سوزن‌دوزی، هنر احیاشده ترکمن‌ها از قلب تاریخ

سوزن دوزی ترکمن که به آن سیاه‌دوزی نیز گفته می‌شود و در بین این قوم به "کشته" معروف است، از قدیم در جامعه سنتی این قوم و توسط دختران و زنان آن برای تزیین لباس‌های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده‌ها استفاده می‌شد و تا همین چند دهه اخیر مورد استقبال قرار داشت اما رفته رفته با رشد تکنولوژی و ایجاد کارگاه‌های صنعتی، رو به فراموشی قرار گرفت.

با این حال در سایه دلسوزی هنرمندان پیشکسوت ترکمن در رشته سوزن دوزی و نیز تلاش و حمایت مدیران میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان بویژه در گنبدکاووس از اوائل دهه 90 تاکنون با برگزاری دوره‌های آموزشی این هنر درحال فراموشی بار دیگر احیا و در مسیر رشد و تعالی قرار گرفت به گونه‌ای که اکنون این هنر دستی طرفداران پرشماری دارد.

به گفته مریم آق آتابای رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس، هم اکنون تعداد هنرمندان و فعالان رشته سوزن دوزی ترکمن در این شهرستان 2 هزار و 660 نفر است که بیشتر در مناطق روستایی این شهرستان مرزی و در منازل مشغول خلق آثار هنری در این رشته هستند.

رشته سوزن دوزی ترکمن پس از اقدامات اولیه برای احیا، ابتدا در آبان 91 و در سیصد و سی و سومین اجلاسیه کمیته ملی پوشاک و فرآورده‌های نساجی الیاف سازمان میراث فرهنگی کشور موفق به دریافت نشان ملی استاندارد شد و چند ماه بعد در چهارم بهمن نیز با شماره ردیف هزار در فهرست آثار نامملوس کشور به ثبت ملی رسید و با پیمودن گام های ترقی، اکنون در مرحله ثبت روستاهای فعال این رشته هنری در فهرست آثار ملی است.

براین اساس، پرونده 2 روستای "تنگلی و حاجی قوشان" شهرستان گنبدکاووس که هر کدام به ترتیب 300 و 500 هنرمند فعال رشته سوزن دوزی دارد، به چهارمین جلسه شورای راهبردی ثبت ملی شهرها و روستاهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شد تا در مورد آن داوری و درصورت تصویب، این روستاها ثبت ملی شوند.

به گفته آق آتابای علت انتخاب دو روستای تنگلی از توابع بخش مرزی داشلی برون گنبدکاووس و روستای حاجی قوشان از توابع بخش مرکزی این شهرستان تعداد بالای هنرمندان فعال در این 2 روستا با مجموع 800 هنرمند است.

آق آتابای از شناسایی 2 هزار و 606 هنرمند رشته سوزن دوزی ترکمن در گنبدکاووس نیز خبر داد و اضافه کرد: اداره میراث فرهنگی با همکاری مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای این شهرستان و با هدف ارتقای مهارت فعالان این رشته برای تکمیل دوخت‌های سنتی و تلفیق آن به هنرهای امروزی بویژه دوخت لباس‌های محلی همراه با تزیینات زیبا و نیز ایجاد اشتغال برای بانوان و دختران، دوره‌های آموزشی برگزار می‌کند.

رییس اداره میراث فرهنگی گنبدکاووس ادامه داد: اگرچه فعالیت در رشته سوزن دوزی نیاز به ابزار زیادی ندارد اما فعالان این رشته نیاز به تسهیلات با کارمزد پایین و بیمه تامین اجتماعی دارند که پیگیری‌های لازم برای تحقق این مطالبه و همچنین راه‌اندازی پایانه صادرات صنایع دستی در این شهرستان برای صادرات تولیدات هنرمندان و نیز بازارچه فروش صنایع دستی درحال انجام است.

سوزن دوزی یکی از صنایع دستی با سابقه و پرافتخار اقوام ایران زمین بویژه ترکمن‌ها در گلستان است که با هنرمندی زنان و دختران این قوم، پارچه‌های ساده به منسوجاتی با رنگ های متنوع و نقش‌های چشم نواز تبدیل می‌شوند، ابزار کار این هنر بسیار ساده بوده و آنها با سرانگشتان ماهر و تفکر خلاق خود نخ‌های رنگین را از لایه‌های الیاف پارچه‌های بدون نقش و ساده عبور می‌دهند و نقش‌هایی نشات گرفته از تصاویر سنتی و بومی و طبیعت منطقه تولید و به آن ارزش می‌دهند.

از دیگر مسایل مربوط به سوزن دوزی ترکمن، نقوشی به کار رفته در آن است که به طور عمده اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد.

اشکالی مانند ساری ایچیان (عقرب زرد)، قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق (کچه نقش)، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی و شلپه نقش که این نوع دوخت در گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا و کلاله عمومیت بیشتری دارد.

مهمترین فراورده‌های سوزن دوزی ترکمن یقه، سرآستین لباس، شلوار زنان (بالاق)، کلاه (آلین دانگی یا حلقه ای برای سر زنان)، بوءروک (عرقچین)، چابیت (بالاپوش زنانه)، بقچه، کوینه‌ک (پیراهن زنانه) و کورته است.

استان گلستان یک میلیون و 900 هزار نفر جمعیت دارد که کمتر از نیمی از آن ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند که بیشتر در شهرهای گنبدکاووس، مراوه‌تپه، کلاله، بندرترکمن، گمیشان و آق قلا سکونت دارند.

• گنبدکاووس
• ترکمن
• وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی
• گلستان