سینمای مستند مازندران؛ شاخص در کشور، غریب در استان
ساری - ایرنا - گرایش سینماگران مازندرانی به سینمای مستند سبب شده که در محافل سینمایی کشور از این استان به عنوان یکی از پیشگامان سینمای مستند یاد شود، اما با وجود تعدد هنرمندان و مستندسازان شاخص در مازندران و تولید آثار خوب، در مدیریت استان و چشم‌اندازهای توسعه‌ای، بهره‌ای از ظرفیت سینمای مستند گرفته نمی‌شود.
به گزارش ایرنا، امروز 21 شهریور و روز ملی سینماست؛ هنری که امروز از آن به عنوان یک صنعت درآمدزا در دنیا یاد می‌شود و در مازندران هم پیشینه‌ای به اندازه یک قرن دارد. از اواخر قرن نوزدهم نظامی‌های آلمانی و روس دستگاه‌های پخش فیلم را وارد مازندران کردند تا امروز که عصر سینمای دیجیتال است، هنر هفتم به مازندران گره خورده است. در دهه‌های 40 و 50 به مرور بر تعداد سینماها در مازندران افزوده شد و میل به تماشای فیلم‌های سینمایی در مازندران بیشتر شد، اما از همان دهه 50 به مرور مازندرانی‌هایی پیدا شدند که تصمیم گرفتند از یک مخاطب سینما، به مؤلف سینما تبدیل شوند و از همین نقطه موجی جدید از ارتباط سینما و مازندران ایجاد شد. رفته‌رفته بر تعداد علاقه‌مندان به تولید آثار سینمایی در مازندران افزوده شد که این روند رو به افزایش کماکان نیز به چشم می‌آید؛ فرآیندی که منجر به تولید آثار شاخصی در سینمای کشور شده است.
نکته قابل توجه و مهم اما در مورد سینماگران مازندران، از ابتدای فعالیت تولید آثار تصویری تا کنون، میل به فعالیت در ژانر مستند است. مروری بر فعالیت و تولیدات سینماگران مازندرانی طی چند دهه اخیر به وضوح نشان می‌دهد که شاخص‌ترین چهره‌های سینمایی مازندران میل زیادی به تولید آثار مستند و تجربی داشتند و حتی برخی از آن‌ها با این که در سینمای بدنه نیز آثار شاخص و مقبولی ساختند، اما نگاه‌شان به سینمای مستند و تجربی غالب و پررنگ‌تر است.
پرچمداری سینمای مستند در کشور
زنده‌یاد استاد خسرو سینایی متولد ساری که از پیشقراولان سینمای مستند در کشور محسوب می‌شود، شاخص‌ترین چهره سینمایی مازندران است که ده‌ها اثر در گونه مستند توسط او تولید شد. ابراهیم مختاری و فرشاد فداییان اهل بابل نیز از مستندسازان برجسته سینمای کشور هستند که مستندهای ارزشمند و جذابی تولید کرده‌اند.
زنده‌یاد خسرو سیناییخسرو معصومی، سینماگر باسابقه اهل بهشهر هم از دیگر سینماگران شناخته‌شده‌ای است که هر چند به طور مستقیم در سینمای مستند حضور نداشت، اما در برخی آثار داستانی‌اش رد پای مستند به چشم می‌خورد.
نادر مقدس سینماگر شناخته شده اهل آمل نیز با وجود تولید آثاری در سینمای داستانی، نگاهی تجربی و مستندگونه به سینما دارد و طی سال‌های اخیر تلاش کرده در مازندران این تجارب را به نسل جدید علاقه‌مند به سینما انتقال دهد. این گرایش به سینمای مستند و تجربی را در فعالیت‌های سینمایی محمدعلی سجادی سینماگر باسابقه و مطرح مازندرانی هم می‌توان یافت که با وجود تولید فیلم‌های سینمایی داستانی و جنایی، توجهی ویژه به سینمای تجربی و همچنین نگاهی اساطیری در هنر سینما دارد.
استمرار درخشش
علاوه بر این چهره‌ها که از نسل اول سینماگران مازندران محسوب می‌شوند، از نسل‌های جدید و جوان نیز چهره‌های برجسته دیگری در سینمای کشور از مازندران مطرح هستند که بسیاری از آن‌ها آثار پرمخاطب و جذابی تولید کردند و تا کنون موفق به کسب جوایز مهم داخلی و خارجی شدند. محمدحسین مهدویان کارگردان جوان و شناخته شده اهل بابل هرچند که این روزها به عنوان کارگردانی از سینمای بدنه محسوب می‌شود، اما با تولید مستند وارد عرصه سینما شد و شکل جدیدی از تولید مستند در ایران را با مستند سریالی «آخرین روزهای زمستان» و فیلم سینمایی «ایستاده در غبار» آغاز کرد. او در فیلم‌های سینمایی بعدی‌اش نیز با نگاهی مستندگونه آثاری شاخص و پرمخاطب و اثرگذار تولید کرد.
مهدی قربان‌پور با ساخت آثاری مانند «ما همه سربازیم»، «من انرژی هسته‌ای نیستم» و به ویژه «زمناکو» توجه مستندسازان و مخاطبان سینمای مستند کشور را به خود جلب کرد و در چندین جشنواره داخلی و خارجی حائز رتبه شده است.
یاسر طالبی مستندساز جوان و پرکار مازندرانی هم در سال‌های اخیر هنرش در سینمای مستند را با تولید آثاری که در جشنواره‌های داخلی و خارجی یا شبکه‌های تلویزیونی مورد توجه قرار گرفته‌اند اثبات کرده است. مستند «دلبند» به کارگردانی او تقریبا در همه جشنواره‌های معتبر سینمای مستند جهان از جمله IDFA خوش درخشید و مورد توجه قرار گرفت. طالبی در مستندهای تلویزیونی نیز آثار پرمخاطبی مانند «نفس‌های آخر» تولید کرده است.
مهدی زمان‌پور کیاسری با مستندهای شاخصی مانند «مشتی اسماعیل» که ده‌ها جایزه بین‌المللی را کسب کرده یا آثاری مانند «پاپلی» و «آسک» نیز از دیگر مستندسازان برجسته مازندران در سینمای کشور است که تا کنون جوایز داخلی و خارجی زیادی را کسب کرده است. او اخیرا مستند سریالی و جنجالی «مرگ پشت دیوارهای سبز» را با موضوع پسماند در مازندران تولید کرده که در مرحله تدوین قرار دارد.
مهدی منیری مستندساز و پژوهشگر سینمای مستند که با مستند پرمخاطب و جذاب «تینار» توانست سینمای مستند را در دهه 80 وارد خانه‌های مازندرانی‌ها کند نیز با مستندهای بومی و جذابی مانند «امیری خونش»، «آمنه خاله»، «کرب»، «سوگ و سماع» و «سیوا» از دیگر چهره‌های شاخص سینمای مستند کشور به شمار می‌رود.
محمدرضا وطن‌دوست دیگر سینماگر و مستندساز شاخص مازندرانی است که تولیداتش عموما در جشنواره‌های داخلی و خارجی مورد توجه قرار می‌گیرند و با زبان سینمای مستند تلاش می‌کند روایتگر گوشه‌ای از جامعه و فرهنگ باشد. آثاری مانند مستند متفاوت «ننا» که به طور کامل با ثبت بازتاب تصاویر از روی آب تولید شد، «وقتی لیموها زرد شدند»، «لسک»، «لوتوس» و «ذوالجناح، روز پنجاه هزار سال» برخی از آثار شاخص وطن‌دوست هستند.
به این نام‌ها باید یاسر خیر را نیز افزود که با مستندهایی چون «شاه رخ»، «سه چنگ خاک» و «آهستگی» توان و هنر خود در مستندسازی را به جامعه سینمای مستند کشور نشان داد و در دسته مستندسازان شناخته شده مازندرانی قرار گرفت. تعداد سینماگران فعال در مازندران که گونه سینمایی مستند را انتخاب کرده‌اند بسیار بیشتر از این تعداد است. سید احمد طاهرپور پیشکسوت عکاسی و سینمای مستند، مجید قربانی آهودشتی، افشین آذریان، عیسی بابایی، جواد وطنی، مهدی حیدری، مریم رزاقی، زنده‌یاد سید قاسم خدامی، مهدی اکبری و بسیاری از چهره‌های دیگر را می‌توان در مازندران یافت که فعالیت‌شان را در عرصه سینمای مستند دنبال می‌کنند.
بیان واقعی و صریح معضلات اجتماعی
وجود این همه ظرفیت در مازندران با توجه به ماهیت سینمای مستند علاوه بر این که می‌تواند فرصتی برای این استان در عرصه سینما و هنر هفتم باشد، موقعیتی برای معرفی ظرفیت‌های این استان یا بیان مشکلات و چالش‌های این استان نیز به شمار می‌رود. کما این که در مستند «نفس‌های آخر» اثر یاسر طالبی همین اتفاق افتاد و در مستند «مرگ پشت دیوارهای سبز» ساخته مهدی زمان‌پور کیاسری به همین چالش‌ها پرداخته می‌شود. اما به نظر می‌رسد از این فرصت و موقعیت بهره مناسبی گرفته نمی‌شود.
عضو هیأت مدیره خانه سینمای مستند مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا دلیل گرایش سینماگران مازندرانی به گونه مستند را غنای فرهنگی این استان و تعدد سوژه‌های جذاب اجتماعی و فرهنگی در این استان برای به تصویر کشیدن در قالب سینمای مستند می‌داند و معتقد است که این موقعیت می‌تواند برای توسعه مازندران به کار گرفته شود، اما به آن در استان کم‌توجهی می‌شود.
وی اظهار می‌کند: مستندسازان مازندرانی از پیشگامان سینمای مستند ایران هستند. اساتید خسرو سینایی، ابراهیم مختاری، منوچهر تبری، فرشاد فداییان و بسیاری از بزرگان دیگر از نسل قدیم و چهره‌های جوان امروزی از این استان افتخارات زیادی را برای مازندران کسب کردند و توانستند با ابزار سینمای مستند بخشی از فرهنگ و بوم مازندران را برای مخاطبان سینمای مستند در داخل و خارج از کشور به نمایش بگذارند و معرفی کنند.
کم‌توجهی مدیران استان به سینمای مستند
رضا اکبریان با اشاره به اثرگذاری سینمای مستند در تصمیم‌گیری‌های مدیران می‌افزاید: متأسفانه برخی از مدیران ما با سینمای مستند آشنا نیستند. وقتی در دهه 60 فیلم مستندی از استاد سید احمد طاهرپور سبب تصمیم‌گیری مسئولان و نمایندگان مجلس برای یک موضوع مرتبط با کشاورزی در مازندران می‌شود یا فیلم مستند «دکل‌بندها» ساخته «علی احمدی زرین‌کلایی» از دکل‌بندان گلوگاه، مسئولان را به پیگیری برای حل مشکل بیمه و سایر مشکلات دکل‌بندان سوق می‌دهد، اهمیت این بخش از سینما در جامعه مشاهده می‌شود.
این مستندساز و پژوهشگر سینما با بیان این که بسیاری از سینماگران در تهران و سایر استان‌ها، مازندران را با سینمای مستند می‌شناسند، اظهار می‌کند: مسأله مهمی که در مازندران وجود دارد نداشتن شناخت برخی مدیران فرهنگی نسبت به سینمای مستند است. ما تولیدات خوبی توسط هنرمندان داریم. اما برای پخش آن‌ها حمایت وجود ندارد. به همین دلیل در پخش آثار در استان دچار مشکل هستیم.
اکبریان یکی از دلایل این کم‌توجهی را بی‌میلی برخی مدیران از بیان برخی واقعیت‌ها توسط سینمای مستند می‌داند و خاطرنشان می‌کند: یکی از رسالت‌های سینمای مستند بیان چالش‌هاست. اما برخی مدیران خیلی از این نگرش خوش‌شان نمی‌آید. به همین دلیل پخش و اکران خیلی از فیلم‌های تولید شده توسط هنرمندان مازندرانی در مازندران جدی گرفته نشد. در حالی که مازندران از نظر کیفی و تولید اثار مستند جایگاه خوبی در کشور دارد، نگاه مدیریتی به سینمای مستند در این استان مناسب نیست.
تلاش برای ارتقاء جایگاه سینمای مستند
وی می‌افزاید: البته امیدواریم که خانه سینمای مستند مازندران بتواند با استمرار برگزاری کارگاه‌های آموزشی شرایط مناسبی را برای رشد و توسعه سینمای مستند در استان، کشف و پرورش استعدادها و همچنین ایجاد ارتباط بیشتر و بهتر بین جامعه و سینمای مستند به وجود آورد و پلی برای ارتباط بین مسئولان و هنرمندان سینمای مستند به منظور بهره‌گیری از توانمندی و فرصت موجود در این گونه از سینما برای توسعه استان باشد.
اکبریان حمایت از جشنواره بین‌المللی فیلم وارش را نیز یکی از ضروریات توسعه هنر سینما و سینمای مستند در مازندران می‌داند و می‌گوید: اگر در مازندران به جای پراکندگی تصمیم‌ها برای برگزاری جشنواره‌های مختلف سینمایی و فیلم، روی جشنواره وارش سرمایه‌گذاری کنیم اتفاقات خوبی برای سینمای این استان خواهد افتاد و تولیدات خوبی هم خواهیم داشت.
نقش سینمای مستند در توسعه‌یافتگی
بسیاری از کارشناسان حوزه علوم اجتماعی معتقدند سینمای مستند می‌تواند در توسعه اقتصادی یک جامعه نقش مستقیم ایفا کند. این نگاه در مورد مازندران نیز صدق می‌کند. اما از نگاه این گروه در صورتی چنین هدفی محقق خواهد شد که مسئولان استان، سینمای مستند را به عنوان اهرمی برای توسعه‌یافتگی و رشد جامعه در بخش‌های مختلف بپذیرند.
یک منتقد سینما، فعال فرهنگی و عضو هیات مدیره خانه سینمای مستند مازندران با بیان این که سینمای مستند کارکردهای منحصربه‌فردی برای جامعه دارد که در سایر گونه‌های سینمایی ممکن است دیده نشوند، می‌گوید: سینمای مستند دست کم سه کارکرد مهم اجتماعی شامل کارکرد تعلیمی، کارکرد تبلیغی و کارکرد بازنمایی دارد. این‌ها کارکردهایی است که ممکن است گونه‌های دیگر سینما و هنر و سایر رسانه‌ها نداشته باشند.
حسین نادعلیزاده می‌افزاید: با توجه به نسبتی که بین سینمای مستند و مسأله واقعیت وجود دارد، با همه نظرهای مخالف و موافقی که وجود دارد، آن چه که در عموم دیده می‌شود نوعی اعتماد نسبت به سینمای مستند است که ممکن است در دیگر گونه‌های سینما آن را پیدا نکنید. همین مساله باعث می‌شود اشخاص و جامعه بیشتر و بهتر به این گونه از سینما اعتماد کنند. طبیعتا هر چه اعتماد بین مخاطب و یک رسانه بیشتر شود تأثیرگذاری هر دو بر همدیگر بیشتر خواهد شد.
میان‌بر هنری برای تحقق توسعه
وی درباره ریشه‌های حائز اهمیت بودن سینمای مستند در جامعه‌ای مانند مازندران تصریح می‌کند: مازندران در حوزه صنعت و کشاورزی و صنایع وابسته به کشاورزی در حال فعالیت است. یک وجه سینمای مستند وجه تبلیغاتی آن است که می‌تواند به کمک سینمای صنعتی که در دنیا خیلی زیاد مورد توجه و رو به پیشرفت است و اثرگذاری بالایی دارد، در این زمینه برای استان اثرگذار باشد.
نادعلیزاده خاطرنشان می‌کند: خروجی‌های این ظرفیت هنری به راحتی از رسانه‌های مختلف قابل پخش است. نهادهایی مثل آموزش و پرورش تلاش‌های زیادی می‌کنند تا برخی مفاهیم که در کلاس درس قابل طرح نیست را در محیط خانواده به دانش‌آموزان بگویند. اینجا هم می‌توان از سینمای مستند بهترین استفاده را برد. بنابراین می‌بینیم که سینمای مستند به اشکال گوناگون در جامعه می‌تواند تاثیرگذار باشد.
این فعال فرهنگی معتقد است بسیاری از سیاستمداران و مسئولان مازندران که قرار است طرح‌های بزرگی را اجرا کنند اگر ظرفیت‌های سینمای مستند را بشناسند و وجه تبلیغی آن را نه به معنای پروپاگاندا، بلکه به معنای توجیه‌گری و تسریع‌گری به کار بگیرند، نتایج مطلوبی خواهند دید.
او تصریح می‌کند: سینمای مستند به دلیل همزیستی با مسأله واقعیت و حقیقت مورد اعتماد مردم است. مسئولان استان یقین بدانند اگر وارد این حوزه شوند زودتر به اهداف مورد انتظار و مفید برای جامعه می‌رسند.
*س_برچسب‌ها_س*
