له یا علیه بشریت

از سوی دیگر، رسوبات بستر اقیانوس‌ها و دریاها و منابع آبی دیگر حاوی منگنز، آهن، نیکل، کبالت، لیتیوم، طلا و عناصر نادر خاکی است که به‌اصطلاح به آنها polymetallic nodules یا ریزگره‌های چندفلزی می‌گویند، پس منبع بسیار خوبی برای استخراج همه مواد معدنی موردنیاز برای ساخت ماشین‌های برقی است. اما این استنتاج 2 مشکل عمده دارد؛ اول اینکه خودروهای برقی آنقدر که ادعا می‌شود، دوستدار محیط‌زیست نیست. براساس تحقیقات جدید، انتشار گازهای گلخانه‌ای در فرآیند تولید خودروهای الکتریکی 70 درصد بیشتر از خودروهای بنزینی است. و دیگر اینکه معدنکاوی در اعماق اقیانوس برای دسترسی به عناصر معدنی موردنیاز در باتری‌های لیتیومی، خطر آزاد شدن مخازن عظیم کربن کف اقیانوس‌ها را به‌شدت افزایش می‌دهد.

روآن اتکینسن، کمدین معروف انگلیسی که فارغ‌التحصیل مهندسی برق و الکترونیک و یکی از شیفتگان خودرو است، به‌تازگی اظهار کرده است: «درباره آسیب‌زا نبودن خودروهای برقی کمی فریب خورده‌ایم.»

وی بااشاره به عمر 10ساله باتری‌های لیتیومی گفته است: «اگر واقعا به خودرو نیاز دارید، یک ماشین قدیمی بخرید و تا حد امکان از آن استفاده نکنید.» به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست و در آستانه روز جهانی اقیانوس در گزارش امروز صمت به معدنکاری در اقیانوس و خطرات زیست‌محیطی آن پرداخته‌ایم. آنچه در ادامه می‌آید، نظرات آرش ابراهیم‌آبادی و سیدسهراب حسینی، 2 تن از کارشناسان و فعالان حوزه معدن است.

خفته در اعماق

آرش ابراهیمآبادی کارشناس و فعال معدن:موارد زیر از جمله مهم‌ترین دلایل معدنکاری در اعماق اقیانوس‌ها یا deep see mining است: کاهش ذخایر سطحی و زیرزمینی، افزایش تقاضا برای مواد معدنی، ظهور تکنولوژی‌های نوین (برای معدنکاری در بستر آب‌های عمیق)، معاهده آب‌های آزاد و امکان استخراج منابع برای شرکت‌ها در تمام نقاط جهان، معافیت استخراج از اعماق اقیانوس‌ها از قوانین ارزیابی اثرات زیست‌محیطی که ذیل معاهده آب‌های آزاد تنظیم شده است، تمایل به کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و افزایش توجه به انواع انرژی‌های تجدیدپذیر و تامین مواد معدنی ارزشمند برای صنایع دیجیتال و.... به‌این‌ترتیب، می‌توان از بستر اقیانوس‌ها، عناصر ارزشمندی مانند نیکل، کبالت، مس، منیزیم، منگنز، لیتیوم، روی و عناصر نادر دیگری را استخراج کرد که باتوجه به رشد و پیشرفت علم و تکنولوژی به‌طورقطع این عناصر برای صنایع دیجیتال، توربین‌های بادی، باتری‌ها و... موردنیاز است.

فضا یا دریا

اگرچه در صورت پایان یافتن منابع و ذخایر خاکی، هم می‌توان استخراج مواد معدنی را در کره ماه، کرات و سیارک‌های دیگر را مدنظر داشت و هم گزینه استخراج از اعماق دریاها و اقیانوس‌ها را روی میز گذاشت، اما از آنجا که استخراج از کرات آسمانی و سیارک‌ها و به‌طورخاص استخراج از کره ماه، نیاز به تکنولوژی‌های بسیار پیشرفته‌تر، تحقیقات بیشتر و اطلاعات و امکانات وسیع‌تری دارد، هنوز در شرایط کانسپچوال یا مفهومی قرار دارد. بنابراین، گزینه استخراج از اعماق اقیانوس‌ها به‌نوعی محتمل‌تر است. همان‌طور که تاکنون چندین مطالعه و مورد امکان‌سنجی در زمینه استخراج مواد معدنی از بستر اقیانوس‌ها انجام شده و در مقیاس آزمایشی به اجرا درآمده است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد که معدنکاری در بستر اقیانوس‌ها نسبت به معدنکاری در ماه، گزینه محتمل‌تر و دردسترس‌تری باشد.

خطری در کمین

بدیهی است که در صورت اجرایی شدن عملیات استخراجی از بستر اقیانوس‌ها، باید آثار این معدنکاری روی اکوسیستم و محیط‌زیست دریاها موردبررسی قرار گیرد. در حال حاضر، چندین سازمان و موسسه پژوهشی در پروژه «میداس» مشغول تحقیق و بررسی روی آسیب‌های احتمالی ناشی از استخراج از بستر دریاها و اقیانوس‌ها هستند. به‌طورکلی، این نگرانی وجود دارد که اکوسیستم، زیست‌بوم و حیات جانوران و گیاهان بستر دریاها موردآسیب ناشی از معدنکاری در بستر اقیانوس‌ها قرار گیرد. متاسفانه تاکنون مطالعات زیادی درباره اکوسیستم اعماق اقیانوس‌ها انجام نشده، اما در یک مورد، تحقیق درباره مرجان‌های کف اقیانوس روشن شده که معدنکاری در محیط‌زیست این موجودات آنها را دچار آسیب‌هایی خواهد کرد که مشابه صدماتی است که بر اثر ماهیگیری از اعماق دریا ایجاد می‌شود. از سوی دیگر، آلوده شدن به مواد معدنی بر فیزیولوژی مرجان‌ها تاثیر می‌گذارد و حیات آنها را به‌خطر می‌اندازد که شدت آن به غلظت این آلاینده‌ها بستگی دارد. اما چرا پای مرجان‌ها به‌میان آورده شده است؟ زیرا این گونه نقشی مهم و کلیدی در محیط‌زیست آب‌ها ایفا می‌کند. به‌هرحال، برای برنامه‌ریزی و معدنکاری در بستر اقیانوس‌ها باید خطرات ناشی از صدمات جبران‌ناپذیر این فعالیت‌ها به محیط‌زیست، از بین رفتن زیست‌بوم دریایی و تخریب دائمی مخازن کربن زیر بستر اقیانوس را مدنظر داشت.

کربنزایی یا کربنزدایی

از آنجایی که اعماق دریاها و اقیانوس‌ها حاوی مخازن عظیم کربن هستند، با انجام فعالیت‌های استخراجی از این بخش‌ها بیم آن می‌رود که گازهای آلاینده بیشتری آزاد شوند. از آنجا که در ابتدای این راه هستیم، به‌نظر باید مطالعات بیشتری انجام شود و مزایا و معایب استخراج مواد معدنی در نزدیکی این مخازن موردبررسی قرار گیرد و ریسک‌های مربوطه، محاسبه و شناسایی شوند و شاید بتوانیم از روش‌هایی برای پایدارسازی و هیدرات کردن دی‌اکسیدکربن و جلوگیری از انتشار این گازها استفاده کنیم.

رفع ناهمواریها

در کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل متحد که در سال 2022 برگزار شد، برخی کشورها مثل فرانسه خواهان ممنوعیت بین‌المللی استخراج مواد معدنی از بستر آب‌ها بودند. هرچند هنوز تاثیرات مخرب و آسیب‌های اصلی زیست‌محیطی این پروژه‌ها مشخص نیست، بااین‌حال به‌نظر می‌رسد که پیامدهای استخراج از کف آب‌ها و اقیانوس برای اکوسیستم کره زمین فاجعه‌بار باشد. به‌همین‌خاطر است که برخی کمپانی‌ها از جمله صنایع ماشین‌سازی یا صنایع دیجیتال استفاده از مواد معدنی حاصل از کف اقیانوس‌ها را از دستور کار خود خارج و اعلام کرده‌اند که در حال حاضر از این مواد استفاده نمی‌کنند. هم‌اکنون یک قانون کلی و جامع برای نظارت بر عملیات کف‌روبی اقیانوس‌ها وجود ندارد، اما کشورها در حال تلاش هستند تا قوانینی برای تقسیم منابع و همین‌طور ممانعت یا کاهش و کنترل آسیب دائمی به بستر اقیانوس‌ها تدوین و تصویب کنند. معدنکاری در بستر دریاها و اقیانوس‌ها در داخل قلمرو آبی کشورها برعهده همان کشورها است، اما فراتر از آن در زمره آب‌های بین‌المللی است و مشمول قانون کنوانسیون دریاها می‌شود که بیشتر کشورها آن را به تصویب رسانده‌اند، اما ایالات‌متحده‌امریکا باوجود موافقت اولیه، هنوز آن را به‌تصویب نرسانده است.

ذیل این پیمان، نهاد بین‌المللی بستر دریاها تشکیل شده که هدف آن مدیریت بر معدنکاوی در بستر آب‌های بین‌المللی است. براساس این پیمان، باید فعالیت‌های معدنی به نفع بشریت باشد و عامل آلودگی و صدمه به محیط‌زیست نشود. بااین‌حال، در نخستین معاهده آب‌های آزاد محدودیت‌هایی مربوط به 30 درصد از آب‌های بین‌المللی به‌نفع اکتشاف مواد معدنی کف اقیانوس‌ها برداشته شده است که می‌توان این امر را به‌معنای هموار شدن مسیر سرمایه‌گذاری در معدنکاری در بستر اقیانوس‌ها تلقی کنیم.

اقیانوس در دست شرکتهای بزرگ

سیدسهراب حسینی کارشناس و فعال معدن: داستان از این قرار است که در بستر اقیانوس آرام، کلوخه‌هایی شبیه به سیب‌زمینی قرار گرفته‌اند که سرشار از مواد معدنی هستند. البته موضوع این نیست که این منابع معدنی در خشکی‌ها پیدا نمی‌شوند، اما آنچه بشر را به استفاده از منابع زیرآبی ترغیب می‌کند، حجم بیشتر و دسترسی آسان‌تر به آنهاست. این کلوخه‌ها عموما شامل پلی‌متالیک به‌ویژه مس، نیکل، کبالت، منگنز و فسفات‌ها هستند. از آنجایی که این مواد بر بستر دریا قرار دارند و به آن نچسبیده‌اند، فرآیند استخراج و حفاری در مقیاس بزرگ نیاز ندارند. یکی از شرکت‌هایی که در این حوزه پیشقدم است، شرکت «تی ام سی» نام دارد. تی‌ام‌سی امیدوار است سالانه 1.3 میلیون تن کلوخه خیس از بستر آب‌ها استخراج کند و بر این باور است که استخراج کلوخه از محدوده‌هایی که این شرکت مجاز به برداشت از آنهاست، می‌تواند مواد معدنی موردنیاز برای ساخت 280 میلیون وسیله حمل‌ونقل برقی را تامین کند. استدلال این شرکت در پاسخ به مقایسه این استخراج با خشکی‌ها این است که چون برداشت کلوخه‌ها باطله‌ای تولید نمی‌کند. کمابیش مواد زائدی برجا نمی‌گذارد و موجب تخریب محیط‌زیست و جنگل‌زدایی نمی‌شود. افزایش نرخ نفت در دهه اول قرن بیست‌ویکم باعث ایجاد نوآوری در حفاری‌های دریایی شد که خود این امر کمک به استخراج از کف اقیانوس‌ها را آسان‌تر کرد. افزایش تقاضا در عصر دیجیتال نیز باعث افزایش علاقه به این مواد شده است. موادی مانند کبالت، عناصر خاکی کمیاب، منگنز، مس و... در باتری‌ها، تجهیزات پزشکی، سیستم‌های هدایت مهمات و.. به کار می‌رود.

نظارت بر کفروبی اقیانوس

نهادی که در زمینه نظارت بر عملیات کف‌روبی اقیانوس‌ها اظهارنظر می‌کند، سازمان بین‌المللی بستر دریا (International Seabed Authority) است که فعالیت شرکت‌های معدنکاری را زیر نظر دارد. رسالت این نهاد حفظ حیات بسیار عجیب و کم‌نظیری است که در برخی بخش‌های اقیانوس وجود دارد و منبع عظیمی از جانداران مرموز و کمتر شناخته‌شده است. سازمان بین‌المللی بستر دریا (ISA) وظیفه حفاظت موثر از عمیق‌ترین دریاهای جهان را برعهده دارد. این نهاد به‌تازگی در حال اعطای تعداد زیادی مجوزهای اکتشاف به موسسات تحقیقاتی و شرکت‌های خصوصی است. در همین حال، سازمان‌هایی مانند صندوق جهانی طبیعت (WWF) و چندین شرکت چندملیتی عظیم خواستار توقف استخراج معادن در اعماق دریاها هستند. این نهادها بر این باور هستند که مقررات کافی درباره فرآیندهای معدنکاری جدید موردنیاز برای استخراج مواد معدنی از منطقه وجود ندارد. با قرار گرفتن ISA در میانه این 2 گروه، این منافع و تضادهای موافقان و مخالفان است که آینده استخراج معادن در اعماق دریا را تعیین می‌کند. آینده‌ای که البته در حال حاضر چهره آن مشخص نیست.

هنوز نمیدانیم

پژوهشگران در پاسخ می‌گویند که باور آنها این است که ابعاد گوناگون تاثیرات استخراج مواد معدنی از بستر آب‌ها هنوز نامعلوم است. همچنین، دانشمندان شاغل بر یک پروژه پژوهشی در اروپا که تاثیر استخراج مواد معدنی از بستر آب‌ها را بررسی می‌کنند، می‌گویند حتی پیامدهای اختلالات وارد بر بستر آب‌ها در پروژه‌های آزمایشی تاثیرات طولانی‌مدتی بر انواع اکوسیستم‌ها می‌گذارد. آنها همچنین به این نتیجه رسیدند، مناطقی که تحت‌تاثیر اجرای این پروژه‌ها قرار می‌گیرند، گسترده‌تر از نواحی هستند که کلوخه‌های آنها برداشت شده است. اما در نهایت، هنوز هیچ نظر قطعی مبنی بر اینکه این استخراج چه تاثیرات مخربی بر اکوسیستم اقیانوس‌ها دارند، وجود ندارد.

تهدید آب و هوایی

سازمان «فونا و فلورا» نخستین‌بار در گزارشی در سال 2020 نگرانی‌هایی در ارتباط با معدنکاری اقیانوسی مطرح کرد. از آن زمان تاکنون، دانشمندان مطالعات خود را درباره مناطق اعماق دریاها و اقیانوس‌ها شدت بخشیده و خطرات بیشتر ناشی از معدنکاری در این مناطق را موردتاکید قرار داده‌اند. این موضوع در تمرکز گزارش جدید این سازمان قرار دارد. کاترین ویلر، مدیر سیاست‌های جهانی این سازمان می‌گوید: در چند سال گذشته، به‌طورفزاینده‌ای روشن و مشخص شده که در کنار سایر خطرات موجود، کارهای استخراج معدنی در اعماق دریاها تهدید خاص آب و هوایی است. وی افزود: اعماق دریاها حاوی و نگهدارنده مخازن عظیمی از کربن است که این کربن‌ها با تشدید فعالیت‌های استخراج معدنی از کف دریاها آزاد خواهند شد و بحران آب و هوایی جهانی کنونی ناشی از سطوح انتشار گازهای گلخانه‌ای را تشدید خواهند کرد. تنها به‌علت تامین مواد اولیه و مواد موردنیاز صنایع مختلف، باوجود خطر آزاد شدن منابع کربن باز شرکت‌های مختلف به فکر اجرای این استخراج هستند.

سخن پایانی

سازمان زمین‌شناسی امریکا معتقد است تا 40 سال آینده، بیش از 45 درصد کل معدنکاری جهان در اقیانوس‌ها انجام خواهد شد. ورود صنایع معدنی به استخراج از ذخایر بسیار غنی اقیانوس‌ها کمک می‌کند تا بخشی از کاستی‌های صنایع جهان در زمینه تامین مواد اولیه رفع شود. به‌تازگی، مجمع جهانی اقتصاد (WEF) اعلام کرده است که ذخایر کبالت، نیکل، لیتیوم و سایر مواد معدنی در کف دریا، می‌توانند به‌زودی به‌صورت تجاری در دسترس قرار گیرند. طبق مقاله جدید منتشرشده توسط مجمع جهانی اقتصاد (WEF)، صنایع بهره‌برداری از منابع جدید به چارچوب‌های نظارتی و مدیریتی جدیدی نیز نیاز دارند و این چارچوب‌ها برای مواد معدنی در اعماق دریا، تشکیل خواهند شد./ روزنامه صمت