ظرفیت سازمانهای مردم نهاد برای عبور از بحران کرونا
مشارکت‌جویی، مشارکت‌پذیری و اساسا مفهوم مشارکت به معنای اعم آن، این روزها محمل کنکاش‌ها و مباحثات نظری بسیاری است. در نظریات متاخر حکمرانی، گذار به شیوه مشارکتی در تصمیم‌گیری‌ها، برنامه‌ریزی و ادار امور، یک ضرورت تلقی می‌شود. این ضرورت را از یک سو پیچیدگی‌های دنیای مدرن و از سوی دیگر روحیه مشارکت‌جویانه مردم، تشدید کرده است. در حقیقت، مردم، منابع و مشارکت، اساس توسعه پایدار انسانی را تشکیل می دهند. مشارکت نقش ترکیب کننده دو عامل دیگر را دارد و برآیند آن دو نیز به شمار می‌رود. از این رو مشارکت عنصر کلیدی در فرآیند توسعه پایدار تلقی می‌شود و در این میان، تشکل‌های مردمی با ایفای نقش در ساحت‌های مختلف، در شکل‌گیری برنامه ریزی مشارکتی و برنامه‌ریزی در راستای توسعه پایدار بسیار موثرند.
از این گذشته سمن‌ها، بعنوان حلقه واسط مردم و حاکمیت، نقش بسیار موثر و مهمی در اصلاح مسیرهای نادرست و خطاها را در سیاست‌گذاری‌ها بعهده دارند. چنانکه مثلا در ماههای گذشته نقد عملکرد دستگاههای اجرایی توانسته از برخی سیاست‌گذاری‌های ناموجه جلوگیری بعمل آورد. برای نمونه به دنبال توسعه اپیدمی کرونا در ایران، جمعی از شبکه‌های ملی و تخصصی سازمانهای مردم‌نهاد با ارسال یک نامه به رییس جمهور از او و سیستم مدیریت کشور خواستند تا با تشکیل "کمیته ملی مدیریت بحران" و اطلاع‌رسانی شفاف، بیماری کرونا را کنترل و کشور را از بحران پیش رو عبور دهند.
این در حالی است که تا پیش از ورود سازمانهای مردم‌نهاد و شکل‌گیری جریان انتقادی در فضای افکار عمومی، به نظر می‌رسید شاهد جدیت و اهتمام کامل دستگاههای اجرایی در مقابله با بحران نبودیم و پس از نقش‌آفرینی این سازمانها، تا حدی اصلاح مسیر اتفاق افتاد و کشور در مواجهه با کرونا به نتایج قابل قبولی در مقایسه با سایر کشورها رسید. این مسئله اهمیت رویکرد اجتماع‌محور و ظرفیت سازمانهای مردم‌نهاد در ارتقای حکمرانی و برنامه‌ریزی‌ها را به ما گوشزد می‌کند.
برای واشکافی این ظرفیت، خوب است اجمالا نگاهی به نقش سازمان های مردم نهاد در کمک به مدیریت بحران ها بیندازیم. سازمانهای مردم‌نهاد یا همان سمن‌ها در ایران در بحران‌های سال‌های اخیر کشور مانند سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها، محرومیت‌زدایی و همچنین بحران کرونا تلاش‌های موثری انجام داده‌اند و همین مسئله قدرت و توانایی آنها را به عنوان ظرفیتی بالقوه برای عبور از مشکلات و بحران ها به همگان اثبات کرده است. در ایران تاکنون20هزار سازمان مردم‌نهاد، با تأکید بر سه اصل داوطلبانه، غیرانتفاعی و غیرسیاسی تشکیل شده است.
برای هماهنگی و ساماندهی فعالیت این تشکل‌ها، با مشارکت خود آنها 31 «شبکه هماهنگی تشکل‌های مردم‌نهاد در مدیریت بحران» در 31 استان کشور تشکیل شده است. ایجاد سرپناه برای افرادی که مسکن خود را در مخاطرات طبیعی از دست داده‌اند و ارایه نیازهای اولیه غذایی، دارویی و بهداشتی به خانواده‌های آسیب‌دیده، از جمله اقدامات سازمانهای مردم نهاد در بحران‌های طبیعی همچون سیل و زلزله بوده است. یا مثلا بسته‌های معیشتی سمن‌ها در ماه مبارک رمضان امسال، 240 هزار خانوار محروم را در سراسر کشور پوشش داد.
به طور کلی در بحران‌های مختلف، در مرحله پیشگیری سازمانهای مردم نهاد می‌توانند به عنوان ارزیاب و ناظر سطح آمادگی و ایمنی در بخش‌های مختلف جامعه عمل کنند و موقع لزوم با ارزیابی نقاط ضعف و آسیب‌های موجود، به ارائه هشدار اولیه بپردازند. در مرحله آمادگی نیز سازمانهای مردم نهاد می‌توانند در زمینه ارتقای آگاهی عمومی و همچنین آموزش عموم مردم موثر باشند. به عنوان مثال برگزاری کارگاه‌های آموزشی اجتماع‌محور در زمینه ارتقای سطح ایمنی، پیشگیری از حوادث، آشنایی مردم با نحوه کمک به تیم‌های امداد و نجات، نحوه گرفتن خدمات در زمان حادثه و... می‌تواند از طریق سازمانهای مردم نهاد انجام شود. همچون همین ایام که سمن‌ها در استان کهگیلویه و بویراحمد در خاموش کردن آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس نقشی محوری ایفا می‌کنند. مشخصا در زمینه کرونا، سازمانهای مردم نهاد از لحاظ فرهنگی و آموزشی نقش بسزایی در مهار این بیماری داشتند. این سازمانها ضمن همکاری با نهادهای تخصصی و مراکز بهداشت و درمان، با ایجاد پایگاه‌های مجازی آموزشی به هوشیاری مردم در مواجهه با ویروس کرونا افزودند.
باید به این نکته توجه داشت که سمن‌ها حلقه واسطی هستند که می‌توانند اعتماد ملی را بین مردم، حاکمیت و دولت ارتقا دهند، کیفیت فعالیت این سازمانها بدنه اجتماعی قوی‌تری را در جامعه پدید می‌آورد و نهایتا اینکه این سازمانها به مثابه تشکل‌های یاری‌رسان، به واسطه برخورداری از مولفه‌هایی چون تخصص، چابکی و سازمان‌یافتگی، می‌توانند در مواقع بحران، دوشادوش دولت در مسیر خدمت‌رسانی به جامعه گام بردارند.
بر همین اساس، جامعه به تقویت هرچه بیشتر سمن ها نیاز دارد؛ چرا که سمن ها بازوان پرتوان مردمی هستند که می توانند در شرایط دشوار به یاری دولت و نهادهای رسمی آمده و از شدت آلام اجتماعی بکاهند. تجربه بحران کرونا نشان داد سازمانهای مردم‌نهاد در صورت تقویت، ساماندهی و به‌کارگیری هدفمند، می‌توانند نقش فوق‌العاده مهمی در یاری به مردم و حاکمیت ایفا کنند. این ظرفیت باید بیش از پیش جدی گرفته شود.
* فعال اجتماعی