شاهدان به غایبان اطلاع دهند / ادبیات و ثبت واقعه تاریخی غدیر

پس از دستور پیامبر (ص) مبنی بر آنکه شاهدان واقعه غدیر باید غایبان را از آن مطلع کنند، شاعران دست به کار شدند. نخستین شاعری که در سروده‌هایی نغز به ثبت واقعه غدیر پرداخت حسان بن ثابت بود.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: ادبیات آیینی با دین و باورهای دینی عجین شده و درون مایه مذهبی دارد و می‌کوشد باورهای مذهبی را تقویت کرده و به جانبداری از اندیشه‌های دینی و مذهبی بپردازد. ادبیات آیینی ستایش فضیلت‌های اخلاقی و انسانی بوده و سوگ و مرثیه‌ای به شمار می‌رود در فقدان فضیلت‌هایی که در جامعه درک نشده و متروک مانده است. تاریخ ادبیات اسلامی که با طلوع اسلام، جلوه‌های درخشانی از ادبیات را در قالب‌های شعر، نثر، خطابه و... به جهان عرضه کرد، سرشار از نمونه‌های ارزنده ادبیات آیینی است؛ به دیگر سخن، شعری که از آموزه‌های دینی و اسلامی متاثر شود، در چارچوب ادبیات آیینی می‌گنجد و از آن با عنوان ادبیات آیینی تعبیر می‌کنند.

با ظهور دین اسلام، قبیله قریش، دعوت رسول گرامی اسلام (ص) را که سراسر نور، توحید و یگانه پرستی بوده، نادیده انگاشت و با آن به مقابله برخاست. مشرکان قریش تا زمان فتح مکه به سال هشتم هجری، همواره می‌کوشیدند در برابر کلمه توحید مقابله کرده و مردم را نیز به شیوه‌های گوناگون از پیوستن به اسلام منع می‌کردند.

بزرگان و ثروتمندان قریش، تنها به نبرد مسلحانه با آیین اسلام و پیروان رسول اکرم (ص) بسنده نکردند و پیکار با مسلمانان را به صحنه ادبیات، شعر و رجز خوانی نیز کشاندند. شاعران قریش که از سوی بزرگان و ثروتمندان قریش مورد حمایت بودند، پیامبر اسلام (ص) را در اشعار خود مورد هجو و نکوهش قرار داده و به نقد رسالت رسول خدا (ص) در اشعارشان می‌پرداختند. شاعرانی همچون عبدالله بن الزبعری، ابوسفیان بن حارث، عمرو بن عاص، ضرار بن خطاب، ابوسفیان بن حرب و...

در واکنش به رفتار کفرآمیز مشرکان قریش و هجو رسول خدا (ص) در شعر، سرایندگان هوادار رسول خدا (ص) نیز دست از پای ننشستند و آنان نیز به دفاع از آموزه‌های بلند و انسان‌ساز دینی - اسلامی و رسول گرامی اسلام (ص) پرداختند و پاسخ اشعار مشرکان قریش را با سروده‌های خود دادند؛ شاعرانی همچون ابوطالب بن عبدالمطلب، حسان بن ثابت أنصاری، عبدالله بن رواحه، کعب بن مالک و کعب بن زهیر. سروده‌های شاعران مکتب‌گرای اسلام همچون حسان بن ثابت و... را می‌توان طلیعه ادبیات آیینی در جهان اسلام توصیف کرد.

واقعه عظیم و سرنوشت‌ساز غدیرخم در حجهالوداع که در آن پیامبر (ص) ماموریت یافت تا نعمت را بر مردم تمام کند، نیز از جمله موضوعات سرایندگان ادبیات آیینی از دیرباز بوده و اکنون نیز هست به نحوی که غدیریه سرایی بدل به سنتی در ادبیات اسلامی شد. درباره غدیر در شعر شاعران کهن با محمدجواد گودینی به گفت‌وگو نشستیم.

رویداد تاریخی غدیر، واقعه‌ای بزرگ و بی مانند در جهان اسلام بود و از آنجایی که دستوری از پیامبر (ص) به این شرح صادر شد که: «فلیبلغ الشاهد الغائب» یعنی شاهدان آنرا به غایبان اطلاع دهند، گروه وسیعی از سرایندگان به ثبت ادبی این رویداد تاریخی در قالب شعر و آثار ادبی خود همت گماشتندگودینی، مدرک دکتری زبان و ادبیات عرب از دانشگاه تهران دارد. او پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «اسوه رادمردی: تاملی بر زندگی و سیره امام علی (ع)»، «تاملی بر زندگانی ابو الاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه» (تالیف مشترک با مجتبی زارعی)، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری (ع)»، «چهل حدیث در فضائل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «چهل حدیث در فضیلت قرآن کریم»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «خورشید هفتم؛ نگاهی به زندگانی امام موسی بن جعفر (ع)»، «گفتاری در سیاست و قدرتِ عصر عباسی اول»، «امام حسین (ع)» و «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد» است.

شاهدان به غایبان اطلاع دهند

گودینی صحبت‌های خود در این گفت‌وگو را با اشاره به یک دستور پیامبر مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) آغاز کرد و چنین ادامه داد: رویداد تاریخی غدیر، واقعه‌ای بزرگ و بی مانند در جهان اسلام بود و از آنجایی که دستوری از پیامبر (ص) به این شرح صادر شد که: «فلیبلغ الشاهد الغائب» یعنی شاهدان آنرا به غایبان اطلاع دهند، گروه وسیعی از سرایندگان به ثبت ادبی این رویداد تاریخی در قالب شعر و آثار ادبی خود همت گماشتند. نخستین شاعری که به رویداد غدیر پرداخت حسان بن ثابت انصاری شاعر پیامبر (ص) بود.

وی افزود: حسان بن ثابت که از شاهدان عینی غدیر خم بود، در اشعاری نیکو و مشهور این رویداد را مورد توجه قرار داد و چنین سرود:

ینادونهم یوم الغدیر نبیهم / بخم و أسمع بالرسول منادیا

یقول فمن مولاکم و ولیکم / فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا

الهک مولانا و أنت ولینا / و لم تر منا فی الولایه عاصیا

فقال له: قم یا علی فاننی / رضیتک من بعدی اماما و هادیا

فمن کنت مولاه فهذا ولیه / فکونوا له أنصار صدق موالیا

هناک دعا اللهم وال ولیه / و کن للذی عادی علیا معادیا

گودینی ادامه داد: پس از حسان، برخی دیگر از اصحاب پیامبر (ص) که دستی نیز بر شعر و ادبیات داشتند، در زمان‌های گوناگون به سرودن اشعاری با اشاره به رویداد غدیر پرداختند؛ از جمله «قیس بن سعد انصاری» که در پیکار صفین و در حضور امام علی (ع) اشعاری را ایراد کرد که به جایگاه والای امام (ص) نزد پیامبر (ص) و نیز رویداد تاریخی غدیر خم اشارت دارد. وی در برخی از ابیات آن چنین سروده است:

و علی امامنا و امام / لسوانا أتی به التنزیل

یوم قال النبی: من کنت مولا / ه فهذا مولاه خطب جلیل

انما قاله النبی علی الامه / حتم ما فیه قال و قیل

این پژوهشگر تاریخ اسلام همچنین به شعر دوران‌های دیگر اشاره کرد و گفت: در روزگار خلافت بنی امیه و بنی عباس نیز گروه بسیار از شاعران علوی و برخوردار از گرایش‌های شیعی و امامی، در سروده‌ها، خطبه‌ها و نوشته های ادبی خود به رویداد تاریخی غدیر پرداخته و آن را ثبت کردند. از جمله این شاعران می‌توان به سرایندگان و شخصیت‌های تاریخی اشاره کرد: کمیت بن زید اسدی، عبدی کوفی، سید حمیری، دعبل خزاعی، دیک الجن، شریف مرتضی، شریف رضی، مهیار دیلمی و...

نخستین شاعری که به رویداد غدیر پرداخت حسان بن ثابت انصاری شاعر پیامبر (ص) بود. وی که از شاهدان عینی غدیر خم بود، در اشعاری نیکو و مشهور این رویداد را مورد توجه قرار داد

این مترجم و مدرس دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود به سروده‌های شاعران کهن در تمدن ایرانی - اسلامی در موضوع رویداد عظیم غدیر اشاره کرد: در ادب پارسی نیز رویداد غدیر در شعر سرایندگان این مرز و بوم جایگاهی بس بزرگ داشته و به آن پرداخته‌اند و یا با اشارت از کنار آن گذشته و کنایه‌وار بدان اشاره کرده‌اند؛ همچون کسایی مروزی که از سرایندگان نامدار ادب پارسی در سده چهارم هجری و از پیشگامان ادب آیینی در میان فارس زبانان بود. او در سروده‌ای چنین گفته است:

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر * بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کیست بدین حال و که بوده است و که باشد * جز شیر خداوند جهان، حیدر کرار؟

این دین هدی را به مثل دایره‌ای دان * پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار

علم همه عالم به علی داد پیمبر * چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار

وی اضافه کرد: شاعر در عبارت «بدو داد همه کار» به رویداد تاریخی غدیر نظر دارد که پیامبر اسلام (ص)، وصی خود امام علی (ع) را به همگان معرفی کرده، او را مولا و پیشوای مومنان معرفی کرده و به تعبیر زیبای شاعر همه کار را به او واگذار می‌فرماید. خلاصه آنکه حادثه غدیر خم در روز 18 ذی الحجه سال 10 هجری و در پایان واپسین حجی که پیامبر به جای آورد یعنی حجه الوداع، از رخدادهای سرنوشت ساز و پیچ‌های مهم تاریخی است که در منابع روایی و تاریخی شیعه و اهل سنت روایت شده و به دلیل اهمیت آن، توجه گروه بسیاری از سرایندگان را از دیرباز تاکنون به خود جلب کرده است، به طوری که یکی از محورهای مهم علویات - یعنی سروده‌هایی که در ستایش و بیان فضیلت‌های امام علی (ع) سروده شده - این رویداد بود.

سید حمیری و سرودن از غدیر

گودینی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به یکی از توانمندترین شاعران شیعی در اواخر عصر بنی امیه و غدیریه او اشاره کرد و ادامه داد: حیف در این فرصت به سروده‌های شاعر توانای شیعی در پایان عصر بنی امیه و طلیعه خلافت عباسی یعنی جناب سید حمیری اشاره نکنیم. این شاعر نامدار جهان تشیع، با وجودی که در خانواده‌ای چشم به جهان گشود که همگان از دشمنان اهل بیت (ع) بودند و حتی امام علی (ع) را با ناسزا یاد می‌کردند، اما رویکردی متفاوت را در پیش گرفت. او به تشیع علاقه‌مند شد و استعداد خویش را در سرودن اشعاری نیکو، زیبا، پرمغز و پرمعنا در ستایش اهل بیت طاهرین (ع) بویژه حضرت امیر (ع) صرف و هزینه کرد و از جمله به رویداد غدیر نیز توجه کرد و در چندین جای دیوان خود و سروده‌هایش به این جریان تاریخی نگاه‌ها را متوجه می‌کند.

شاعران اهل سنت نیز از این مسئله مهم غفلت نکرده و در سروده‌های خود آن را به تصویر کشیده‌اند که از زیباترین جلوه‌های غدیر در شعر اهل سنت، می‌توان به «علویات سبع» سروده دانشمند بزرگ اهل سنت جناب «ابن ابی الحدید معتزلی» اشاره کردوی افزود: از جمله زیباترین اشعار سید حمیری، اثری است که او در آن به حدیث منزلت و جایگاه والای امام علی (ع) نزد خاتم پیامبران (ص) اشاره کرده و چنین سروده است:

أشهد بالله و آلائه * و المرء عما قاله یُسأل

ان علی بن أبی طالب * خلیفه الله الذی یعدل

و انه کان من أحمد * کمثل هارون و لامُرسل

قدقام یوم الدوح خیر الوری * بوجهه للناس یستقبل

و قال من قد کنت مولی له * هذا له مولی لکم موئل

لکن تواصوا بعلی الهدی * ان لا یوالوه و ان یخذلوا

دانشمندان اهل سنت و استناد به شعر حسان بن ثابت

واقعه‌ای که در زمان پیامبر مکرم اسلام (ص) در غدیرخم اتفاق افتاد مورد تایید و در نتیجه روایت عموم عالمان و ادیبان مسلمان اعم از عالم شیعه و عالمان اهل سنت قرار گرفت. گودینی در توضیح بیشتر این موضوع گفت: غدیر تنها به شیعیان اختصاص نداشته و ندارد و در نتیجه تنها در اشعار شیعیان انعکاس نیافته است؛ بلکه همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی بدان اهتمام داشته و در آثار خود ثبت کرده‌اند و در انتقال آن به نسل‌های آینده در قالب شعر کوشیده‌اند. شاعران اهل سنت نیز از این مسئله مهم غفلت نکرده و در سروده‌های خود آن را به تصویر کشیده‌اند که از زیباترین جلوه‌های غدیر در شعر اهل سنت، می‌توان به «علویات سبع» سروده دانشمند بزرگ اهل سنت جناب «ابن ابی الحدید معتزلی» اشاره کرد. این دانشمند برجسته در مدح امام علی (ع) به رویداد تاریخی غدیر نیز اشاره و آن را ثبت کرده است.

نویسنده کتاب «اسوه رادمردی: تاملی بر زندگی و سیره امام علی (ع)» افزود: در میان نویسندگان، محدثان و مفسران اهل سنت نیز گروه بسیاری رویداد تاریخی غدیر را در نوشته‌های خویش آورده و به سروده‌ها به ویژه سروده حسان بن ثابت) اشاره کرده و به ثبت آنها پرداخته‌اند. از جمله منابع اهل سنت که این رویداد تاریخی در آنها پررنگ گزارش و با شعر و آثار ادبی همراه شده، می‌توان به کتاب «کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب» نوشته دانشمند بزرگ اهل سنت جناب شیخ گنجی شافعی، «ینابیع الموده لذوی القربی» تالیف دانشمند و محدث بزرگوار اهل سنت جناب قندوزی حنفی، «الفصول المهمه فی معرفه الائمه» نوشته ابن صباغ مالکی، «تذکره الخواص» نوشته سبط بن جوزی و... اشاره کرد.

نویسنده کتاب «تاملی بر زندگانی ابو الاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش» در بخش دیگری از سخنان خود مهم‌ترین منبع شیعی در روایت علویات و غدیریه‌ها را نیز نام برد و گفت: همانطور که اشاره شد این دانشمندان اهل سنت در کتاب‌های خود علاوه بر مسئله غدیر و بیان روایات و نکات تاریخی، به شعر و ادبیات این حوزه موضوعی نیز اشاره کرده و سروده‌های شاعرانی که در باب غدیر از خود برجای گذاشته‌اند اعم از شیعه و سنی را مورد توجه قرار داده‌اند. در منابع شیعی نیز معروفترین اثری که در این باره به نگارش درآمده، کتاب مشهور «الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب» نوشته مرحوم علامه عبدالحسین امینی است. این دانشمند برجسته جهان تشیع در این اثر خود کوشیده رویداد غدیر را در قرآن، سنت پیامبر (ص) و نیز شعر سرایندگان و آثار ادبا گردآوری کند و عمده توجه وی نیز منابع تاریخی، ادبی، روایی و تفسیری اهل سنت بوده است.