لرزه‌هایی بر تن فارس

ساعت 21 و 48 دقیقه 20 خرداد 99، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 5.7 ریشتر در عمق 10 کیلومتری از سطح زمین در حوالی بیرم لارستان استان فارس به وقوع پیوست که تلفات جانی به دنبال نداشت اما از خسارات این زلزله می‌توان به آسیب 80 واحد مسکونی در بیرم، ریزش در گردنه بالنگستان و ریزش آوار در روستاهای مز و آشنا در اطراف خنج اشاره کرد.

چهار تیم ارزیاب به محل حادثه اعزام شدند و پنج دستگاه آمبولانس و یک دستگاه اتوبوس آمبولانس در دانشگاه شیراز و یک دستگاه اتوبوس آمبولانس در شهرستان جهرم در حال آماده‌باش قرار گرفتند.

اما این زلزله نخستین زلزله نسبتا شدید روزهای اخیر در فارس نیست.

20 خرداد ماه زلزله‌ای با شدت 1.5 ریشتر، بیرم، خنج و محمله را در استان فارس لرزاند، اندکی بعد در ساعت 21 و 48، زلزله‌ای با شدتی اندکی بیشتر برابر با 7. 5 ریشتر این بار بیرم، خنج و لامرد را لرزاند. سومین زلزله در این منطقه در ساعت 22 و13 دقیقه، هرچند شدتی کمتر و حدود 4 ریشتر داشت، اما باعث شد که مردم منطقه شب را از ترس زلزله در خیابان‌ها سپری کنند.

ساعت 2بامداد 21 خرداد نیز زلزله‌ای به بزرگی 4ریشتر در بیرم، خنج و عمادده در فارس احساس شد. ساعت 8صبح 21 خرداد نیز زلزله دیگری با همین شدت در این منطقه و ساعت 10 و23 زلزله دوم به بزرگی 02. 4 ریشتر در محمله و علامرودشت فارس احساس شد. همه این زلزله‌ها در عمق 10 یا 11کیلومتری زمین رخ دادند.

زمین‌لرزه

زمین‌لرزه به تکان‌های ناشی از عوامل طبیعی زمین اطلاق می‌شود. زمین‌لرزه باعث آزاد شدن انرژی قابل ملاحظه‌ای می‌شود. زمین‌لرزه از جمله مخاطرات طبیعی است که پیوسته در سراسر کره زمین رخ می‌دهد. ایران به دلیل قرارگیری در کمربند لرزه‌خیز آلپ - هیمالیا و در محل برخورد ورقه‌های اوراسیا - عربستان، از نظر زمین‌شناسی فعال است.

حدود 8 درصد از زمین‌لرزه‌های دنیا و حدود 17 درصد از زلزله های بزرگ دنیا در فلات ایران رخ می دهد. حرکت همگرایی ورقه‌های زمین‌ساختی اوراسیا - عربستان سبب تغییر شکل فعال در ایران به عنوان یکی از لرزه‌خیزترین نواحی جهان شده است. زلزله قابلیت پیش‌بینی زمانی ندارد، ولی از لحاظ مکانی قابل پیش‌بینی است.. در سال‌های اخیر یکی دو زلزله 7 ریشتری در کشورمان اتفاق افتاده و در حال دست و پنجه نرم کردن با خشکسالی هستیم. پدیده های مختلف دیگری هم مثل زمین لغزش رخ داده است؛ بزرگترین مخاطره در ایران، همچنان زمین‌لرزه است.

پهنه‌های لرزه‌خیز کشور

پس از زلزله ویرانگر بم و کرمانشاه، همین چند روز پیش بود که پس‌لرزه و پیش‌لرزه‌های متعدد در تهران دوباره مردم و محققان را متوجه خطر و آسیب‌های احتمالی از این بلای طبیعی کرد. فارس نیز یکی از استان‌هایی است که روی گسل است و در مناطق زلزه‌خیز کشور قرار دارد.

با توجه به دادههای زمینلرزههای تاریخی و دستگاهی دو نوار لرزهخیز در ایران قابل شناسایی است. یکی نوار جنوبی یا کوههای زاگرس که روند شمال غربی - جنوب شرقی دارد و دیگری، شمال ایران که شامل کوههای کپهداغ و البرزاست. بین این دو نوار، از جنوب به شمال، زون سنندج - سیرجان از نظر لرزهخیزی به نسبت آرام است.

در ایران مرکزی، کانون زمینلرزهها با شکستگیهای محدود کننده و در مواردی قطع کننده قطعات کوچک و بزرگ هماهنگ است و تنشهای به تقریب شمالی یا شمال شرقی، منجر به فرار قطعات ایران به سوی شرق شده و باعث میگردد گسلهای به تقریب شرقی - غربی مرز شمالی این بلوکها، مانند گسل دشت بیاض و گسل قائنات دارای سازوکار امتداد لغز چپگرد باشند. در حالی که در مرز جنوبی بلوکها، حرکتها از نوع امتداد لغز راست‌گرد است. و در بخش مرکزی قطعات، گسلهای محدودکننده، با روند نزدیک به شمال - جنوب، دارای سازوکار راندگی هستند.

زلزله‌نگاری در ایران

محققان می‌گویند که زمین‌لرزه‌ها توسط فرآیندهای بنیادین و قدرتمند زمین‌شناختی به‌وجود می‌آیند و ثبت امواج زلزله به ما اطلاع می‌دهد که ارتعاش‌های بسیار قوی‌تری در راه است، اما این اطلاعات می‌تواند فقط چند دقیقه پیش از وقوع زلزله به‌ما اخطار دهد. همچنین ارتباط میان بارهای الکتریکی و مغناطیسی در صخره‌ها و زمین‌لرزه نیز یکی دیگر از زمینه‌های تحقیق درباره زلزله است. در این رابطه زمین‌شناسان بر این باورند که میدان‌های الکترومغناطیسی پیش از زمین‌لرزه تغییر می‌کند و همین امر امکان پیش‌بینی دقیق از زمان وقوع زلزله را غیرممکن می‌سازد.

فارس روی گسل

منطقه فارس یک منطقه لرزه‌خیز است و این استان فارس از لحاظ مخاطرات زمین‌شناسی مانند فرونشست زمین، سیل، رانش زمین و زلزله جایگاه پنجم کشور را دارد. اما از لحاظ بزرگی زلزله با توجه به شرایط خاصی که این منطقه دارد افزون بر 85 درصد زلزله‌ها متوسط است و زمین لرزه‌های در حد 6 ریشتر یا بیشتر بسیار کم روی می‌دهد. بر همین اساس و با توجه به لرزه‌خیز بودن منطقه، ضرورت دارد که در جانمایی روستاها و شهرها و توسعه آنها به این مهم توجه شود و سازه‌ها محکم‌تر و مقاوم‌تر ساخته شود.

یکی از گسل‌های فارس، گسل معروف کره‌بس یک گسل بنیادی است که فعالیت همین گسل سبب شکل‌گیری دره کهمره سرخی نیز شده است. این گسل حدودا 200 کیلومتری از جنوب سپیدان شروع می‌شود و پس از عبور از هفت‌برم به خان‌زنیان می‌رسد و با عبور از تنگه کهره سرخی تا قیر و کارزین و جنوب استان ادامه می‌یابد.

گسل کره‌بس به عنوان یکی از گسل‌های فعال و بنیادی زاگرس در استان فارس یک گسل یکپارچه نیست بلکه از قطعات مختلف تشکیل شده و زلزله هر بار در یکی از قطعات آن روی می‌دهد و تاکنون نیز سرمنشاء زلزله‌های بسیاری از گذشته دور تاکنون بوده است. سرمنشاء زلزله‌هایی نیز که اواخر سال گذشته و اوایل امسال در منطقه دشت‌ارژن روی داد نیز همین گسل بود.

پهنه‌بندی زلزله در فارس

سیاوش شایان و غلامرضا زارع در سال 1392، پهنه‌بندی لرزه‌خیزی استان فارس بر اساس تحلیل آماری زمین‌لرزه‌های ثبت شده در فاصله زمانی 110 سال از سال های 1900 تا 2010 میلادی و مقایسه نتایج آن با پهنه بندی‌های انجام شده، جهت آزمون کارآیی سیستم های اطلاعات جغرافیایی و بهره گیری از داده‌های لرزه‌ای درازمدت انجام دادند.

این دو از داده‌های لرزه‌ای بر گرفته از سایت USGS و نقشه‌های زمین‌شناسی برای مشخص‌کردن خطوط گسلی استفاده و یافته‌ها تحلیل کردند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در طی دوره مورد نظر 1636 زمین لرزه در محدوده مورد مطالعه رخ داده که بزرگی آنها بین 2.5 تا 6.9 ریشتر است. حدود 70 درصد از زمین‌لرزه‌های فارس بزرگیی کمتر از 4.5 داشته، بیشترین و کمترین تعداد زمین‌لرزه‌های رخ داده به ترتیب مربوط به شهرستان‌های لار و ارسنجان است. پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای بر اساس بزرگی نشان می‌دهد که 60 درصد از مساحت استان فارس و همچنین شهر شیراز در محدوده با خطر نسبی بالا قرار دارند.

مقایسه پهنه‌بندی حاصل با کارهای مشابه قبلی نشان داد که در پهنه‌بندی حاضر، پهنه با خطر نسبی کم، مساحت بیشتری از استان را در بر گرفته است، در حالی که در کارهای قبلی پهنه با خطر کم اصلا یا وجود نداشت یا محدوده کمی را به خود اختصاص داده بود. بر اساس این پهنه‌بندی حاضر بیشتر مراکز پرجمعیت همچون شیراز، لار و نیمه غربی استان فارس در محدوده با خطر نسبی زیاد بوده، در حالی که در کارهای قبلی نیمه شرقی نیز جزء محدوده پر خطر محسوب شده بود.

احتمال تداوم پس لرزه‌ها در جنوب فارس

مدیر مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور مستقر در شیراز، با اشاره به وقوع زلزله پنج و هفت دهم ریشتری در منطقه بیرم لارستان فارس گفت: به دنبال وقوع این زلزله تاکنون شاهد چندین پس لرزه در این مناطق بوده‌ایم که با توجه به لرزه‌خیز بودن منطقه، احتمال وقوع زلزله و پس لرزه‌های دیگر نیز وجود دارد.

طهمورث یوسفی، پنجشنبه در گفت و گو با ایرنا افزود: منطقه جنوب و غرب استان فارس بر روی کمربند لرزه‌ای واقع شده و هر ساله شاهد وقوع چندین زلزله و تعداد زیادی پس لرزه هستیم و گسلی که در این منطقه وجود دارد یکی از گسل‌های فعال تعریف شده است.

او اظهار داشت: در روستای خلیلی فارس ظرف یک سال گذشته تاکنون شاهد وقوع زلزله‌ها و پس لرزه‌های متعددی بوده‌ایم که امیدواریم این زلزله پنج و هفت دهم ریشتری آخرین زلزله و فعالیت این گسل باشد. وی گفت: چنانچه این پس لرزه‌ها ظرف چند روز آتی خاتمه یابد، می‌توان گفت که زلزله پنج و هفت دهم ریشتری در حقیقت زلزله اصلی بوده اما اگر این پس لرزه‌ها تا یک ماه آینده همچنان تداوم داشت باید منتظر یک زلزله متوسط دیگر بود.

مدیر مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور مستقر در شیراز بیان کرد: در بازدیدی که سال 98 از منطقه یاد شده داشتیم تاکید شد که با توجه به لرزه خیز بودن منطقه خانه‌هایی که فاقد استحکام لازم هستند تخلیه و مردم در خانه‌های مستحکم و مهندسی ساز ساکن شوند.

یوسفی ادامه داد: با توجه به لرزه خیر بودن منطقه باید فرهنگ سازی شود که ساخت و سازها به شکل مهندسی انجام شود و به جای داشتن ترس از وقوع زلزله که در این منطقه امری طبیعی است سازه‌ها و منازل را به گونه‌ای بسازیم که در مقابل زلزله‌های متوسط مقاوم باشند.

مشکل عدم ثبت زمین‌لرزه‌های کوچک

رئیس شبکه لرزه‌نگاری استان فارس گفت: اکثر مردم زمین‌لرزه‌های کوچکتر از 3.5 را احساس نمی‌کنند، اما بعضی اوقات زمین‌لرزه‌ای کوچکتر، با عمق کانونی کم نزدیک به سطح زمین اتفاق می‌افتد و مردم شهر یا روستایی که زلزله در آنجا رخ داده، آن را احساس می‌کنند.

حسین فهیمی افزود: چراکه به کانون زمین لرزه خیلی نزدیک بوده‌اند، به طوری که حتی ممکن است مردم شهر یا روستای مجاور آن‌ها، آن زلزله را احساس نکنند.

وی درباره اینکه چرا زلزله‌هایی می‌آید که ثبت نمی‌شود، ابراز کرد: دوتا بند را باید در نظر داشته باشیم داشته باشیم: یک زلزله کوچک بوده یعنی کمتر از سه بوده و ما مقدارش را نمی‌دانیم و دیگر اینکه ایستگاه‌های لرزه‌سنجی استان فارس در شهر است.

وی اظهار کرد: از طرفی این لرزه‌ها کوچک بوده و ایستگاه‌های زلزله‌سنجی استان نیز کم است.

فهیمی ادامه داد: اگر زمین لرزه‌ای که بزرگی آن بیشتر از 2.9 است در هر نقطه از استان فارس رخ دهد، آن زمین لرزه مکان‌یابی می‌شود و در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشور به نشانی http://irsc.ut.ac.ir/ ثبت خواهد شد.

لزوم افزایش دستگاه‌های لرزه‌نگار در فارس

وسعت استان فارس و لرزه‌خیزی آن از یک طرف و کمبود تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری از سوی دیگر باعث شده که اکثر زمین‌لرزه‌های کوچکتر از 2.9 که در این استان رخ می‌دهد تنها در یک ایستگاه دریافت شود. بقیه ایستگاه‌ها نیز به دلیل بعد مسافت، امواج آن زمین‌لرزه را دریافت نمی‌کنند و در نتیجه زلزله قابل مکان‌یابی نیست و در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری نیز ثبت نخواهند شد.

فهیمی ادامه داد: برای مثال به رخداد زمینه لرزه‌هایی کوچکتر از 2.9 در روستای خلیلی از توابع شهرستان گراش، شهرستان های داراب، فراشبند، مهر و جهرم اشاره داشت که به دلیل نزدیکی کانون زمین لرزه به سطح زمین، مردم آنها را احساس کردند، ولی تنها در یک ایستگاه دریافت شد.

فهیمی درباره اینکه چه تهمیداتی اندیشیده شده برای اینکه تعداد ایستگاه‌ها افزایش داده شود گفت: چند سال است رایزنی‌هایی با استانداری و مدیریت بحران برای افزایش تعداد ایستگاه‌ها انجام شده و تا کنون نتیجه‌ای نداشته است.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا زلزله‌های کوچک در تحلیل زمین‌شناسی به عنوان داده کمک می‌کند، پاسخ داد: قطعا لرزش‌های زیر و رصد این لرزه‌ها برای اطلاع از فعالیت گسل‌ها مؤثر است.

به گفته وی همچنین لرزه‌خیزی، فعال شدن گسل به ویژه در منطقه زاگرس مهم است.

زلزله با جان و مال انسان‌ها سرو کار دارد و خبر نمی‌کند و با توجه به زلزله‌های اخیر استان لازم است مسئولین به صورت جدی به این امر ورود کرده و در تجهیز ایستگاه زلزله‌نگاری شهرستان‌ها اقدامات لازم را انجام دهند.

هم‌اکنون شش ایستگاه لرزه‌نگاری در استان فارس شامل: شهرهای جهرم، قیر، لار، لارمرد، کازرون و شیراز قرار دارد. شبکه لرزه‌نگاری شیراز به طور مستقیم وابسته به مرکز لرزه‌نگاری کشوری در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است.

شبکه‌لرزه‌نگاری جهرم نیز وابسته به منطقه لرزه‌نگاری جنوب غرب ایران و زیر نظر مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. مرکز و دستگاه شبکه لرزه‌نگاری جهرم با مشخصات: عرض جغرافیایی

Latitude (N): 28.505 و طول جغرافیایی Longitude (E): 53.577 و ارتفاع Altitude (m): 998 در این شهرستان قرار دارد.

• پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
• فارس
• زلزله