عیارسنجی تجارت با پاکستان
سمبل تجارت غیرنفتی ایران و پاکستان را شاید بتوان طرح ناکام صادرات گاز ایران به این کشور و سپس از طریق آن به هند دانست. طرحی که مذاکراتی مبسوط درباره آن انجام شد، نقشه راه آن ترسیم شد و حتی تا مراحل نهایی اجرا نیز رسید اما عملی نشد. بی‌میلی هندوستان به پیگیری این طرح و کناره‌گیری از آن که پیامد تحریم‌ها علیه ایران رخ داد، عملا این پروژه بزرگ را که «صلح» نام داشت از مدار انتفاع خارج کرد.
دومین ناکامی تجارت دو کشور، توافق‌نامه ترجیحی است که آن هم امضا شد، اما سرنوشتی بهتر از طرح نخست نداشت و می‌توان گفت تنها روی کاغذ باقی ماند؛ هرچند بار دیگر در سال گذشته تلاش برای احیای آن از سر گرفته شده است. با این وجود دو کشور هیچ‌گاه درگاه تجارت دوجانبه را نبستند، حتی در سال‌های اخیر که ایران هدف سخت‌ترین تحریم‌ها قرار دارد. نشانه‌ای از این همکاری را می‌توان از رشد به‌نسبت زیاد واردات ایران از پاکستان طی 2 سال اخیر دید؛ بر اساس آمار گمرک ایران در‌حالی‌که در سال 1400 تراز تجاری ایران و پاکستان بیش از 7/ 948میلیون دلار به سود ایران بوده است، در سال 1401 با رشد واردات از اسلام‌آباد به کمی بیش از 2/ 646دلار به سود ایران رسیده است؛ عمده اقلام وارداتی ایران که در این افزایش واردات سهم داشته‌اند اقلام اساسی نظیر غلات هستند که در شرایط کنونی برای کشور از اهمیت ویژه برخوردار است.
اما نمای کلی صادرات ایران به پاکستان تفاوتی با نمای کلی تجارت ایران با دیگر کشورها ندارد؛ عمده آن فرآورده‌ها و مشتقات نفتی و مواد خام و نیمه‌خام است. پتانسیل تجارت میان دو کشور بالاست و رقم تجارت نزدیک به 2میلیارد دلاری در سال‌های اخیر با اتخاذ سیاست‌های منطقی می‌تواند افزایش پیدا کند. به دلیل اهمیت رابطه تجاری ایران با همسایه شرقی، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در گزارشی پژوهشی، رابطه تجاری ایران با پاکستان را مورد تحلیل قرار داده است.
جایگاه پاکستان در تجارت جهانی
پاکستان پنجمین کشور پرجمعیت جهان است. با این وجود میزان مبادلات تجاری این کشور با میزان جمعیت آن متناسب نیست. مجموع صادرات پاکستان در سال 2022 میلادی معادل 31میلیارد و 175میلیون دلار و جمع واردات این کشور معادل 71میلیارد و 104میلیون دلار بوده است. در نتیجه می‌توان پاکستان را یک کشور با درجه بالای خودکفایی در تولید و مصرف دانست.
مقاصد برتر کالاهای صادراتی کشور پاکستان، آمریکا، چین، انگلستان، هلند، آلمان و امارات متحده عربی هستند. بزرگ‌ترین شریک تجاری پاکستان در بخش صادرات ایالات متحده آمریکاست؛ به‌طوری‌که 1/ 20درصد از ارزش صادرات کالایی پاکستان در سال 2022 به این کشور اختصاص دارد. چین و انگلستان رتبه‌های دوم و سوم بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی پاکستان را به خود اختصاص داده‌اند. صادرات پاکستان به چین 2/ 8درصد و به انگلستان 5/ 6درصد از کل ارزش صادرات پاکستان را تشکیل می‌دهد. صادرات پاکستان به 15 مقصد عمده صادراتی این کشور در مجموع حدود 1/ 23میلیارد دلار بوده که سهم 74درصدی از کل صادرات پاکستان را به خود اختصاص داده‌اند. پاکستان دارای تراز تجاری منفی با جهان است؛ اما با آمریکا تراز تجاری به نفع پاکستان است.
در سال 2022، بیشترین واردات پاکستان از کشور چین و حدود 3/ 16میلیارد دلار است. این میزان سهم 23درصد از کل ارزش واردات پاکستان از جهان را شامل می‌شود. امارات متحده عربی با حدود 9/ 7میلیارد دلار و عربستان سعودی با حدود 1/ 5میلیار دلار به ترتیب پس از کشور چین در جایگاه دوم و سوم بزرگ‌ترین صادرکنندگان به پاکستان قرار دارند. سهم امارات از کل واردات پاکستان 1/ 11درصد و سهم عربستان 2/ 7درصد است.
تجارت ایران و پاکستان
تجارت ایران با پاکستان در سال‌های گذشته افت‌وخیز زیادی داشته است؛ حتی در برهه‌هایی دو کشور توافق کردند که ابرپروژه‌هایی مانند خط لوله گاز را با همکاری هم راه‌اندازی کنند. با این وجود اکثر پروژه‌های همکاری ایران و پاکستان در سال‌های اخیر ناکام مانده‌اند. فصل جدید رابطه ایران و پاکستان در فوریه 2012، زمانی که رئیس‌جمهور ایران برای شرکت در مذاکرات سه‌جانبه پاکستان، افغانستان و ایران از اسلام‌آباد بازدید کرد، آغاز شد. این دیدار از این جهت حائز اهمیت بود که دولت وقت پاکستان به شدت از پروژه خط لوله گاز ایران و پاکستان حمایت کرد و همچنین متعهد شد که در کنار ایران بایستد؛ زیرا ایران به شدت تحت محاصره تحریم‌های بین‌المللی به دلیل ادعای توسعه انرژی هسته‌ای مواجه بود.
این پروژه یکی از پیشرفت‌های مهم در روابط پاکستان و ایران بود. با این وجود این خط لوله به عنوان نقطه متبلور در روابط ایران و پاکستان، در همان نقطه ای که شروع شده بود متوقف شد. دلیل این مساله این بود که پروژه خط لوله با موانع متعددی در قالب نارضایتی ایالات متحده و بحران اقتصادی در پاکستان مواجه شد. توافق‌نامه تجارت ترجیحی را که در سال 2004 توسط ایران و پاکستان امضا شد، می‌توان تلاش مهم دیگری برای بهبود تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان دانست. برخی از اهداف این توافق شامل افزایش حجم تجارت بین دو طرف، ترویج رشد پایدار بین هر دو طرف، تسهیل تنوع محصولات تجاری و رفع موانع تجارت بین دو طرف بود. البته در‌حال‌حاضر این توافق‌نامه با گذشت زمان و اعمال محدودیت‌ها از سوی ایران مبنی بر منع واردات و صادرات برخی اقلام، کارآیی خود را از دست داده و لازم است اصلاح شود. آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که میزان صادرات ایران به پاکستان در سال 1401 معادل یک‌میلیارد و 488میلیون دلار بوده است که رقمی معادل 8/ 2درصد از حجم ارزشی صادرات ایران است.
ارزش صادرات ایران در سال 1400 نیز معادل یک‌میلیارد و 260میلیون دلار محاسبه شده است. ایران در بین کشورهای صادرکننده به پاکستان در جایگاه نوزدهم قرار دارد و تنها توانسته 2/ 1درصد از نیاز وارداتی این کشور را تامین کند. در مقابل، میزان واردات ایران در سال 1401 معادل 842میلیون دلار معادل 4/ 1درصد از سهم ارزشی واردات ایران است. این رقم در سال 1400 معادل 312میلیون دلار محاسبه شده است. بر اساس آمار گمرک ایران، طی سال 1401، ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان نسبت به سال 1400، با رشد 1/ 18درصدی داشته و ارزش واردات ایران از پاکستان نسبت به سال 1400، حدود 7/ 2برابر شده است.
متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به پاکستان و واردات ایران از کشور مزبور طی سال‌های 1392 تا 1401 به ترتیب برابر با 6/ 9درصد و 1/ 11درصد بوده است. بررسی آمار تجارت فی مابین ایران و پاکستان طی دو سال اخیر نشان می‌دهد که واردات ایران از پاکستان از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با صادرات ایران به پاکستان برخوردار بوده است. این امر در تراز تجاری نیز قابل‌مشاهده است. تراز تجاری ایران با پاکستان از حدود 7/ 948میلیون دلار در سال 1400 به 2/ 646میلیون دلار در سال 1401 رسیده است. تراز تجاری ایران با پاکستان به لحاظ ارزشی طی 10 سال مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده است.
طی سال 1401، مقدار وزنی صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان نسبت به سال قبل 8/ 21درصد افزایش داشته و واردات ایران از پاکستان در این بازه زمانی حدود 1/ 2برابر شده است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با پاکستان طی سال‌های 1392 تا 1401 به‌ترتیب برابر با 8/ 17درصد و 4/ 11درصد بوده است. تراز تجاری ایران با پاکستان به لحاظ وزنی طی 10 سال منتهی به سال 1401 همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال 1401 نیز به حدود 8/ 2میلیارد تن رسیده است. بنابراین با توجه به آمار و ارقام سال مورد بررسی، صادرات کالا به پاکستان و واردات از این کشور به طور میانگین به لحاظ وزنی و ارزشی رشد داشته است.
سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری، موم‌های معدنی با سهم حدود 8/ 40درصد؛ شیر و محصولات لبنی، تخم پرندگان، عسل طبیعی، محصولات خوراکی که منشأ حیوانی دارند با سهم حدود 11درصد؛ میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند با سهم حدود 8/ 8درصد در مجموع بیش از نیمی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به پاکستان را در سال 1401 تشکیل می‌دهد. غلات با سهم حدود 7/ 85درصد از ارزش کل واردات؛ میوه‌های خوراکی، پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند با سهم حدود 7درصد و دانه و میوه‌های روغن‌دار، دانه و بذر و میوه‌های گوناگون، نباتات صنعتی یا دارویی با سهم حدود 4درصد در مجموع نزدیک به 97درصد از ارزش کل واردات ایران از پاکستان را در سال 1401 تشکیل داده است.
با توجه به آمارهای تجارت ایران و پاکستان می‌توان گفت با توجه به اینکه عمده واردات ایران از پاکستان را غلات تشکیل می‌دهد، توسعه تجارت با این کشور می‌تواند مشکلات ناشی از کمبودهای مقطعی در بازار ایران را جبران کند. همچنین پاکستان پرجمعیت‌ترین کشور همسایه ایران است که کشور با آن مرز زمینی دارد. بنابراین استفاده ار بازار وسیع این کشور باید در دستور کار سیاستگذاران ایرانی قرار گیرد.
--> اخبار مرتبط