عمارت ملک بوشهر، اثر ملی در تصرف بی سرپناهان
بوشهر - ایرنا - اثر ملی عمارت ملک در بوشهر که روزگاری صاحب آن در تقابل با استعمار پیر انگلیس پرچم این دولت را پایین کشید و ازجایگاه و اعتبار خاصی در بوشهر برخوردار است امروز در تصرف بی سرپناهانی قرار گرفته که آن را ملک خود می دانند و حاضر به رها کردنش نیستند تا تکمیل عملیات مرمت آن تسریع شود.
به گزارش ایرنا، صحبت از خانه 100ساله محمد مهدی ملک التجار است؛ آسمان‌خراش دوره قاجار در بوشهر که خاطره روز و روزگاری خوش را در سینه دارد، یکی از عمارت‌های زیبا و بنام منطقه جنوب کشور است که با گذشت زمان به دلیل برخی سهل انگاری ها و شرایط اضطراری دوران جنگ تحمیلی گرفتار مشکلاتی شده که حل آنها نیازمند دخالت شورای تامین استان بوشهر است.
در همه سال‌های زندگی در بوشهر نام عمارت ملک را بارها شنیده بودم اما آشنایی با این عمارت به همین نام و خواندن تاریخچه مختصری از آن محدود شده بود. در بازدیدی که به همراه جمعی از خبرنگاران از این عمارت داشتیم هرچند آثار بسیاری از تخریب و نامهربانی‌هایی که معارضان روا داشته بودند، قامت همچنان راست این عمارت را خراشیده بود اما ستون‌های با عظمت و محکم آن هنوز نشان از روزهای خوب دارد.
این بنا به دلیل وسعت زیاد و استحکامی که داشته مدتها و تا همین حالا سرپناهی برای مهاجران جنگی و برخی از افراد بی سرپناه بوده و هست و از این رهگذر زخم تصرف، تخریب و جفای بسیاری به خود گرفته است اما آنطور که مجری طرح توضیح داد امروز سعی شده مرمت و ترمیم شود.
بنایی با سبک معماری بیرونی کاخ‌های فرانسه
نگاهی به سابقه تاریخی عمارت ملک و شاخصه‌های منحصر به فرد آن برای روشن‌تر شدن اهمیت ترمیم و بهتر بگوییم نجات آن، ارزشمند است؛ "محمد مهدی ملک التجار" صاحب این عمارت معروف محله "بهمنی" بوشهر، تاجری ثروتمند بوده که با بسیاری از تاجران داخلی و خارجی و سرکنسول دوره قاجار فرانسه در بوشهر حشر و نشر داشته است؛ وی در یکی از سفرهای خود به فرانسه شیفته معماری کاخ‌های این کشور شد و این علاقمندی پایه ساخت عمارت ملک را گذاشت.
آنطور که سودابه معموری مسئول ثبت آثار اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر می‌گوید: عمارت ملک در سال 1277 هجری قمری اواخر دوره قاجار در هشت کیلومتری جنوب شهر بوشهر در منطقه بهمنی که درآن زمان خارج از شهر بوشهر و در مجاورت جاده ارتباطی مهم و حیاتی بوشهر - شیراز به شمار می‌رفت، احداث شد.
به گفته او معماری به کار رفته در عمارت ملک برگرفته از عمارت‌های قرن 19 کشور فرانسه است اما در آن از مصالح ساختمانی بوم آور شامل سنگ‌های مرجانی و چوب‌های "چندل" که از جنگل‌های مانگرو (حرا) گرفته شده و در و پنجره های آن نیز زیر نظر مهندسان فرانسوی ساخته شده است.
عمارت ملک در 2 طبقه با مساحت 24هزار و 500 مترمربع و مساحت اعیان 9هزار و 700 مترمربع ساخته شده که پیشخوان بنا شامل فضای باز و گسترده‌ای است که پیوند دهنده فضای شهر به این مجموعه و به سکوی سردر و عمارت اصلی راه دارد، بخش دوم مربوط به سکوی بنا است که با یک ردیف پله به بنای اصلی متصل شده و بخش سوم عمارت مربوط به سردر بنا بوده و شامل فضای ایوان که خود از سه جفت ستون تشکیل شده است که به ساختمان اصلی می رسند، همچنین یک در بزرگ چوبی با تزئینات فلزی در این بخش دیده می شود و بخش چهارم عمارت اصلی است دارای 2 طبقه بوده و روی دیوارهای آن نیز نقاشی های بی نظیری دیده می‌شود.
در سالن پایین عمارت؛ ملک التجار جلسه‌ها و ملاقات‌های خود را با افراد بانفوذ انجام می‌داد و در طبقه بالا نیز ضیافت‌های خصوصی انجام می‌گرفت. با توجه به اینکه سبک معماری داخلی این عمارت از ساختمان سازی در سواحل خلیج فارس به نام بنگله گرفته شده است، شامل یک قسمت استحفاظی، بارو و شاه نشین و چند ایوان و اتاق های مسکونی هستند، همچنین در این مجموعه علاوه بر بخش های ذکر شده، باغ های تودرتو نیز وجود دارد که از طریق دیوار از هم جدا شده و هر کدام ازآنها ورودی جداگانه ای برای ارتباط با فضای بیرونی دارند.
عمارت ملک برخلاف سایر بناهای بافت قدیم بوشهر پله بیرونی رو به فضا در آن دیده نمی‌شود و پله‌های این بنا گرد، ارتفاع کم و فضاهای مدور در مرکز، ورودی مسقف و بیرون زده دارد؛ فضای خدماتی آن از اصطبل، حمام، فضای خدمه و صرافی شکل گرفته است.
یکی از عجیب ترین مزیت های عمارت ملک مربوط به سیستم خنک کننده منحصربه فرد آن است به نحوی که دیوار قطور این عمارت دو جداره بوده و بین دو دیوار در حدود 2 متر فاصله وجود دارد و همین جدار باعث می شود تا دمای هوای داخل عمارت ثابت بماند، چون فاصله میان این دو دیوار را با برگ خیس نخل یا نوعی خار پر می کردند تا هوا از دریچه هایی خاصی وارد این محفظه شود و پس از برخورد با این گیاهان مرطوب خنک شده و از روزنه های زمینی وارد عمارت شود تا در تابستان به مانند کولر فضای داخلی عمارت را خنک و دلپذیر سازد.
عنوانعمارت ملک مقر نظامی انگلیسی ها
این عمارت قاجاری حافظه تاریخی ارزشمندی به همراه دارد؛ خانه ملک‌التجار در جریان جنگ جهانی اول از دست متجاوزان انگلیسی درامان نماند و به عنوان مقر نظامی انگلیسی‌ها مورد استفاده قرار گرفت و سال‌ها در این کاخ ساکن بودند و پس از ورشکست شدن ملک‌التجار بسیاری از لوازم قیمتی و نفیس این عمارت را با بهای اندک خریداری و با خود به انگلستان بردند.
به دلیل اختلاف رخ داده میان ملک التجار و انگلیسی‌ها، نمایندگی سیاسی این دولت در بوشهر عمارت را از این خاندان می‌گیرد و تا سال‌های واپسین عصر قاجار عمارت ملک به یکی از مهمترین مراکز نظامی انگلیسی‌ها در بوشهر تبدیل می‌شود و در اواخر سلطنت رضا شاه این عمارت که به خوابگاه نظامیان تبدیل شده بود بعد از چندین بار بازسازی روبه ویرانی نهاد و به دلیل وسعت زیاد آن مرمت نشد.
عمارت ملک‌التجار در طول 40 سال گذشته نیز دستخوش ناملایماتی شده و توسط افراد بی سرپناه و مهاجران جنگی تصرف و ساخت و سازهای نا هماهنگ در محوطه آن صورت گرفته است که نمای این بنای ملی و تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است.
ثبت ملی عمارت تا مرمت
این عمارت تاریخی در 17 آذر سال 1377 با شماره 2184 به عنوان یکی از آثار ملی استان بوشهر به ثبت میراث فرهنگی رسید اما همچنان پذیرای مهمانانی بود که برخی از آنها دیگر خود را مالک می دانند و ساماندهی و بیرون کردن آنها نیازمند اراده و عزمی قوی است.
این عمارت تاریخی در سال 1383 از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر تملک شد و بالاخره در سال 1397 از سوی این اداره کل و با همکاری سایر نهادها و سازمان‌های استانی هفت خانواری که درعمارت اصلی سکونت داشتند به خارج از بنا منتقل و اسکان داده شدند و روزنه امید برای احیا دوباره این عمارت جوانه زد.
مرداد ماه سال 1398 این عمارت از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، توسعه صنایع دستی و فرش دستباف به بخش خصوصی واگذار تا این بنا مرمت و به یک مجموعه فرهنگی، اقامتی، گردشگری تبدیل و مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
به گفته معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر هفت خانواده در عمارت اصلی یا همان بخش شاه نشین این عمارت ساکن بودند که با هماهنگی مسئولان استان و سایر دستگاه‌های حمایتی ساماندهی و اسکان داده شدند.
اما آنطور که نصرالله ابراهیمی می‌گوید: هنوز 60 تا 70 خانوار دیگر در اطراف و محوطه این عمارت تاریخی ساکن هستند که با توجه به پیشرفت 45 درصدی کار مرمت ساختمان اصلی عمارت، ساماندهی آنها همکاری و همراهی شورای تامین استان و سایر نهادهای حمایتی را می‌طلبد.
البته او یادآوری می‌کند که تاکنون 2 بار حکم تخلیه عمارت ملک گرفته شده اما اجرایی نشده و اجرای آن منوط به تصمیم‌گیری شورای تامین استان بوشهر است که باید با همکاری مسئولان ارشد استان امکان سنجی لازم برای تعیین جا و مکان آنها مشخص شود.
آنطور که ابراهیمی اذعان می‌کند: احیا و مرمت بناهای تاریخی یکی از رویکردهایی است که آنها را از آسیب جدی محفوظ نگه می دارد و نقشی مهم در بحث توسعه گردشگری، ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی و جذب گردشگر دارد، اما از نظر این کارشناس میراث فرهنگی با توجه به محدودیت اعتبارات بخش احیا و مرمت، حضور بخش خصوصی در این بخش می‌تواند کمک حال دولت و راهکاری برای حفظ به هنگام بناهای تاریخی به عنوان میراث فرهنگی منطقه باشد.
هرچند متصرفان با دخل و تصرف نظم و ترتیب عمارت ملک را به هم ریخته بودند اما آنطور که پیمانکار پروژه می‌گوید: با زحمت زیاد به حالت اولیه بازگردانده شد.
ادامه حضور معارضان در عمارت ملک هزینه های مرمت بنا را هدر می‌دهد
کارشناس ارشد مرمت بنا و پیمانکار پروژه عمارت ملک می‌گوید: در زمان حاضرکار استحکام بخشی و مرمت سازه انجام شده و در مرحله مرمت، تزئینات، احیا و بهره برداری قرار دارد.
عباس محترمی ادامه می‌دهد: تاکنون بیش از 6 میلیارد تومان برای مرمت و احیا عمارت ملک هزینه شده و با توجه به تورم و گرانی مصالح پیش بینی می‌شود این پروژه با 10 تا 12 میلیارد تومان سرمایه گذاری به پایان برسد.
از نظر او سرمایه گذاری سنگینی برای احیای عمارت ملک انجام شده اما تا زمانی‌که این بنا به طور کامل از دست متصرفان خارج نشود این سرمایه گذاری بی فایده است چون با توجه به شکل نامناسب حضور معارضان در اطراف و محوطه عمارت تاریخی ملک در صورت پایان کار مرمت عمارت باز هم امکان حضور و اقامت توریست در آن وجود ندارد.
محترمی نیز با ابراهیمی اتفاق نظر دارد که به عنوان سرمایه گذار بدون پشتوانه و تدبیر مسئولان استان امکان بیرون کردن این معارضان از محوطه اطراف عمارت ملک وجود ندارد.
این کارشناس ارشد مرمت بنا اینطور ادامه می‌دهد: در اطراف عمارت ملک فضاهای تاریخی و منحصر به فردی وجود دارد که به دلیل حضور معارضان و دخل و تصرفی که انجام داده اند این فضاها رو به از بین رفتن نهاده و نمونه آن حمام مربوط به دوره قاجار است که با وجود اینکه برای حفظ این اثر چندین بار راه دسترسی به آن مسدود شده اما باز هم دیده می‌شود که معتادن متجاهر و برخی ولگردان آن را تخریب و وارد آن می‌شوند.
تکمیل مرمت عمارت ملک باعث رونق گردشگری، اقتصاد و اشتغال و ارتقای امنیت
محترمی می‌گوید میدانگاهی پشت عمارت ملک وجود دارد که در صورت بازسازی می‌تواند یک میدان امام (اصفهان) در مقیاس کوچک برای بوشهر باشد و اگر این محوطه تخلیه و مورد مرمت قرار گیرد جلوه ویژه ای به این بخش از شهر داده می‌شود.
از نظر او مرمت بناهای تاریخی و تبدیل آنها به فضاهای اقامتی و فرهنگی در هر منطقه گردشگران بیشتری را به سمت خود فرا می‌خواند و همین امر باعث ایجاد رونق اقتصادی و اشتغال و از طرفی موجب ارتقای سطح زندگی و امنیت در منطقه می‌شود.
زمانی عمارت یکی از اصلی ترین ساختمان‌های شهر به حساب می آمد رفت و آمد زیادی در آن می شد هرچند این بنای تاریخی امروز با گذر زمان در محاصره بناهای جدید قرار گرفته اما عظمت و گستردگی این عمارت باز هم توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
عمارت ملک سقفی برای سرپناهان
همانطور که در ابتدای این گزارش گفته شد عمارت ملک این روزها تبدیل به سقفی برای زندگی بی سرپناهان شده و چندین خانواده دراطراف این عمارت ساکن هستند؛ زندگی این افراد و ساخت و سازهای غیر مهندسی و در یک کلام در حد یک سرپناه سبب شده تا تغییراتی در فضای پیرامونی عمارت به وجود آید و این دخل و تصرف‌ها بیش از گذر زمان به این عمارت قدیمی آسیب برساند اما برای تخلیه فضای پیرامونی این بنا مسئولان شهرستان باید چاره اندیشی کنند چون بیشتر این افراد بی بضاعت و بی سرپناه هستند.
در این بین شنیدن سخنان ساکنان اطراف عمارت ملک که بسیاری از آنها امروز دیگر ادعای مالکیت دارند خالی از لطف نیست.
هاشم، یکی از همان ساکنانی است که توان اجاره نشینی و پرداخت اجاره بهای سنگین را در شهر بوشهر ندارد و بناچار در یکی از خانه های بلوکی ساخته شده پیرامون عمارت ملک زندگی می‌کند. او می‌گوید: کسب و کار درستی ندارم و با هزار بدبختی پنج سال پیش 10 میلیون تومان به صاحب قبلی این آلونک پرداخت کردم تا بتوانم در این محل سرپناهی برای خانواده ام ایجاد کنم.
او این را هم اضافه کرد: در این محیط همه جور فردی پیدا می‌شود البته هستند افراد آبرومندی که از روی ناچاری به این بنا پناه آورده اند و در صورت چاره اندیشی مسئولان از این جا بلند می‌شوند؛ به اعتقاد هاشم اگر مسئولان با زور و بدون ایجاد سرپناه برای ساکنان عمارت ملک اقدام به تخلیه و بیرون کردن آنان کنند همه این خانوارها باید در کنار خیابان چادر بزنند چون هیچ سرپناه دیگری ندارند.
بسیاری از ساکنان اطراف عمارت ملک تمایل زیادی به صحبت نداشتند اما مهمترین خواسته آنان تصمیم گیری مناسب از سوی مسئولان در این زمینه است چون هیچ سرپناهی دیگری به غیر از این عمارت در این شهر سراغ ندارند.
بنا به گفته مسئولان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر احیا و مرمت عمارت ملک 45 درصد پیشرفت فیزیکی دارد و قرار است تا هشت ماه آینده فاز نخست مرمت که مربوط به طبقه اول بنا است به پایان برسد و به این صورت عملیات مرمت اضطراری، تقویت پی و جداره ها در مراحل اولیه کار انجام شده و نمای بیرونی عمارت با مصالح مناسب با اقلیم منطقه در حال بازسازی و احیا است.
حفظ و احیای عمارت‌های ارزشمند تاریخی استان به غیر از اینکه موجب توسعه گردشگری، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی می‌شود به نوعی موجب آشنایی افراد با ریشه ها و تاریخ کهن این سرزمین است که می‌طلبد مسئولان با دلسوزی و همت بیشتری در راستای حفظ این داشته های فرهنگی و تاریخی استان بوشهر گام بردارند.
*س_برچسب‌ها_س*
