ماشه چکانده می‌شود؟
در دو روز گذشته، ایران و اروپا تمایلی هرچند اندک برای تمدید مکانیسم ماشه از خود نشان دادند، اما نتایج مذاکرات ایران و تروئیکای اروپایی در روز سه‌شنبه در ژنو رضایت‌بخش نبود و به یک توافق قطعی و نهایی درباره تمدید این مکانیسم منجر نشد. بی‌اعتمادی ایران و اروپا بعد از جنگ اوکراین به حدی رسیده است که حتی‌الامکان همکاری‌های متعارف دیپلماتیک که در گذشته وجود داشت، اکنون کاهش یافته است.
مقامات دو طرف با شدید‌ترین الفاظ از یکدیگر انتقاد می‌کنند. در چنین وضعیتی رسیدن به توافق به مراتب دشوارتر شده است. عدم توافق دو طرف به آن معناست که اروپا بازگرداندن مکانیسم ماشه را همچنان در دستور کار قرار دارد؛ اقدامی که موجب بازگشت همه تحریم‌های تعلیق‌شده شورای امنیت سازمان ملل به‌واسطه قطعنامه2231 خواهد شد.
در ایران برخی مقامات سیاسی معتقدند بازگشت تحریم‌ها اثر منفی چندانی نخواهد داشت؛ اما همزمان برخی دیگر بازگشت تحریم‌ها را دارای آثار منفی جدی می‌دانند و معتقدند ایران باید مانع از بازگشت تحریم‌ها بر اثر مکانیسم ماشه شود. اما نتیجه نشست سه‌شنبه ایران و اروپا نشان داد که ایران حاضر به پذیرش پیش‌شرط‌های اروپا نیست و آن را نوعی باج گیری دیپلماتیک می‌داند. اروپا هم فعلا انعطاف خاصی از خود نشان نداده است و بر پیش‌شرط‌های خود اصرار دارد.
دلیل تمایل اروپایی‌ها برای تمدید مکانیسم ماشه آن است که تلاش می‌کنند این برگ برنده را در دست خود حفظ کنند. اگر مکانیسم ماشه فعال شود و پرونده هسته‌ای ایران دوباره در دستور کار شورای امنیت قرار بگیرد، نفوذ آمریکا در این پرونده بیشتر می‌شود و از نقش تروئیکای اروپایی کاسته خواهد شد. این در حالی است که اروپا بعد از روی کار آمدن ترامپ در آمریکا به این جمع‌بندی تقریبا قطعی رسیده است که باید در راستای استقلال استراتژیک در سیاست خارجی حرکت کند. در همین راستا بود که اروپا بحث به رسمیت شناختن دولت فلسطینی را مطرح کرد.
لذا با وجود همسویی استراتژیک میان آمریکا و اروپا در اعمال فشار بر ایران و غنی‌سازی صفر، به نظر می‌رسد اروپا همزمان و به‌صورت ظریفی در حال اجرای یک سیاست خارجی مستقل است و بحث مکانیسم ماشه را در این راستا می‌بیند. اما فعلا ایران و اروپا نتوانسته‌اند در این فضای بی اعتمادی از این فرصت ولو محدود استفاده کنند.
نکته مهم و نگران‌کننده در مورد مکانیسم ماشه آن است که بازگشت آن می‌تواند فضای منفی علیه ایران در عرصه بین المللی را تشدید کند. ضمن اینکه می تواند با واکنش تند ایران هم مواجه شود و مدیریت موضوع را دشوارتر از قبل کند. به‌عنوان مثال اگر جمهوری اسلامی ایران در واکنش به فعال‌سازی مجدد مکانیسم ماشه خروج از پیمان NPT را در دستور کار قرار دهد یا برخی گروه‌های سیاسی بر دولت فشار بیاورند که چنین کاری را انجام دهد، در آن صورت بحران موجود در روابط ایران و غرب تشدید می‌شود و حتی ممکن است احتمال اقدام نظامی مجدد افزایش یابد.
آمریکا می‌تواند از بازگشت مکانیسم ماشه برای اعمال فشارها و تحریم‌های بیشتر و گسترده‌تر علیه ایران استفاده کند و در این حالت حتی دوستان ایران مثل چین، امارات و ترکیه ممکن است در ادامه همکاری اقتصادی با ایران در دور زدن برخی تحریم‌ها دچار مشکل شوند. در این حالت اثرگذاری تحریم‌ها به مراتب بیشتر خواهد شد. گو اینکه تاب‌آوری جامعه در برابر تحریم‌ها در قیاس با گذشته هم کمتر شده است.
با وجود ناکامی نشست روز سه‌شنبه بین ایران و تروئیکای اروپایی هر دو طرف همچنان به امکان رسیدن به یک راه حل دیپلماتیک فکر می‌کنند. معاون وزیر خارجه ایران در توییتی که بعد از این دیدار نوشت، گفت که امیدوار است همچنان موضوع دیپلماسی در دستور کار باشد. اما با توجه به اینکه موعد فعال‌سازی مکانیسم ماشه نزدیک است و بر اساس سازوکار قیدشده در برجام، طرف‌های اروپایی باید طی چند روز آینده نامه فعال‌سازی را به شورای امنیت بفرستند، لذا فرصت برای تمدید مکانیسم ماشه یا جلوگیری از بازگشت آن روز به روز کمتر می‌شود.
البته می‌دانیم که حتی در صورت ارسال نامه اروپا به شورای امنیت سازمان ملل همچنان امکان توافق وجود دارد؛ اما نکته این است که ظاهرا پیش‌شرط‌های اروپا برای تمدید مکانیسم ماشه مورد قبول ایران نیست. پذیرش بازرسی‌های آژانس از تاسیسات مورد حمله قرارگرفته، یکی از شروط اصلی اروپا برای تمدید مکانیسم ماشه است. شرط دیگر اروپا توافق ایران و آمریکا بر سر موضوع هسته‌ای است. ایران در هر دو مورد ملاحظات خودش را دارد و لذا با ادامه وضع موجود به نظر می‌رسد که احتمال بازگشت مکانیسم ماشه همچنان زیاد است.
* پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل