تواند ادامه یابد و حالت گذاری است که یا به انجام اصلاحات اقتصادی منجر می‌شود یا به فروپاشی ریال و اقتصاد.

سومین سناریو اما بدبینانه‌ترین سناریو است. احتمال وقوع این سناریو اتفاقا در ماه‌های گذشته احتمال تقویت شده است. اگر در ماه‌های آتی تغییر روندی صورت نگیرد، تمامی شواهد حاکی از آن است که ایران با سرعت در حال حرکت به سمت ابرتورم است. پیشبینی تورم در شرایطی که چرخه تورمی فعال شده باشد، امری محال است. بررسی داده‌های تورم سودان در سال 2020، لبنان در سال 2021، ونزوئلا در سال 2015، زیمباوه در سال 2019، کنگو در سال 1991 و بلاروس در سال 1993 و سایر کشورهایی که ابرتورم را تجربه کرده اند، نشان می‌دهد که چرخه ابرتورم چرخه‌ای فزاینده است و ظرف یک یا دو سال، تورم‌های بلندمدت کمتر از 20 درصد، ناگهان به بالای 100 درصد افزایش می‌یابند.

223223